Mavzu: Gazlarning holat tenglamalari, ularning kritik
va keltirilgan parametrlari.
Reja:
1. Gаzlаrning hоlаt tеnglаmаlаri.
2. Tаbiiy gаzlаrning kritik vа kеltirilgаn pаrаmеtrlаri
Kirish
Neft va gaz tabiatning bebaxo tuxfasi xisoblanadi. Respublikamiz xududida ochilgan
kup sonli neft va gaz konlari xalkimizning milliy boyligidir. Neft va gaz sanoati -
xalk xujaligining muxim tarmoklaridan biribulib, uning rivojlanishi davlatimizning
iktisodiy potensialinibelgilaydigan soxalardan biridir. Neft va gaz - bu yokilgi
energetika kompleksining muxim bir kismigina bulib kolmasdan balki, zamonaviy
kimyo sanoati uchun kimmatbaxo xomashyo xisoblanadi.
Keyingi yillarda Uzbekistonning neft va gaz sanoati juda tez rivojlandi. Buning
evaziga Respublikamizda neft va gaz kazib chikarish mikdori ancha usdi, Uzbekiston
neft mustakilligiga erishdi. Respublikada kazib chikarilayotgan tabiiy gaz ishlab
chikarish korxonalari va axolining gazga bulgan talabini kondirish bilan birga xorij
davlatlarga xam eksportkilinmokda. Neft va gaz kazib chikarishning usishiga yangi
neft va gaz uyumlari va konlarini ochish xisobiga va konlarni ishlatish
samaradorligini oshirish xamda zaxiralardan foydalanish darajasini oshirishning
yangi usullarini kullash xisobiga erishiladi. Bu murakkab masalalarni yechishda neft
va gaz geologiyasi muxim rol uynaydi. Neft va gaz koni geologiyasi neft va gaz
uyumlarini ishlatish boshlangunga kadar va ishlatish jarayonida mufassal tadkik
kiladi. Geologiya fanining bu tarmogini asosiy vazifasi -neft va gaz uyumlarini
sanoat axamiyatida baxolash va okilona foydalanish yullarini asoslashdan iborat.
Neft va gaz uyumlarini kon geologik tadkik kilish usullari sungi yillarda jadal
mukammallashdi. Neft va gaz konlarini loyixalash va ishlatishni taxlil kilish xozirgi
kunda tulik kon geologiyasi ma‘lumotlari asosida amalga oshiriladi. Keyingi yillarda
kon geologiyasi tadkikotlaridan kuduklar kesimini mufassal solishtirish yuli bilan
yer ostini xaritalash asosida yangi neft va gaz konlarini aniklashda xam foydalanildi.
Bu ishlarzaminida «Geologiya, neft va gaz konlarini geologik kidirish» instituti
jamoasi va boshka olimlarning tinimsiz mexnatlari yotadi.Zamonaviy darajada
geologiya - bu litosferaning tarkibi, uning tuzilishi, unda va uning yuzasida buladigan
jarayonlar, bu jarayonilarning sabablari, sodir bulish konuniyatlari va rivojlanishi
xamda yerning tarkibi, tuzilishi va rivojlanish konuniyatlarini urganadigan fandir.
Geologiya barcha foydali kazilma konlari, shu jumladan neft va gaz konlarini izlash,
kidirish va ishlatish uchun nazariy asos xisoblanadi. Neft kazib chikarish kadim
tarmoklar xisobiga kiradi, uning tarixi uzok utmishga borib takaladi.
Uzbekiston territoriyasida tabiiy neft chikib turgan joylar kadimdayok ma‘lum
bulgan. Ular tugrisida Plutarx, arab geografi Istarxi va boshkalarning ishlarida kayd
etilgan. Neft konlarini sanoat axamiyatida ishlatish xv asrning 80-yillaridan
boshlangan, 1885 yilda tadbirkor D.P.PETROV Fargona vodiysida ikkita kudukdan
neft kazib chikara boshladi. Kuduklar kul kuchi yordamida burgilangan, neft tortib
olish usuli bilan kazib chikarilgan. Neft D.P. Petrovning xususiy zavodida kayta
xaydalgan. Olingan kerosin Andijon, Toshkent, Kukonga paxta tozalash zavodlariga
va boshka maksadlar uchun foydalanishga junatilgan. Mazut esa temir yulda yokilgi
sifatida ishlatilgan.Uzbekistonning gaz sanoati 1953 yilda Buxora va Kashkadaryo
viloyatlari xududida joylashgan Setelantepa gaz konini ochilishi Bilan boshlangan.
1962 yilda yirik Gazli gaz koni ishga tushirilishi bilan Ural va sobik ittifokning
yevropa kismining sanoat obyektlarini tabiiy gaz Bilan ta‘minlash uchun ―Buxora-
Ural‖ va ―Urta Osiyo-Markaz‖ kontinental gaz kuvurlari barpo kilindi. Uzbekiston
Respublikasining yer osti katta nefgazlilik potensialiga ega. Respublika
territoriyasining 60 % dan ortigi neft va gazga istikbolli xisoblanadi. Bu yerda beshta
nefgazli region mavjud: Ustyurt,Buxora-Xiva, Janubiy-Garbiy Xisor, Surxandaryo va
Fargona. Bu regionlarda 150 dan ortik neft va gaz konlari ochilgan. Ular orasida
Gazli, Shurtan, Kukdumalok, Gadjak va bashka yirik konlarni aytib utish mumkin.
Neft va gaz konlarida maxsuldor katlamning yotish chukurligi 800 metrdan Buxora-
Xiva neftgazli viloyatida 6000 gacha va Fargona botikligining markaziy kismida
undan xam kattani tashkil kiladi. 1995 yilda Uzbekistonning tarixida birinchi marta 8
mln. tonna neft bilan kondensat kazib chikarildi va respublikaning neft mustakilligiga
erishildi.
