Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI.
QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI.

“Geodeziya, kartografiya va kadastr” kafedrasi.

Neft va gaz fakul’teti talabalariga

“Geodeziya” fanidan

Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir

Uslubiy ko`rsatmalar.



QARSHI – 2013 yil.

Тuzuvchi: «Geodeziya, kartografiya va kadastr»

kafedrasi katta o`qituvchisi Tojiyev U.

Таqrizchilar: «Geodeziya, kartografiya va kadastr»

dotsenti M.Bozorov.

«Neft – gaz konlari geologiyasi va razvedkasi»

kаfedrasi dotsenti T. Yarboboev.

“Geodeziya” fanidan Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir Uslubiy ko`rsatmalar. “Geodeziya, kartografiya va kadastr” kafedrasining 201__ yil “_____” “_____” dagi №_____ sonli, Neft va gaz fakulteti Uslubiy komissiyasining 201__ yil “_____” “_____” dagi №_____ sonli, institut Uslubiy Kengashining 201__ yil “_____” “_____” dagi № _____ sonli yig‘ilishlarida kо‘rib chiqilib tasdiqlangan.

QARSHI – 2013.

Amaliy mashg’ulot – aniq maqsadga qaratilgan va ta’lim beruvchi tomonidan boshqarib turiladigan, aniq bir topshiriqni bajarish uchun kerakli nazariy darsda olingan maxsus bilimlar asosida malaka va ko’nikmalarni shakllantirish maqsadida olib boriladigan rejali didaktik harakatdir.

KIRISH.

Та’lim – tarbiyadagi sifat o’zgarishlar va yuqori samaradorlik ko’proq o’qitish jarayonining tarixiy ildizlari va zamonaviy yutuqlarini talabalar onggiga singdirishni qay darajada olib borilganligiga bog’liq bo’lib, u barkamol avlod tarbiyasida mustahkam asos bo’ladi. Ana shunday asoslarda ta’lim – tarbiya berish bo’lajak mutaxassislarni yangicha sharoitlarda ishlashga tayyorlovchi innovatsion jarayon bo’lib, oldingi egallagan bilimlari asosida ijobiy samaradorlikni beruvchi yangi yondashuv texnologiyalarini yaratish va joriy etishdan iboratdir. Bu talablarni bajarish esa ta’lim–tarbiya jarayonini ilm–fan va texnika–texnologiya-larining eng so’ngi yutuqlari asosida, zamon talablarini hisobga olgan holda tashkil etish muammosi mavjudligini ta’kidlaydi.

Bu borada Respublikamizda qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, «Ta’lim to’g’risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va jahon ta’limi andozlari talablariga mos keluvchi «Davlat ta’lim standartlari» da davr bilan hamnafas, ya’ni «Intellektual asr» ning faol ishtirokchilarini tayyorlash ko’zda tutilgan. XXI asrning faol ishtirokchisi esa keng ma’noda ta’lim–tarbiya va ularning rivojlanishi haqidagi ma’lumotlar bilan bog’langan holda barkamol shaxsni voyaga yetkazishdek innovatsion jarayonni o’zida mujassamlashtiradi.

Shuning uchun ham Neft va gaz fakul’teti talabalariga “Geodeziya” fanidan Amaliy mashg’ulotlarni bajarishga doir Uslubiy ko`rsatmalar yozildi. Maqsad – amaliy mashg’ulotlarda talabalar turli xildagi geodezik o’lchovlarni amalga oshirish, ishlab chiqish, baholash va ular asosida joyning karta va planlarini tuzishni o’rganadilar.

Amaliy mashg’ulot №1.

Mavzu – Oriyentirlash burchaklari.

Mashg’ulot maqsadi: Oriyentirlash burchaklari haqida tushuncha, va ular bo’yicha masalalar yechish. Agar joyda haqiqiy (geografik) meridianning boshlang’ich deb qabul qilingan shimoliy yo’nalishi ma’lum bo’lsa, boshlang’ich yo’nalishga nisbatan ma’lum burilish burchagi olib, inshoot o’qlari yo’nalishini aniqlash mumkin.

Joyda boshlang’ich deb qabul qilingan yo’nalishga nisbatan berilgan yo’nalishni aniqlashga oriyentirlash deyiladi. Geodeziyada boshlang’ich yo’nalish uchun meridian yo’nalishi qabul qilingan.

Chiziqlarni oriyentirlash uchunhaqiqiy azimuth, direksion burchak, rumb va magnit azimut deb ataluvchi gorizontal burchaklar ishlatiladi. Haqiqiy azimut deb, haqiqiy (geodezik) meridianning shimoliy uchidan soat mili yo’nalishi bo’yicha berilgan chiziqqacha o’lchangan gorizontal burchakka aytiladi.

U “A” harfi bilan belgilanib, 0⁰ dan 360⁰ gacha o’lchanadi. Azimut bo’lishi mumkin to’g’ri va teskari.Teskari azimut to’gri azimutdan 180⁰ ga farq qiladi, ya’ni:

A_tes=A_to’g’+180⁰.

Topshiriq №1

To’g’ri geografik azimut va to’g’ri (teskari) meridianlarning yaqinlashish burchaklari qiymati bo’yicha teskari azimut qiymatini berilgan variantlar asosida aniqlang? (1-rasm).

Misol №1.

Berilgan: Ato’g’ = 65^0 33^I; to’g’ = + 1^0 12^I; tes = + 1^0 07^I;

Aniqlash kerak. Ates = ? A^I = ?

Yechish. Ates = Ato’g’ +180^0 +γto’g’ - γtes = 65^033^I + +180+1^0 12^I -1^0 07^I = 245^038^I; A^I = 65^033^I + 1^0 12^I = 66^045^I;

1– rasm. Аtes = А to’g’  180^0 +  to’g’ -  tes – ОВ chizig’i bo’yicha teskari azimut; А^I – ВО chizig’i bo’yicha to’g’ri azimut;  – meridianlar yaqinlashishi.

Variantlar: 1. Аto’g’ = 72^0 35^I; to’g’ = + 1^0 08^I; tes = + 1^0 00^I; 2. Аto’g’ = 83^0 41^I; to’g’ = - 0^0 55^I; tes = - 0^0 50^I; 3. Аto’g’ = 252^0 17^I; to’g’ = + 0^0 42^I; tes = + 0^0 41^I; 4. Аto’g’ = 93^0 13^I; to’g’= + 1^0 20^I; tes = + 1^0 17^I; 5. Аto’g’ = 51^0 25^I; to’g’= - 1^0 15^I; tes = - 1^0 18^I’; 6. Аto’g’= 62 ^0 44^I; to’g’= - 0^0 36^I; tes = - 0^0 40^I; 7. Аto’g’ = 87^0 58^I’; to’g’= + 1^0 01^I; tes = + 1^0 06^I; 8. Аto’g’ = 143^0 03^I; to’g’= + 1^0 10^I; tes = + 1^0 13^I; 9. Аto’g’ = 338^0 50^I; to’g’= - 1^0 18^I; tes = - 1^0 21^I; 10.Аto’g’ = 180^0 10^I; to’g’= - 0^0 27^I; tes = - 0^0 28^I’.

Topshiriq №2.

Magnit azimutining qiymati va magnit milining og’shi bo’yicha geografik azimutni aniqlang? (2-rasm).

Misol №2.

Berilgan. Amag.= 62^012^I; δ = - 0^023^I;	Aniqlash kerak. Ahaq = ?	Yechish. Ahaq = Amag. – δ = =62^012^I - 0^023^I = 61^049^I;
2– rasm. Аhaq = Аmag  ; Аhaq = Аmag + ( > 0^0 holatida); Аhaq = Аmag -  ( < 0^0holatida); Аmag – magnit azimuti;  - magnit milining og’ishi.			Variantlar: 1. Аmag = 52^0 42^I;  = + 0^0 32^I; 2. Аmag = 48^0 19^I;  = + 0^0 56^I; 3. Аmag = 192^0 17^I;  = - 1^0 14^I; 4. Аmag = 127^0 32^I;  = - 7^0 47^I; 5. Аmag = 125^0 30^I;  = + 0^0 52^I; 6. Аmag = 87^0 40^I;  = - 1^0 05^I; 7. Аmag = 150^0 25^I;  = + 2^0 08^I; 8. Аmag = 238^0 55^I;  = - 3^0 13^I; 9. Аmag = 145^0 00^I;  = + 5^0 27^I; 10. Аmag = 313^0 41^I;  = - 0^0 13^I.

O’q meridianning shimoliy uchidan soat milining yo’nalishi bo’yicha chiziqqacha o’lchanayotgan burchakka azimut deyiladi. Azimut bo’lishi mumkin haqiqiy va magnit azimutlari.

Topshiriq №3.

Magnit azimutining qiymati va magnit milining og’ishi bo’yicha direksion burchagini aniqlang? (3-rasm)

3– rasm.  = А - 

Variantlar: 1. А = 42^0 51^I;  = + 0^0 55^I; 2. А = 185^0 40^I;  = - 0^0 37^I; 3. А = 243^0 42^I;  = - 0^0 43^I; 4. А = 98^0 57^I;  = + 0^0 42^I; 5. А = 72^0 30^I;  = + 1^0 05^I; 6. А = 145^0 50^I;  = - 1^0 57^I; 7. А = 63^0 26^I;  = + 1^0 03^I; 8. А = 311^0 08^I;  = - 0^0 35^I; 9. А = 18^0 13^I;  = + 1^0 32^I; 10. А = 38^0 21^I;  = + 1^0 13^I.

O’q meridian yoki unga parallel bo’lgan chiziqning shimoliy uchidan soat milining yo’nalishi bo’yicha chiziqqacha o’lchanayotgan goriontal burchakka direksion burchak deyiladi va u “α” harfi bilan belgilanib, 0⁰ dan 360⁰ gacha o’lchanadi.Direksion burchak bo’lishi mumkin to’g’ri va teskari. Teskari direksion burchak to’gri direksion burchakdan 180⁰ ga farq qiladi, ya’ni: α _tes= α _to’g’+180⁰.

Misol №3.

Berilgan. А = 76^0 18^I;  = + 0^0 55^I;

Aniqlash kerak.  = ?

Yechish.  = А -  = 76^0 18^I - 0^0 55^I = 75^023^I;

Topshiriq №4.
Direksion burchaklarining qiymatlari bo’yicha rumb burklarini aniqlang va sxemasini chizing? (4-rasm).

4 – rasm.

ShShq; r1 = 1 (1– chorak); JShq; r2 = 180^0 - 2 (2– chorak); JG’; r3 = 3 - 180^0 (3– chorak); ShG’; r4 = 360^0 - 4 (4– chorak). Variantlar: 1. 1 = 52^035^I 6. 6 = 57^050^I 2. 2 = 132^040^I 7. 7 = 159^012^I 3. 3 = 192^015^I 8. 8 = 249^056^I 4. 4 = 297^025^I 9. 9 = 56^023^I 5. 5 = 135^028^I 10. 10 = 203^012^I

Misol №4.

Berilgan. 4 = 307^025^I

Aniqlash kerak. r4 = ?

Yechish. Direksion burchak 4-chorakda yotganligi tufayli, ShG’; r4 = 360^0 - 4 = 360^0 - 307^025^I = = 62^035^I; Javob, ShG’; r4 = 62^035^I;

Topshiriq №5.

To’g’ri direksion burchagi qiymatlari bo’yicha teskari direksion burchaklarini aniqlang? (5-rasm).

Misol №5.

Berilgan. to’g’ = 307^025^I

Aniqlash kerak. tes. = ?

Yechish.  tes =  to’g’  180^0 = 307^025^I – 180^0 = 127^025^I; Javob,  tes = 127^025^I;

5– rasm.  tes =  to’g’  180^0

Variantlar: 1. tes = 47^0 50^’ 2. tes = 192^0 45^’ 3. tes = 254^0 42^’ 4. tes = 342^0 47^’ 5. tes = 73^0 52^’ 6. tes = 325^0 15^’ 7. tes = 231^0 18^’ 8.tes = 331^0 06^’ 9. tes = 119^0 54^’ 10. tes = 110^0 48^’

Amaliy mashg’ulot №2.

Mavzu – To’g’ri va teskari geodezik masalalar.

Mashg’ulot maqsadi: Teodolit yo’li nuqtalari koordinatalarini hisoblashda, inshootloyihasini joyga ko’chirishda va boshqa maqsadlarda to’g’ri va teskari geodezik masalalarni yechishga to’g’ri keladi.

1.To’g’ri geodezik masala.

To’gri geodezik masalada 1-2 chizig’ining 1-chi nuqtasi koordinatasidan x₁ va y₁ (6-rasm) chiziqning direksion burchagi α_1-2 va gorizontal quyilishi d lardan foydalanib, 2-chi nuqtaning koordinatalari x₂ va y₂ topiladi.

6– rasm.

6-rasmga ko’ra: koordinata orttirmalari quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: bu yerda: x1, y1, x2, y2 lar 1 va 2-chi nuqtaning koordinatalari. Δx va Δy - koordinata orttirmalari;

Misol №6.

Berilgan. 1.d1-2= 130,614m 2.1-2=23^0 00^I 15^II 3.X1=114767,03m 4.Y1=118263,15m

Aniqlash kerak. ΔX = ? ΔY = ? X2 = ? Y1 = ?

Yechish.

1,2, a to’gri burchakli uchburchagidan, koordinata orttirmalari quyidagicha aniqlanadi:

EMBED Equation.3 (2.1)

buyerda d_{1 – 2} – 1 – 2 chizig’ning gorizontal quyilish masofasi;

_{1 – 2} – 1 – 2 yo’nalishining direksion burchagi.

U holda, 2 – nuqtaning koordinatalarini quyidagi formula orqali aniqlanadi:

EMBED Equation.3 (2.2)