uchun umumiy nisbiylik nazariyasi tenglamasining yechimini topdi. Bu
yechimdan ajoyib xulosa kelib chiqadi: Massasi M bo’lgan jism bilan
massasi m bo’lgan sinov zarrasi o’rtasidagi ta’sir kuchi tortishuvchi
tenglamaga asosan, cheksizlikka intiladi. Boshqacha so’z bilan aytganda,
nisbiylik nazriyasining ta’kidlashicha, markazlari orasidagi masofa chegaralangan
15
qiymatlarga ega bo’lganda cheksiz katta gravitatsion kuchlar bilan ta’sirlashuvchi
jismlar radiusi deb ataladi va u Shvarsshils sferasining radiusiga teng bo’ladi.
Shvarsshils sferasining radiusining o’lchamlarigacha siqilgan jismga qora
tuynuk deb atash qabul qilingan. Bunday jismning tortishish maydoni
materiyani ham, nurlanishni (shu jumladan yorug’likni ) Shvarsshils sferasi
chegarasidan chiqishiga imkon bermaydi, shuning uchun ham qora tuynuk
deb ataladi. Agar jism radiusi gravitatsion radiusgacha siqilsa, tortishish
kuchlarining cheksiz ortib ketishi natijasida moddaning bitta nuqtaga ixtiyoriy
uzluksiz siqilishi tufayli chegaralanmagan zichlikka ega singulyarlik deb
ataluvchi holat boshlanadi. Jismning Shvarsshils sferasigacha bunday siqilish
jarayoni relyavitistik gravitatsion kollaps degan nom oldi va 1939 yilda
Amerikalik olim R . Oppengeymer va G . Volkovlar tomonidan aniq hisoblab
kelib chiqadi. Masalan, vaqt oraliqlarining nisbiyligi kabi.
Gravitatsiya boshlanayotgan jism sirtida ikki hodisa o’rtasidagi vaqtni
t
0
bilan, shu massa tortishish maydonidan tashqarida bo’lgan va unga nisbatan
v=
r
GM /
2
(3)
ikkinchi kosmik tezlik harakatlanayotgan kuzatuvchi tomonidan shu ikki hodisa
orasida sarf bo’lgan vaqtni t bilan belgilaymiz.
Nisbiylik nazriyasiga ko’ra, bu ikki vaqt oraliqlari o’zaro
t=t
0
/
2
2
/
1
c
v
(4)
formula orqali bog’langan.
Demak,
t=t
0
/
2
/
2
1
rc
GM
= t
0
/
r
R
g
/
1
(5)
ko’rinib turibdiki, radiusning gravitatsion radiusga yaqinlashishida t vaqt
oralig’i oshadi.
16
Xususan, uzoqdagi kuzatuvchiga qora tuynukning o’zini hosil bo’lishi
cheksiz uzoq vaqt davomida yuz beradi. Biror jismning masalan r
0
boshlang’ich radiusga ega yulduz siqilishi tufayli tuynuk hosil bo’lsin.
Siqilish vaqtida u
r(t) = R
п
+ ( r
0
- R
g
) e
п
R
ct /
(6)
qonuniyat bo’yicha kichiklashadi va yulduz Shvarsshils sferasining radiusiga
t
bo’lganda erishadi.
Qora tuynuk hosil bo’layotganda statistik elektr maydondan tashqari
hamma fizik maydonlar nurlanadi (agar kollapslanayotgan jism elektr jihatdan
zaryadlangan bo’lsa).
Agar qora tuynukni hosil qilayotgan jism aylangan bo’lsa, u holda qora
tuynuk atrofida unga yaqin jismlarni aylanma harakatga keltiruvchi “ vixrli ”
gravitatsion maydon saqlanib qoladi. Bu maydon qora tuynuk massasidan
tashqari faqat uning to’liq impuls momenti bilan aniqlanadi.
Aylanayotgan qora tuynuk atrofidagi tortishish maydonidagi Kerr
maydoni deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: