Portal Buddizm

Buddizm

 

Buddizm

Madaniyati

Tarixi

Buddistlar

Maktablar

Ibodatxonalar

Matnlar

Portal

 

 

Buddizm (Budda nomidan olingan),

Buddaviylik — jahonda keng tarqalgan

dinlardan biri (xristianlik va islom dini

bilan birga). Unga eʼtiqod qiluvchilar

taxminan 500 mln.dan ortiq. Miloddan

avvalgi 6—5-asrlarda Hindistonda paydo

boʻlgan. Markaziy Osiyo, Jan.

Sharqiy Osiyo mamlakatlarida va Uzok.

Sharqda tarqalgan. Hozirgi kunda B. Shri

Lanka, Myanma (Birma), Tailand, Laos,

Kamboja, Vyetnam, Tibet, Butan va

Yapokabi davlatlarning asosiy dinidir. B.

muayyan tarixiy davrlarda Xitoy,

Hindiston, Koreya va Indoneziyada,

deyarli butun Osiyo xalqlari, yaʼni

jahonning salkam 2/3 kismi aholisi

maʼnaviy qadriyatlariga juda katta taʼsir

koʻrsatgan. Rivoyatlarga koʻra, B.ga

Siddhartha Gautama (Budda) asos

solgan. B.da 2 asosiy yoʻnalish mavjud:

xinayana va maxayana. Keyingisi juda

koʻp sekta va mazhablarga boʻlinadi.

Boshqa dinlardan farqli ravishda B.da

hech bir oʻzgarmas narsa yoʻq, hatto

xudo ham oʻzgaruvchan, deb uqtiriladi.

Faqat on yoki lahzalar silsilasi mavjud

boʻlib, ularning har biri yoʻqolib,

keyingisiga oʻrin beradi. B. taʼlimotiga

koʻra, inson doimo azobuqubatga

mahkum va bunga uning oʻzi sabab

boʻladi. Zero u, garchand befoyda

boʻlsada, oʻz hayoti va farovon turmushini

saqlab qolishga harakat qiladi.

Azobuqubatdan qutulish uchun koʻngil

xush koʻrgan barcha narsalardan oʻzini

tiyish darkor. Muntazam ravishda

yolgʻondan, oʻgʻrilikdan, boshqaga zarar

yetkazishdan, zinodan oʻzini tiyish hamda

meditatsiya (ongni oliy haqiqatga

yetishishga qaratish), "bodxi", yaʼni

"xotirjamlik"ka va oxiroqibatda nirvanaga

(azobuqubatning tugashiga) olib keladi.

Nirvanaga yetishish uchun talab

qilinadigan axloqiy barkamollik bir emas,

bir necha hayotni taqozo etishi mumkin.

B. zaminida 3 narsa — Budda, Dharma va

Sangxaga eʼtiqod yotadi. Budda

(Siddhartha Gautama) oliy haqiqatga

yetishishning yorqin timsoli. Dharma —

Gautama qoldirgan taʼlimot. Bu

taʼlimotning eng qisqa bayoni "toʻrt oliy

haqiqat"dan iborat: 1) azobuqubat

mavjud; 2) azobuqubatning sababi (istak)

mavjud; 3) azobuqubatning tugashi

(nirvana) mavjud; 4) azobuqubatning

tugashiga olib keluvchi sakkiz bosqichli

yoʻl mavjud. Sangxa — Budda asos

solgan va hozirgacha faoliyat koʻrsatib

kelayotgan rohiblar jamoasi. Tor maʼnoda

bu — oʻtgan ayerlarda "oliy haqiqat"ga

yetishgan koʻplab avliyolardir. Sangxa

jamoasiga kabul etilgan shaxs quyidagi

10 farzni ado etishga qasamyod qiladi: 1)

hech kim yoki hech narsani hayotdan

judo qilmaslik; 2) yolgʻon soʻzlamaslik; 3)

oʻgʻrilik qilmaslik; 4) jinsiy aloqaga

kirmaslik; 5) mast qiluvchi ichimlik

ichmaslik; 6) kunning ikkinchi yarmidan

to ertangi sahargacha ovqat tanovul

qilmaslik; 7) uch kiyimdan ortiq hech

narsa bilan tanani bezamaslik; 8)

ommaviy koʻngilxushliklarda ishtirok

etmaslik va tomoshabin sifatida

qatnashmaslik; 9) baland va yumshoq

oʻrinda yotmaslik; 10) pul ishlatmaslik.

Rohiblar jamoasi asosan B. txeravadasi

(aynan — oqsoqollar taʼlimoti)ga xosdir.

Maxayanada "haqiqat yoʻli" har kim

uchun ochiq: rohiblarga ham, dunyoviy

kishilar (yaʼni oddiy qavm)ga ham;

Buddaga eʼtiqod qilinsa, bas. Kengroq

qaralganda, Sangxa — muqaddaslik va

qudrat xazinasi. Kisqasi, B. — Buddaga

ergashib, Dharma talablarini bajarish va

Sangxa jamoasining aʼzosi boʻlib

qolishdir.

B. tarixi 2500 yildan ortiqdavrni oʻz ichiga

oladi. Unga dastlab braxmanizm va

jaynizmniit taʼsiri kuchli boʻlgan.

Imperator Ashoka (miloddan avvalgi 3-

asr) davrida B. kuchli mustaqil din

sifatida shakllandi. 9 a. muvaffaqiyatli

faoliyat koʻrsatgan B. Hindistonda

inqirozga yuz tuta boshladi va

pirovardida bu yerda uning oʻrnini

xinduizm toʻliq egalladi. Ammo B. Shri

Lanka, Jan.Sharkiy Osiyo va Markaziy

Osiyo orkali Xitoy, Koreya, Yaponiya va

Tibetga yoyilib ulgurgan edi. Shri Lanka

va Jan.Sharqiy Osiyoning materik

qismida B. txeravadasi (qad. anʼanalarga

sodiqlik), Xitoy, Koreya, Yaponiya va

Tibetda esa maxayana (yangicha

yondashuvlar) tarkaldi. 15-asrda Osiyo

qitʼasida paydo boʻlgan yevropaliklar B.

bilan tanishdilar. Ularning baʼzilari B.ga

kirgach, Angliya, Germaniya, AQShda oʻz

jamoalarini tashkil etdilar. Xitoylik va

yaponiyalik muhojirlar bu eʼtiqodni Gavay

orollari va AQShning gʻarbiy sohillariga

olib keldilar. Hozirgi paytda AQShga

koʻplab yapon va tibet rohiblari hamda

olimlarining kirib kelishi natijasida

mamlakat boʻylab yirik B. jamoalari

tashkil topdi. B.ning bir necha xalqaro

tashkilotlari ham mavjud.

B.da kundalik, davriy, maxsus va bayram

marosimlari ado etiladi. Monastir,

butxona va xonadonlarda ertalabki va

kechki ibodatlar uyushtiriladi. Odatda, 12

—13 yoshli oʻspirin 20 yoshgacha, yaʼni

balogʻatga yetgunga qadar monastirda

rohiblikni oʻtaydi, lekin , taxminan

ularning uchdan bir qismi umrbod shu

maqomda qoladi. Oddiy qevm yoki

dunyoviy kishilarning eng asosiy kundalik

vazifasi — rohiblarni ovqat bilan

taʼminlashdir. Bu bilan ular xayrli xizmat

qilgan boʻladilar.

20-asrda jahon boʻylab dunyoviy

kishilarni ushbu dinga jalb etish odat

tusiga kirdi. Hatto Hindistonning oʻzida

ham B. dunyoviy shaklda qayta

tiklanmoqda. Yaponiyada dunyoviy

kishilar "sinsyuko" ("yangi dinlar") deb

atalgan oqimlarni (Rossiyada katta

shovshuvga sabab boʻlgan "Aum sinrikyo"

shulardan) tashkil etmoqdalar.

Amerikadagi "yangi buddizm" jamoalari

asosan dunyoviy kishilardan tarkib

topgan.

Oʻzbekistonda bitta B. jamoasi rasmiy

ravishda faoliyat koʻrsatadi.

Ahadjon Hasanov.

[1]

Buddizm yoki Buddaviylik dharmik din

hamda falsafiy oqimdir. U shuningdek

Budda Dharma (sanskrit tilida

"Uyg‘onganning ta’limoti") deb ham

ataladi. Buddizmga mil. avv. V asrda

Siddharta Gautama

 tomonidan asos

solingan; keyinchalik Gautamani "Budda"

ismi bilan atay boshlashgan.

Budda haykali, 

Tayland

.

Buddizm asoschisining

shaxsi

Buddizm tarixi tadqiqotchilari mavjud

manbalar asosida bu oqim asoschisi real

tarixiy shaxs ekanligini taʼkidlaydilar. Bu

taʼlimot toʻgʻrisida xabar beruvchi

adabiyotlarda u 

Siddxartxa

, 

Gautama

(Gotama), 

Shakyamuni

, Budda,

Tadxagata

, 

Jina

, 

Bxagavan

 kabi ismlar

bilan zikr etiladi. Bu ismlar maʼnolari

quyidagicha: Siddxartxa — shaxsiy ism,

Gautama — urugʻ nomi, Shakyamuni —

"Shakya qabilasidan chiqqan

donishmand", Budda — "nurlangan",

Tadxagata — "shunday qilib, shunday

ketgan", Jina — "gʻolib", Bxagavan —

"tantana qiluvchi". Ular ichida eng

mashhuri "Budda" boʻlib, shundan ushbu

dinga buddizm nomi berilgan.

Buddizm taʼlimoti, asosan, uch qismdan

iborat: 1) axloq; 2) meditatsiya; 3)

donolik. 

1. Axloq normalari — "Pancha shila"

(Buddaning besh nasihati):

qotillikdan saqlanish;

oʻgʻrilikdan saqlanish;

gumrohlikdan saqlanish;

yolgʻon, qalbaki narsalardan saqlanish;

mast qiluvchi narsalardan saqlanish.

2. Meditatsiya.

toʻgʻri tushunish (toʻgʻri eʼtiqod qilish) —

Buddaning birinchi daʼvatida soʻz

Taʼlimoti

yuritilgan toʻrt haqiqatni bilish va unga

ishonish;

toʻgʻri niyat qilish — dunyoviy lazzat-

halovatlardan xalos boʻlishga, keraksiz

fikrlar va boshqalarga zarar yetkazib

qoʻyishdan saqlanishga intilish;

oʻzini toʻgʻri tutish — oʻziniki boʻlmagan

narsaga koʻz olaytirmaslik, ortiqcha

hissiyotga berilmaslik;

toʻgʻri anglash — oʻz tanasi va ruhiga

oʻzini yoʻqotib qoʻymaydigan darajada

nazoratda boʻlish hamda bunda

ehtiroslar va iztiroblarga chek qoʻyish;

toʻgʻri harakat qilish — oʻzidagi yomon

tuygʻularni jilovlash hamda ezgu

tuygʻular va harakatlarni rivojlantirish;

toʻgʻri hayot kechirish — noʼmaqul

hayot tarzidan saqlanish;

toʻgʻri fikr yuritish — kamolotning toʻrt

bosqichini ketma-ket bosib oʻtish;

toʻgʻri gapirish — yolgʻondan,

tuhmatdan, haqoratdan va befoyda

gaplardan saqlanish.

3. Donishmandlik — bu buddizmning

asosiy maqsadi boʻlib, narsalar tabiatini

toʻgʻri tushunishdan iborat.

Yuqorida koʻrsatilgan uch amaliyot

bosqichini oʻtagan inson oxir-oqibat oliy

saodatga, yaʼni nirvana holatiga erishadi.

Nirvana soʻzining lugʻaviy maʼnosi —

"oʻchish, soʻnish". Unda hayotning har

qanday koʻrinishiga intilish yoʻqoladi.

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

 

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

 

 

Dunyo dinlaridan biri haqidagi ushbu

maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin.

Manbalar

  Last edited 2 years ago by an anonymous user  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Buddizm&oldid=1972216

" dan 

olindi