|
Buxoro davlat universiteti
filologiya fakulteti
Matnshunoslik va adabiy manbashunoslik yo’nalishi magistranti Baxtiyorova Xumoraning
Xattotlik va kitobatchilik san’ati
fanidan tayyorlagan
mustaqil ishi
Reja: 1. Ma’naviyat va savodxonlikka kuyunchak Bobur 2.“Xatti Boburiy” yovuvining kashf etilishi 3.“Boburnoma”da “Xatti Boburiy haqidagi ma’lumotlar Madaniyat tarixida yozuvlarning ahamiyati katta. Maʼnaviy merosni, madaniyat va sanʼatni keyingi avlodlarga yetkazadigan muhim vosita — yozuv (xat)dir. Turkiylar oʻz uzoq tarixlarida koʻplab yozuvlardan, chunonchi, turk-runiy yozuvdan, arab yozuvidan, uyg’ur yozuvidan foydalanganlar.
Zahiriddin Muhammad Boburning o‘zbek adabiyoti oldidagi xizmatlari hammaga ma’lum. “Bobur davlat arbobi, sarkarda, tarixchi, olim, tarjimon, shoir bo‘lish bilan birga, ibn Muqla’ kabi buyuk xat ixtirochisi sifatida Sharqqa tanilgan. Hindistonni boshqarib turgan vaqtida 1504-yilda Bobur arab xatining turli shakllarida yoziladigan alohida bir xat ixtiro qilgan. Bu yangi xat “Xatti Boburiy” deb atalgan va shu nom bilan shuhrat topgan.
. Bobur arab yozuvida savod chiqargan va umri boʻyi shu yozuvda ikki uch tilda matn bitgan, bu yozuvning ifoda imkoniyatlari, oʻzlashtirish usullarini yaxshi bilgan. Shuning uchun u bu yozuvni yanada mukammallashtirish, osonlashtirish, soʻzlarni har xil oʻqish nuqsonlarini bartaraf etish maqsadida yangi yozuv — Boburiy xattini kashf etdi.Boburning bu jasorati, birinchidan, maʼnaviyat va savodxonlikka kuyunchakligidan boʻlsa, ikkinchidan, oʻqish va yozishni osonlashtirish, qulaylashtirishga intilishi tufayli edi. Bobur zamonida yozuvni yangilash yoki yangi xatni joriy etishga urinish oson emasdi. Chunki arab yozuvi — „Qurʼon“ yozuvi edi. Shuning uchun Boburiy xattini amaliyotga joriy qilish niyatida Bobur bu xatda, avvalo, Qurʼoni karimdan ikki nusxa tayyorlab, birini Makkaga, ikkinchisini Tehronga joʻnatadi.
Bobur va uning avlodlari Humoyun, Akbar va boshqalar turli fanlar qatorida adabiyot va san’atning rivojiga, xususan, qo‘lyozma manbalarni ko‘chirish va saqlash ishlariga juda katta ahamiyat qaratganlar. Boburning xatga, xususan, matnga munosabati “Boburnoma”dagi bir maktub borasidagi so‘zlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Bobur o‘g‘li Humoyunga davlat ishlarini yuritishda maslahat berarkan, o‘g‘lining unga yozgan xatidagi ba’zi o‘rinlarga e’tiroz bildiradi. Jumladan, Bobur xatda Humoyunning o‘ziga nisbatan aytilgan “yolg‘uzluq, yolg‘uzluqkim” so‘zlarini “podshohlikda aybdur”, chunki “podshohlik
bila yolg‘uzlik rost kelmas” deb
noo‘rin qo‘llangan so‘z ekanini ko‘rsatadi.
Zahiriddin Mudammad Bobur o’z g’azallaridan birida “xatti Boburiy” ni “baburi xat” deydi . Ushbu yozuv Boburning tilshunos sifatidagi ulug’ kashfiyotidir. Bu xatning muayyan doirada amal qilganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Lekin bu yozuvda bitilgan matnlardan bizgacha yetib kelmagan yoki, bor bo’lsa ham, fanga ma’lum emas. Muhammad Tohir ibn Qosimning 1645 yili Balxda Said Nodir Muhammadxon topshirig’i bilan yozilgan “Ajoyib at-taboqat” asarida xatti Boburiy bilan bog’lik muhim bir fakt bor O’zR FA Sharqshunoslik instituti fondida 409- xamda 411- ko’rsatkichlari ostida asarning qo’lyozmalari saqlanmoqda.
Kitob yetti bo’limdan iborat. Ularda olamning yaratilishi, payg’ambarlar, yer va koinotning holati, ba’zi ajoyib ishlar, g’aroyib ilmlar haqida so’z boradi. 409- ko’rsatkichli qo’lyozmaning 241a-242- sahifalarida “Dar ta’ayyimi xutut az anvaio” (“Xatlar va uning turlarini bilish haqida”) sarlavhasi ostida muayyan tartibda o’n to’rtta alifbo keltirilgan. Alifbolarning boshida ularning odi ham yozib qo’yilgan. SHulardan o’ninchi alifbo xatt-i boburiydir. Uning boshlanishiga Xatti baburi in ast deb yozilgan. Shundan so’ng xatti Boburiyning 28 harfi keltirilib, har biri arabcha harflar bilan izohlab chiqilgan.
Alifbodagi xarflar sirasi quyidagicha (o’ngdan chapga - faqat arabcha harflarni keltiramiz): 411- ko’rsatkichli qo’lyozmada ham xatt-i boburiy alifbosi bor. Biroq, ushbu qo’lyozmada jami o’nta alifbo namunasi beriladi. Xatt-i boburiy ularning o’ninchisidir. Muhimi shundaki, ushbu alifboda 29 harf keltiriladi. Ular ham arabcha harflar bilan izohlab chiqilgan.
Boburiy xatti haqidagi maʼlumotlarga Boburning devonida bir marotaba va „Boburnoma“da koʻplab marotaba duch kelamiz. Shoir bir g’azalida yozadi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
