Q. Mo’ydinov N. Husanov R. Rasulov toshkent moliya instituti maxsus ta’lim vazirligi

Tayanch tushunchalar

1. Morfema - (grekcha) tilshunoslikka oid termin bo’lib, so’zning ma’no

anglatuvchi, boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydigan qismi (yoki bo’lagi) (o’zak

mo rfema, affiksal morfema).

2. Jargon - (frantsuzcha) biror ijtimoiy guruhning o’ziga xos va o’zigagina

tushunarli bo’lgan, boshqalar tushunmaydigan yasama tili.

3. Uzus-biror til jamoasida til sistemasida mavjud bo’lgan imkoniyatlarning

foydalanib kelinayotgan qismi uzus deyiladi. Uzus bir tilni boshqasidan ajratib

turadigan shartlarni ham, tilning ichki normalarini ham o’z ichiga oladi.1

1 Qarang: T.Qudratov. O’sha asar, 36-bet.

14

O’tkir teshani qo’liga olgan usta u bilan ajoyib bir quticha yasashi mumkin.

ishlatishga ehtiyoji bor bo’lgan barcha kishilar va, nihoyat, shu ish bilan maxsus

shug’ullanuvchi mutaxassislarning ishidir.

Navoiy aytganidek: «Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir...».1

Darhaqiqat, nutq - bu til deb atalmish noyob quroldan foydalanish jarayoni.

Demak nutqiy jarayon – tilning o’z vazifasini bajarish jarayoni. Bu jarayon yaxshi

yoki yomon kechishi mumkin. Notiq esa ma’lum ma’noda bu jarayonni amalga

oshiruvchidir.

«Qobusnoma» da Kaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunari – notiqlikni

a’lo deb bilgan: «Bilgilkim, hamma hunardan so’z hunari yaxshi».2

Nutq xoh og’zaki, xoh yozma bo’lsin, go’zal yoki quruq - qo’pol bo’lishi

mumkin.

esa shu tilga mansub bo’lgan xalq vakillarining, ziyolilar, adiblar, shu qurolni

Shu teshani qo’lga olgan chala bir havaskor usta bir zumda qo’lini chopishi yoki

yaxshi narsani ishdan chiqarishi mumkin.

Adabiyotshunos olim Izzat Sulton «Adabiy asarning mazmuni, undagi

g’oyaning oliyjanobligi, tasvir qilingan odamlar va hodisalarning go’zalligi yoki

hunukligi - hammasi o’quvchiga asarning tili orqali etadi. Shu sababli til sohasidagi

1 Alisher Navoiy. Mahbub-ul qulub. -T. 1983. 72-bet.

2 Qobusnoma. T. 1968. 29-bet.

15

o’rin olishini ta’minladi.

Hozirgi zamon o’zbek tilining fonetik, leksik, grammatik, orfoepik hamda

orfografik, imloviy normalarining nisbatan mukammal shakllanganligi o’zbek tili

madaniyatining ulkan yutug’idir.

Hech shubhasiz aytish mumkinki, o’zbek tili eng boy, eng taraqqiy etgan

tillardan biri bo’lib, o’z shakllanish, rivojlanish tarixiga ega.

O’zbek adabiy tili olimlar, ziyolilar, adiblarning, og’zaki va yozma

adabiyotning asosiy ijodkorlari bo’lgan xalqimizning asrlar osha mashaqqatli

mehnati, tilga sayqal berishi, uni chuqur o’rganishi borasidagi xizmatlari evaziga

turkiy tillar oilasida o’ziga xos mavqega ega bo’ldi. Bu tilda juda ko’p o’lmas badiiy

asarlar, ilmiy tadqiqotlar yaratildi. Bu ham o’zbek tilining madaniy tillar qatoridan