Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash Moylovchi materiallar va ularning vazifasi Sopol materiallar va buyumlar texnologiyasi

Mavzu: Rezina va sopol materiallar.
Reja:

1. 
   Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash
   
2. 
   Moylovchi materiallar va ularning vazifasi
   
3. 
   Sopol materiallar va buyumlar texnologiyasi
   
4. 
   Devorbop sopol materiallar
   
5. 
   Koshinlash materillari.
   
6. 
   Polbop sopol materiallar
   
7. 
   Sopol quvurlar
   

Rezina va sopol materiallar

Mashinasozlikda konstruksion materiallar sifatida metal qotishmalari bilan bir qatorda nometall materiallardan ham keng foydalaniladi va ularni qo‘llanilish sohalari borgan sari ortib bormoqda. Ma’lum M, nometall materiallar xili ko‘p, lekin sanoatda keng qo‘llaniladiganlariga plastik massalar, rezina, lak, bo‘yoq, yelim, asbest, shisha, keramika va

boshqalar kiradi. Nometall materiallarning yetarli puxtaligi, yengilligi, termik va kimyoviy chidamligi, yuqori izolatsion xarakteristikalari, ayniqsa, texnologik va ekspluatatsion xossalarining yaxshiligi ulardan metallar o‘rnida emas, balki zarur materiallar sifatida ham foydalanilmoqda. Nometall materiallar asosi polimerlar (yuqori molecular birikma)dan iborat bo‘lib, ular tabiiy va sun’iy xillarga ajratiladi. Tabiiy polimerlarga sellyuloza, slyuda, asbest, grafit, paxta va boshqalar, sun’iylariga polietilen, viskoza, sintetik kauchuk va boshqalar kiradi.

Plastik massalar va ulardan detallar tayyorlash. Plastik massalar tabiiy yoki sun’iy polimerlar asosida olingan materiallar bo‘lib, ularni olish yoki qayta ishlashning ma’lum bosqichida yuqori plastiklikka ega bo‘ladi. Plastik massalar oddiy va murakkab xillarga ajratiladi. Oddiy plastik massalar yolg‘iz polimerlardan iborat bo‘lib, ularga polietilen, polistirol, kapron, organik shisha va boshqalar kiradi.

Murakkab plastik massalarda bog‘lovchi polimerlardan tashqari toldiruvchilar, plastifikatorlar, stabilizatorlar, katalizatorlar, moylovchi va bo‘yovchi moddalar ham bo‘ladi. Ba’zan bog‘lovchilar sifatida polimerlar o‘rniga bitum, asfalt, sementlardan ham foydalaniladi. To‘ldirgichlar plastmassalarni fizika-mexanik, kimyoviy va texnologik xossalarini yaxshilash bilan kam yeyiladigan qiladi. Ularning narxini arzonlashtirish maqsadida tarkibiga zaruriyatiga ko‘ra 40–80% gacha to‘ldirgichlar sifatida yog‘och uni, paxta, qog‘oz, asbest, to‘qima va shisha tolalari, bo‘r, gips, grafit, kaolin, talk kukunlari va boshqa

materiallar qo‘shiladi. Plastik massalarning plastikligi, elastikligi va oquvchanligini oshirish maqsadida plastifikatorlar kiritiladi va plastifikatorlar sifatida kamfara, kana-kunjut moyi, glitserin, dibutilftolat va boshqalar. Stabilizatorlar plastik massalarga issiqlik, nur va boshqa faktorlar ta’sirida turg‘unligini oshirish maqsadida oltingugurtli birikmalar, fenollar va boshqalar ma’lum nisbatda qo‘shiladi. Katalizatorlar sifatida magneziya, urotropin, ohak va boshqa materiallardan foydalaniladi. Ular polimer materiallarning qotish jarayonini tezlatadi. Moylovchi moddalar plastmassalarni presslash jarayonini osonlashtirish uchun qo‘shiladi. Ularga mum, steorin, transformator moyi va boshqalar kiradi. Bo‘yoqlar plastmassaga kerakli rang beradi. Bo‘yoq sifatida oxra, rodanin, nigrozin va boshqalardan foydalaniladi. Plastik massalar xossalariga (molekulalararo bog‘lanish xarakteriga) ko‘ra termoplastik va termo-reaktiv xillarga ajratiladi.

Termoplastik plastmassalarda polimer molekulalari o‘zaro bo‘shroq chiziqli bog‘lanadi. Ular qizdirilganda yumshab, sovitilganda qotadi. Shu sababli, ularni takror qizdirib ishlov beriladi. Bu holda xossalari saqlanadi.

Termoreaktiv plastmassalar molekulalari o‘zaro kimyoviy puxta bog‘lanadi. Shu sababli, ularning xossalari termoplastiklardan keskin farqlanadi. Bu plastmassalar qizdirilganda yumshab borib, keyin ma’lum temperaturada suyuqlanmaydigan qattiq holatga o‘tadi. Shu sababli, ular qayta ishlanmaydi. Ular, odatda, maydalanib to‘ldirgichlar sifatida ishlatiladi. Mashinasozlikda korpus detallari, truba, shkiv, tishli g‘ildirak, podshipnik va boshqalarni tayyorlashda foydalaniladigan plastik massalar va ularning xossalari 15- jadvalda keltirilgan. Plastik massalardan turli shakldagi va o‘lchamdagi detallarni tayyorlashda qator texnologik usullar bo‘lib, ular ichida metall qoliplarga qizdirib bosim bilan quyish, presslash, siqib chiqarish usullari ko‘proq tarqalgan. Masalan, metall qolipga quyish usulidan termoplastik plastmassalar (polietilen, polistirol, poliamid va boshqalar)dan detallar tayyorlashda, qizdirib presslashdan termoreaktiv plastmassalar (epoksid, getinaks va boshqalar)dan detallar tayyorlanadi.

Moylovchi materiallar va ularning vazifasi. Ishqalanish yuzalarini moylashga xizmat qiluvchi materiallar moylovchi materiallar deyiladi. Moylar detallarning korroziya bardoshligini oshirish, yeyilishni kamaytirish va ekspluatatsion muddatini uzaytirish uchun xizmat etadi. Moylar suyuq, qattiq va aralashma bo‘ladi. Suyuq moylarga mineral, o‘simlik, hayvon moylari kiradi. Mashinasozlikda ko‘p foydalaniladigan moy mineral moylardir. Ular bilan bir qatorda sovun aralashtirilgan qattiq moylar (solidol, tavot,texnik vazelin) dan ham foydalaniladi. Aralashmali moylarda sovundan tashqari grafit, talk, slyudalar ham bo‘ladi. Moylarni tanlashda ishqalanuvchi detallar konstruksiyasiga, ish sharoitiga (nagruzka, temperatura, muhit), o‘zaro ishqalanuvchi materiallarga qaraladi. Moylarning asosiy xarakteristikaga qovushoqligi, alangalanish temperaturasi kiradi. Eng yuqori qovushoq moy mineral moyi bo‘lib, uning qovushoqligi 17–22 Pa dir.



Sopol materiallar va buyumlar texnologiyasi. Sopol materiallar xom ashyosining hamma joyda mavjudligi, mustaxkamligi, jonzodlarga beziyonligi, bino va inshootlarning barcha joylarida ishlatish imkoniyati borligi, ularning 1000 yillar davomida qurilishning asosiy materiali bo‘lganini taqazo etgan. Ular fizik-mexanikaviy xossalari, shakli, ishlatish sohalari jixatidan hilma-hil bo‘lsada, texnologiya jarayonlari deyarli bir hil: soztuproqni qazib olish; maydalash (kukun); loy tayyorlash; qoliplash; quritish; pishirish va sovutish.

Devorbop sopol materiallar. Odatda g‘isht zavodlari mahalliy soztuproq asosida g‘isht, sopol bloklar ishlab chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasi g‘isht zavodlari 250´120´65 mm, 250´120´88 mm. va maxsus sexlar 250´250´50 mm. o‘lchamdagi g‘ishtlarni ishlab chiqaradi.

Sopol g‘isht GOST talablariga javob berib, 200,150,125,100 va 75 markalarda (KGS/sm²) ishlab chiqariladi. /ishtning suv shimuvchanligi kamida 8%, o‘rtacha zichligi 1700-1900 kg/m³, kamida 15 sikl sovuqqa chidamli bo‘lishi kerak.

Arxitektura yodgorliklarini tiklashda g‘ishtga qo‘yilgan talab yanada yuqori bo‘lishi lozim. Unga fizik-mexanikaviy xossalari bo‘yicha talablardan tashqari, sifati, yuzasi, rangi, yoriqlar bo‘lmasligi va sh.k. talablarga ham javob berishi kerak. Bu o‘rinda Ko‘kterak g‘isht zavodida (Toshkent viloyati) amalga oshirilgan ishlar o‘rinlidir. Bu zavod GFR “Bauxaus” universiteti, Fulda restavratsiya ilmiy-texnik markazi va TAqI “qurilish materiallari” kafedrasi olimlari bilan xamkorlikda kaolin bilan boyitilgan (5% atrofida) soztuproq asosida yuqori

sifatli, mustaxkam (R_siq³75 KGS/sm²) bino va inshootlarni ta’mirlashda ishlatiladigan g‘isht ishlab chiqarmoqda (7-rasm).

Yuqori sifatli g‘ishtni qamashi g‘isht zavodi ham GFR investitsiyasi asosida 2001 yildan boshlab (yiliga 10 mln.dona) ishlab chiqara boshladi. Bu zavodlar g‘ishti O‘zbekitson Respublika bino va inshootlarni ta’mirlashda ishlatish maqsad qilib qo‘yilgan va bu tizimdan foydalanib “Osiyo” g‘ishtlari, terrakotalar, sirli va sirlanmagan, rangli va rang berilmagan sopol koshinlar, plitalar va toshlar ishlab chiqarish mumkin.

Koshinlash materillari. Koshinlar mustaxkam, nam o‘tkazmaydigan, sovuqqa chidamli, asosga yaxshi yopishadigan, quyosh nuri va issiqqa bardoshli, chiroyli bo‘lishi va arxitektura yodgorliklarida avval ishlatilgan koshinlariga mos tushishi zarur.

Bino va inshootlarni koshinlashda koshin g‘ishtlari, bloklari va plitalari ishlatilishi mumkin. Koshin g‘ishtlari ishlatilishi mumkin. Koshin g‘ishtlari va bloklarining sirti silliq, taram-taram novli va naqshdor bo‘lishi mumkin. Koshinlash plitalari yassi, burchakbop va ravoqbop qilib ishlab chiqariladi. Kichik o‘lchamli fasad plitalarining

sirtiga-ajratilgan yuzasi silliq yoki naqshdor, rangli, sirlangan va sirlanmagan devorga yopishtiriladigan tomoni o‘yiq-o‘yiq bo‘ladi.

Ichki pardoz sopol materiallari suv shimmaydigan, mustaxkam, polboplari esa zarbga chidamli, yedirilishga bardoshli bo‘lishi lozim.

GOST bo‘yicha 30 hilga yaqin plitalar turli o‘lchamlarda, qalinligi esa 6 mm. dan qilib ishlab chiqariladi.

Plitaning yuzi bir tekisda sirlangan, g‘adir-budirlari, sir oqib tushgan joylari, havo pufakchalari, sir yuqmay qolgan va to‘rsimon darz ketgan joylari bo‘lmasligi lozim. Bir partiyadagi plitalarning rangida farq bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Plitka yuqori sifatli bo‘lishi uchun xom ashyo toza bo‘lishi muximdir. Plitkani zichlashtirish uchun 14-16 MPa bosimda presslanadi; bu esa buyum sopolining zichligini hamda buyumning aniq o‘lchamda va to‘g‘ri shaklda chiqishini ta’minlaydi.

Polbop sopol materiallar. Polbop sopolga-g‘isht, plitalar va koshinlar kiradi. Sopol plitalar 15 turda, uchburchak, to‘rtburchak, oltiburchak, sakkizqirrali holda ishlab chiqiladi. Polga ishlatiladigan sopol plitalarning suv shimuvchanligi 4% (massa bo‘yicha), yeyiluvchanligi 0,1 g/sm² dan oshmasliki kerak.

Sopol quvurlar. Sopol quvurlar zich, zarralari uyushib qotgan, sirti sirlangan va sirlanmagan va turli o‘lchamlarda (diametri 50 dan 600mm gacha) bo‘lishi mumkin. Sopol quvurlar xom ashyosiga shamot, ba’zan kvars qumi kukuni qo‘shiladi.

quvurlar maxsus presslarda zichlashtirilib qoliplanadi. Ularning suv shimuvchanligi 9-10% atrofida. Asosiy yodgorliklari restavratsiyasida sopol asosiy material bo‘lgani uchun, zarurat bo‘lsa GOSTda ko‘rsatilmagan buyum va qismlarini maxsus sexlarda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish lozimdir. Bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlarini va chet ellar bilan xamkorlikni kuchaytirish zarur.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Болховитинов Н.Ф. Металловедение и термическая обработка. «Машиностроение», Москва, 1965 г.

2. Долматовский Т.А. Справочник технолога по обработке резанием. Машгиз, 1962 г.

3. Дубинин М.П. и др. Технология металлов. «Высшая школа», Москва, 1964 г.

4. Далский А.М. Технология конструкционных материалов. Машст, 1990 г.

5. Иванова Г.А. Основа теории резания, инструмента, станка. Москва, 1963 г.

6. Kнорозов Б.В. и др. Технология металлов. «Металлургия», Москва, 1974 г.

7. Mirboboyev V.A. Konstruksion materiallar texnologiyasi. T.: «O‘qituvchi», 1977-y. va 1991-y.

8. Материалы и машиностроении. «Машиностроение», Москва, 1969 г.