notiqligi. Bulardan tashqari, Yunonistonda bo’lganidek, notiqlik san’atini o’qitish
uchun xizmat qiluvchi o’quv - mashq notiqligi ham mavjud edi.
Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining
rivojlanishiga ham imkon berdi.
1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar, 18 – bet.
2 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar, 19 – bet.
3 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 20 – bet.
23
uchun og’ziga mayda toshlarni solib, dengiz qirg’og’ida nutq so’zlardi va to’lqin
chiqishga usta ediki, bu nutq faqat o’sha so’zlovchigagina xos bo’lardi.
Lisiyning notiq sifatidagi ikkinchi xususiyati, hikoyachilik san’atini egallab
olganligidir. U har qanday voqelikni sodda, jonli,qiziqarli shaklda hikoya qilishga
usta edi. Uning notiqlik san’atidagi uchinchi xususiyat uslubidagi aniqlik, soddalik va
tabiiylik edi.1
Qadimgi Yunonistonning buyuk notiqlaridan yana biri Demosfendir. Demosfen
eramizgacha 384 - yilda tug’ilib, 322 - yilda vafot etgan. U dastlab o’zini
himoya qiluvchi sud notig’i sifatida tanilgan. Keyinchalik u logograflik qiladi.
Demosfen notiqlik san’atini o’rganish uchun juda ko’p vaqt sarflaydi. Unda
jismoniy kamchiliklar mavjud edi, ovozi past va diktsiyasi yomon bo’lgan, kifti
asabiy ravishda titrab turgan. Ma’lu motlarga qaraganda Demosfen ovozini o’stirish
xarakterini, ijtimoiy ahvolini juda ham aniq tasvirlab beruvchi nutq matnini ishlab
shovqin - suronini bosib ketishga harakat qilardi. Kiftning titrashidan qutulish uchun
shiftga qilichni shunday ildiradiki, uning o’tkir uchi kiftga yaqin turadi va kifti
titragudek bo’lsa, qilichning uchi tegib og’ritardi. Shu yo’sinda olib borilgan uzluksiz
mashqlar Demosfenga jismon iy kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon bergan.2
Tinimsiz mehnat tufayli u mashhur notiq bo’lib etishdi.
Demosfen nutqi uning xarakterini aks ettiruvchi oyna edi. Undagi kuchli
vatanparvarlik tuyg’usi nutqlarida o’z ifodasini topardi.
Demosfendan keyin o’zining notiqlik talanti bilan nom chiqargan Aristotel
eramizdan oldingi 335 yilda notiqlik san’ati nazariyasi - «Ritorika» asarini yaratdi.
Bu asar uch qismdan iborat:
1. Nutq xizmat qilishi lozim bo’lgan tamoyillar tahlili.
va keyingi davr notiqlarining vujudga kelishida muhim rol o’ynaydi.
Tsitseronning notiqlik san’ati nazariyasi va tarixiga oid uchta asari ma’lum:
«Notiqlik haqida», «Notiq» va «Brut» (yoki «Taniqli notiqlar haqida»).2
Rim notiqlik san’atining buyuk nazariyotchilaridan biri Kvintiliandir. Mark
Fabiy Kvintilian notiqlik san’atida yirik notiq va nazariyotchi sifatida shuhrat
qozongan. Uning «Notiq bilimi haqida» nomli asari mavjuddir. Kvintilian Tsitseron
va boshqa Rim notiqlari fikriga qo’shilgan holda, hamma notiq birinchi navbatda
bilimli bo’lishi lozimligini aytadi.1 Shuningdek, u notiq axloqiy olijanob bo’lishi
lozim, busiz hech qachon haqiqiy notiq darajasiga ko’tarila olmaydi, deb biladi.
Kvintilian Rimdagi notiqlik maktabining asoschisi hisoblanadi. Ungacha
notiqlik bilimini berish xususiy maktablarda amalga oshirilgan.
Umuman qadimgi Yunoniston va Rimning notiqlik san’ati tajribalari o’rta asr
o’z tinglovchisini jalb etolmaydi.1
O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi ham qadimdan so’zga chechan,
badiiy didli kishilarni qadrlab kelgan. O’sha davrda notiqlik san’ati - voizlik, notiqlar
- voiz, nutq esa va’z deb atalgan.
O’rta Osiyo xalqlari, xususan, IX-XV asrlarda dunyo madaniyati
taraqqiyotining eng oldingi, etakchi saflarida turish darajasiga ko’tarila oldi. O’rta asr
1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev O’sha asar. 22 – bet.
2 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 23 – bet.
1 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 24 – bet.
24
ayrim tomonlarini ishlab chiqibgina qolmay, o’z notiqlik chiqishlari bilan buni
arboblaridan Mark Partius Kato yoki Katondir. Katon notiq sifatida nutq san’ati
nazariyasi va amaliyoti masalalari bilan maxsus shug’ullangan.
Keyinchalik Rimda aka-uka Tiberiy va Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy
Tsitseron kabi taniqli qator notiqlar etishib chiqadiki, bular ichida eng buyuk va
so’zamoli notiq Tsitseron edi. Tsitseron va Demosfen qadimgi notiqlarning eng
buyuklari edi. Demosfen ko’proq o’zining siyosiy notiqligi bilan shuhrat topgan
bo’lsa, Tsitseron sud notiqligi bilan tanildi. Albatta, Tsitseron nutqlari siyosiy
jihatdan ham kuchli edi. Rimda, umuman, siyosiy tomonni chetlab o’tgan birorta ham
yaxshi notiq bo’lmagan.
Tsitseron timsolida notiqlik san’atining nazariyasi hayot tajribasi va nazariyasi
bilan muvaffaqiyatli ravishda qo’shib olib borildi. U notiqlik san’ati nazariyasining
Rimlik notiqlardan biri eramizdan ilgari III - II asrlarda yashab o’tgan davlat
tajribada isbot etdi. Tsitseron nutqining muvaffaqiyatli chiqishi uchun notiq
quyidagilarga alohida e’tibor berishi lozimligini ko’rsatadi:
1. Notiqning o’ziga ishonchi mustahkam bo’lishi kerak. Buning uchun esa
notiq o’z nutqida olg’a suriladigan fikrga to’la ishonch hosil qilishi lozim.
2. Nutq to’liq isbotli dalillarga ega bo’lishi kerak.
3. Materialni to’plash nutqqa tayyorgarlikning asosidir.
4. Materialni to’g’ri joylashtirish-ekspozitsiyaga alohida e’tibor berish lozim.
Joylashtirish shunday bo’lsinki, u materialni butunlay o’zlashtirib olishga engillik
yaratsin. Buning uchun esa nutqni aniq qismlarga bo’lish lozim.
5. Har qanday sohada ham nutqning muvaffaqiyatini bilish hal etadi. Agar
notiq o’z nutqi qaratilgan sohani yaxshi bilmasa, u qanchalik san’atkor bo’lmasin,
To’rtinchidan, har bir so’z to’g’ri va asosli bo’lmog’i lozimligini uqtiradi.
borganligini ko’rsatadi. «Qobusnoma»ning «Suxandonlik bilan baland martabaga ega
bo’lish haqida» deb nomlangan ettinchi bobida va hunarni egallashga bag’ishlangan
oltinchi bobida notiqlik sirlariga doir bildirilgan mulohazalar nafaqat o’sha davrda,
balki hozirda ham katta ahamiyatga ega.2
Kaykovus hamma hunarlar ichida so’z hunari-notiqlikni a’lo deb biladi. U
notiqlikni egallashning yo’li, birinchidan, «tinimsiz mehnat, o’rganishdir», deydi.
Ikkinchidan, nutqing go’zal bo’lsin, - deydi. «So’zning ikki tomoni bordir: biri
go’zal tomoni, ikkinchisi xunuk tomonidir. Xalq oldida gapiradigan so’zing go’zal
bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin».
Uchinchidan, har bir fikrni ifodalashda tinglovchi qalbiga to’g’ri yo’l topa
bilish, shaklga e’tibor berish masalasi.
ajratilganligi bu san’atga bo’lgan, uning san’atkoriga bo’lgan qiziqishning orta
Beshinchidan, har bir nutq ma’lum ilmiy asosga ega bo’lsagina, ta’sirchan
bo’ladi. Ya’ni nutq qaratilgan predmetni yaxshi o’rganib chiqish lozimligini
ta’kidlab: «Bilmagan ilmdan gapirmagil... Bilmag an ilm ma’rifatni bilaman deb,
da’vo qilsang hech narsa hosil bo’lmaydi va behuda zahmat chekasan», - deydi...
2 B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 24 – bet.
3 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev O’sha asar. 25-bet.
1 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 26-bet
2 Qarang: B.O’rinboev, A.Soliev. O’sha asar. 28-bet
25
fikrlashga olib keluvchi va aql yordamida biror xulosa chiqariladigan bo’lsa,
Jomiy, Navoiy, Bobur kabi ulug’ siymolarning nomlari bilan xarakterlanadi.
Bu mutafakkir, shoir, san’atkorlar yashagan davr Sharq tarixida Uyg’onish
Do'stlaringiz bilan baham: |