O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti XVIII-XIX asrlarda o‘zbek davlatchiligi tarixi.
Download 55,87 Kb.
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- XVIII-XIX ASRLARDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXI. (MANG‘ITLAR, QO‘NG‘IROTLAR, MINGLAR).
- Mas’ul muharrir: S. Yuld o sheva
- Mazkur uslubiy ko`rsatma institut Ilmiy kengashining 2016-yil ………..da bo`lib o`tgan yig`ilishida muhokama etilgan va ……… -sonli qarori bilan nashr etishga tavsiya berilgan. KIRISH
- Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: amir – davlat boshlig‘i; qushbegi – bosh vazir; otaliq; moliya idorasi; vaziri harb; qozilik mahkamasi.
- Birinchisi, shayx ul-islom
- To‘rtinchisi, tarbiyachi-mudarrislar
- Parvonachi
- 27 ta beklik (viloyat) va 11 tumanga
- Mirob
- Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: Rahbariy adabiyotlar
- XOLIQOV YUNUS ORTIQOVICH XVIII-XIX ASRLARDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXI. (MANG‘ITLAR, QO‘NG‘IROTLAR, MINGLAR).
   
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI SAMARQAND VILOYAT XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI XVIII-XIX ASRLARDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXI. (MANG‘ITLAR, QO‘NG‘IROTLAR, MINGLAR). (uslubiy ko`rsatma umumiy o`rta ta’lim maktablar o`qituvchilari uchun mo`ljallangan) O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI SAMARQAND VILOYAT XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI XVIII-XIX ASRLARDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXI. (MANG‘ITLAR, QO‘NG‘IROTLAR, MINGLAR). (uslubiy ko`rsatma umumiy o`rta ta’lim maktablar o`qituvchilari uchun mo`ljallangan) Yu. Xoliqov. XVIII-XIX asrlarda o‘zbek davlatchiligi tarixi. (Mang‘itlar,qo‘ng‘irotlar, minglar). Uslubiy ko`rsatma umumiy o`rta ta’lim maktablarining o`qituvchilari uchun mo`ljallangan. -Samarqand, 2016, 20 bet.
J. Oripov - SamVXTXQTMOI Ushbu uslubiy ko`rsatma yosh avlodga zamonaviy huquqiy ta’lim berish bilan birga ularni umuminsoniy va milliy qadriyatlar, yuksak umuminsoniy fazilatlar va qonunlarga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalash hamda bu jarayonda huquqshunoslik fanlarini o`qitishda interfaol usullar va ulardan foydalanishning samaradorligi to`g`risidagi fikrlar bildirilgan. Mazkur uslubiy ko`rsatma institut Ilmiy kengashining 2016-yil ………..da bo`lib o`tgan yig`ilishida muhokama etilgan va ……… -sonli qarori bilan nashr etishga tavsiya berilgan. KIRISH Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalari da bo‘lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo‘nalishlarda ham milliy o‘zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan o‘rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy me rosini yoritish bilan bog‘liq izlanishlarga keng yo‘l ochildi. Ta’kid lash joizki, o‘zbek xalqining tarixiy-madaniy merosida davlat va huquq masalalariga bag‘ishlangan asarlar salmoqli o‘rinni egallay di. Ushbu merosni o‘rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Bu masalada Prezident I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi: “Bugun kutubxonalarimiz xa zinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassam lashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, ma tematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilikka oid o‘n minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, ifti xorimizdir. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plangan hayo tiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujas sam etgan bu nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi”1. Darhaqiqat, bugungi kunga kelib, o‘zbek milliy davlatchiligi, davlat va huquq tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish huquqshunoslik fanlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta’bi ri bilan aytganda: “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo‘lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko‘ta rilishi zarur”2. O‘zbekiston davlatchiligi boy tarixga ega bo‘lib, uning uzoq davrlar davomida tarkib topgan nazariy-huquqiy tajribalarini za monaviy, demokratik, huquqiy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish va jamiyatimiz turmushida ulardan yanada kengroq va samaraliroq foy dalanish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan biridir. SHu bois, xalqimizning boy ilmiy-ma’naviy merosini, xususan milliy dav latchiligimiz tarixida o‘ziga xos davr hisoblangan Buxoro amirligi davlati va huquqi tarixini milliy istiqlol mafkurasi talablari dan kelib chiqqan holda o‘rganishga, hozirgi kunda O‘zbekiston davla ti va huquqi tarixi fani oldida turgan eng muhim masalalaridan biri sifatida qaralmoqda. XVIII-XIX ASRLARDA O‘ZBEK DAVLATCHILIGI TARIXI. (MANG‘ITLAR, QO‘NG‘IROTLAR, MINGLAR). Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida hokimiyat tepasiga ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlar ning kelishi, o‘z navbatida, jamiyat hayotida keskin o‘zgarishlarni ro‘y berishiga hamda muayyan islohotlarni amalga oshishiga olib keladi. Binobarin, Buxoro davlatida ham hokimiyatning ashtarxoniylar su lolasidan mang‘itlar vakillari qo‘liga o‘tishi ma’lum bir omillar ning ta’siri ostida ro‘y bergan. Buxoro davlatchiligi tarixida so dir bo‘lgan ushbu jarayonlarning mazmun va mohiyatini o‘rganishda ilmiy jamoatchilik o‘rtasida turli xil yondashuvlar ilgari surila di. Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda, ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayz xon hukmronligi yillarida (1711-1747) davlatda o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik, o‘zbek qabila-urug‘lari o‘rtasida hokimiyat uchun ku rash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo‘lgan intilishlarining kuchayishi bilan bog‘liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham tashqi siyosatda to‘la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayo tida bunday muammolarning yuzaga kelishiga asosiy sabablardan bi ri – ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining pasayganligi va uning etarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Hakimbiy Abul fayzxon hukmronligi davrida davlat hokimiyatiga qarshi chiqqan qo‘zg‘olonchilarga qarshi kurashda bir qator muvaffaqiyatlarga erish gan. Bundan ijobiy tarzda foydalangan Muhammad Rahim davlat ho kimiyatini egallashga qaratilgan faoliyatini mustahkamlay borgan1. Hokimiyatning ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar qo‘liga o‘ti shida yana bir asosiy va muhim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat hisob lanadi. Xususan, Eron shohi Nodirshohning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o‘z ta’sir doirasiga olishga qaratilgan ligi, o‘z navbatida, xonlikda davlat hokimiyatini tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Nodirshoh Muhammad Rahimning hokimiyatni boshqarishga bo‘l gan qobiliyatini ko‘rib, unga o‘z o‘g‘li kabi yondashadi hamda hokimiyat ni egallashda amaliy yordam ko‘rsatadi. Xususan, Nodirshoh Muham mad Rahimga o‘z harbiy kuchini mustahkamlashi uchun askarlar sonini 6000 dan 18000 gacha ko‘paytirishiga hamda Muhammad Hakimbiyning vafotidan so‘ng uni otaliq lavozimini egallashiga imkoniyat tug‘di rib beradi. Mavjud adabiyotlarda Buxoro davlatida ashtarxoniylar sulola sining inqirozga uchrashi va hokimiyat tepasiga mang‘itlar sulolasi vakillarining kelishi to‘g‘risida turli xil yondashuvlar ilgari su rilgan. Milliy adabiyotlarda ham ushbu masalaga turlicha yondashiladi. Xususan, II jildlik O‘zbekiston halqlari tarixi kitobida shay boniylarga qarindosh bo‘lgan ashtarxoniylar sulolasi (joniylar) hokimiyatni 1601 yildan 1753 yilga qadar boshqarganligi haqida so‘z yuritilib, biz tadqiq etayotgan masala yuzasidan jumladan, shunday deyiladi: “joniylarning so‘nggi vakili Abulg‘ozi qat’iyatli emas edi. U Shohmurodga otaliq lavozimini egallash va amalda hokim bo‘lishga rozilik berishini so‘rab bir necha marta murojaat qildi. U ko‘p marta rad javobini bergach, nihoyat rozi bo‘ldi, vazirlik (1785-1800) lavozimini egallab, qo‘zg‘olonlarni tinchitdi va davlatda tar tib o‘rnatdi. So‘ng Abulg‘ozini taxtdan ag‘darib 1785 yilda o‘zi taxtga o‘tirdi”. Taxtga nomigagina ashtarxoniylardan Abulg‘ozi (1753-1785) o‘tqaziladi, lekin otaliq Doniyolbiyning o‘zi (1758-1785) amalda haqiqiy hokim bo‘lib qolaveradi. Ashtarxoniy Abulg‘ozi amalda hokimiyat egasi bo‘lmasa ham rasman xon sifatida tan olingani uchun ushbu sulolaning 1785 yilgacha hukm surganligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin deb hisoblaymiz. Milliy davlatchilik tarixi masalalari bilan shug‘ullangan Azamat Ziyoning “O‘zbek davlatchiligi tarixi” asarida ashtarxoniy lar hokimiyatining zaiflashuvi hamda mang‘it hukmdorlari boshqaru viga o‘tishiga sabab bo‘lgan omillar xususida to‘xtalib o‘tilmasdan, ko‘proq Muhammad Rahimning davlatni boshqarish faoliyati haqida so‘z yuritiladi. O‘rganilgan tarixiy manbalar mang‘itlar sulolasi vakillari ning barchasini ham faoliyati yuqoridagi yondashuvlar asosida baho lashga loyiq emasligidan dalolat beradi. Shu jihatdan olganda, tahlil etilgan manbalarga asoslanib, albatta, bunda jamiyat rivoj lanishiga ta’sir etgan ob’ektiv va sub’ektiv omillarni hisobga ol gan holda, Buxoro amirligi davlatchiligining shakllanish va rivoj lanishini muayyan bosqichlarga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Biz bunda mang‘itlar sulolasining dastlabki va killari tomonidan amalga oshirilgan islohotlar o‘z navbatida, mam lakatni birlashtirish va aholi turmush tarzini engillashtirishda muayyan darajada ijobiy ahamiyat kasb etganligini davrlashtirish uchun mezon sifatida belgilashga harakat qildik. Agar Buxoro amirligi davlatchiligi taraqqiyotini ushbu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, uni quyidagi ikki bosqich doirasida o‘rganish maqsadga muvofiqdir:
Mang‘itlar sulolasining asoschisi Muhammad Rahim (1747-1759) o‘z hukmronligini dastlab, mamlakatni mustahkamlash hamda davlat uchun muhim bo‘lgan mustaqil yoki yarim mustaqil holatga kelib qolgan ma’muriy-hududiy birliklarni qayta birlashtirishga harakat qilishdan boshlagan. Dastlabki manbalarga asoslangan xorij tadqiqotlarida ham Muhammad Rahimning davlat boshqaruviga ijobiy baho beriladi. Xususan, Anke fon Kyugelgen “Muhammad Rahim mamlakatni rivoj lantirdi va mamlakatda yashovchilarni baxtiyor ayladi. U davlatni boshqarish bilan birga o‘zini boshqarishni va fuqarolarni hurmat qilishni hamda ularning dardi bilan yashashni unutmadi”1 – deb qayd etadi. Tarixnavis Somiy ham Muhammad Rahimni saxiy, mehribon, oliyjanob hamda jazolashda qat’iy qaror qabul qiluvchi hukmdor sifatida ta’riflaydi1. Mang‘itlar sulolasining keyingi vakili Muhammad Doniyolbiy (1759-1785) Muhammad Rahim davrida uning siyosiy va iqtisodiy ma salalar bo‘yicha yordamchisi va maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Muhammad Doniyolbiy Mu hammad Rahim vafotidan keyin mamlakatda eng yuqori unvon hamda lavozimga ega shaxs edi. Shuning uchun ham Muhammad Doniyolbiy barcha olimu-fuzalolar, din peshvolarining tanlovi asosida davlat ni boshqara boshlagan. Muhammad Doniyolbiy birinchi navbatda davlatda tartibsizlik larni bartaraf etishga va huquqbuzarliklarni oldini olishga e’ti bor qaratgan. Ikkinchi o‘rinda u nafaqat Buxoro shahri balki amir lik tarkibiga kiruvchi barcha bekliklarda savdo-sotiq, hunarmadchi likni rivojlantirishga hamda fuqarolarga tinchlik va havfsizlik ni ta’minlab berishga muyassar bo‘lgan. Muhammad Doniyolbiy ijti moiy munosabatlarni huqukiy asoslarda tartibga solishning taraf dori bo‘lgan. Shuning uchun u fiqh ilmi ulamolarini har taraflama qo‘llab-quvvatlagan. Manbalarda keltirilishicha, Muhammad Doniyol biy barcha huquqiy masalalarda islom huquqshunoslaridan maslahat olgan2. Muhammad Doniyolbiy davlat va jamiyat boshqaruvidagi turli masalalarni kengashgan holda maslahatlashib amalga oshirgan. Xusu san, 1781 yilda Rossiya hukumatining Buxoroda savdo shartnomasini tuzishga oid taklifiga u dastlab 92 o‘zbek urug‘i vakillarining fik rini olishi lozimligini uqtirib o‘tadi. Muhammad Doniyolbiy vafotidan keyin uning o‘g‘li Shohmurod davlatni boshqarish vakolatini qo‘lga kiritadi. Shohmurod davlat boshlig‘i – amir unvonini ta’sis etar ekan, ushbu unvonning o‘zbek va mo‘g‘ul urug‘lari an’analari bilan emas, balki shariat qoidalari asosida yuzaga kelganini asoslab beradi. Z.Muqimovning ta’kidlashicha, “Amir Shoh murod soliqlardan ezilgan xalqning noroziligi kuchaygan davrda taxtga o‘tirganligi uchun ham birinchi islohotni soliqlarni tartib ga solishdan boshladi. Butun Buxoro amirligi aholisiga tarxon yorlig‘i berib, o‘zidan avvalgi hukmdorlar joriy qilgan, shariatga to‘g‘ri kelmaydigan yorg‘u, boj, tarx, tushmol, yasoq kabi soliqlarni bekor qildi”1. Amir SHohmurod tomonidan amalga oshirilgan soliq islohotlari uning soliq solish va uni undirishni tartibga keltirishga oid farmonlarida aks etgan. Amir Shohmurod shariat normalariga mutlaqo zid bo‘lgan va uning talablariga javob bermaydigan zid bo‘lgan barcha normalar ning amal qilishini bekor qilgan. Tarixnavis Somiyning ma’lu motlariga qaraganda2, harbiy sohadagi boshqaruv faoliyatini ulamo larning fatvosi asosida olib borgan hamda aynan uning davrida huquq manbasi bo‘lmish sunnaga sezilarli darajada amal qilingan. Shohmurod vaqf mulklari hamda ulardan tushadigan soliq va boshqa majburiy to‘lovlar hisobidan eski madrasa, masjid, honaqo, maktab va mozorlarni qayta tiklaydi. Madrasa mudarrisi, muftiy, imom, qozi va boshqa diniy mansablarga nomzodlarni tayinlashda ularning shariat normalariga amal qilish darajasi, huquqiy bi limlari va huquqiy savodxonligiga e’tibor qaratgan. U shariat normalarini chuqur o‘zlashtirgan madrasa talabalari ga soliqlar hisobidan qo‘shimcha talabalik haqlari berish tizimini joriy qilgan. Shohmurod nafaqat ta’lim jarayonida, balki boshqa fuqarolarning ham islom huquqi normalarini bilishlikka da’vat etish bilan birga, ularga keng imtiyoz va imkoniyatlar yaratib bergan. Bu borada Xumuliyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod fiqh shunos olimlar va viloyat beklaridan amirlikning barcha hududlari dagi masjid va madrasalarda aholiga haqiqiy islom huquqi norma lariga asoslangan odat va majburiyatlarni tushuntirishni hamda ularning shar’iy huquqiy bilimlari darajasini yanada oshirishni talab qilgan1. Tarixnavis Miriyning ta’kidlashicha, amir Shohmurod so‘fiy lik ilmini, islom huquqi normalari va majburiyatlari haqidagi ilmlarni Shayx Safardan, Qur’oni Karim ilmini esa uch murabbiy dan, ya’ni Hofiz Ashur, Nodir Boqi qori va Niyozquli qorilardan tahsil olib o‘rgangan2. Amir Shohmurod Buxoro amirligi hududida qishloq xo‘jaligi ni yanada rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va er unumdorligini oshirish maqsadida ariqlar, zovurlar qazdirgan, da ryo va irmoqlarni qaytadan ta’mirlagan. Tarixchi olim T.Fayziev ham amir Shohmurodga davlat boshlig‘i sifatida quyidagicha ta’rif beradi: “Begunoh amir nomini olgan Shohmurod shariat ishlariga keng yo‘l ochgan, vaqflarni tiklagan, masjid va madrasalar ishiga katta e’tibor bergan. U zohidlarga xos hayot kechirib, mamlakatda ro‘y bergan siyosiy-iqtisodiy vaziyat taqo zosiga ko‘ra, bir necha jangu-jadallarda bo‘ldi. Mang‘itlar saltana tida bid’at va nomashru ishlarni tag-tomiridan uzgan birinchi hukmdor bo‘lgan”3. Buxoro amirligida davlat chilikni taraqqiy etib shakllanishi va rivojlanishi aynan u dav latni boshqargan davrga to‘g‘ri keladi. Amir Shohmuroddan so‘ng davlatni boshqarish uning o‘g‘li Qar shi bekligining hokimi amir Haydar qo‘liga o‘tadi. Amir Haydar davlatni boshqarish masalasida otasi amir Shohmurod siyosatining izchil davomchisi edi. Ushbu holat ayniqsa, uning ulamolarga muno sabati va tashqi siyosatni izchillik bilan davom ettirishida ko‘rinadi. Amir Haydar o‘z hukmronligi davrida asosan ichki dushmanlarga qarshi kurash olib boradi. SHahrisabz, Samarqand, Urgut beklikla rida bo‘lib o‘tgan g‘alayonlar, Marv vohasi uchun Xiva xoni Muhammad Rahimxon bilan olib borilgan urushlar Amir Haydarni davlatda harbiy-siyosiy islohotlar o‘tkazishga majbur qildi. U olib borgan tinimsiz kurashlar natijasida 1817-1850 yil larda Balx vohasi qo‘lga kiritildi, Maymana, Badaxshon va Qunduz viloyatlari amirlik hududiga qo‘shib olindi. Amir Haydar davlatni boshqarishda asosan tashqi munosabatlarga e’tibor qaratadi, xusu san, u afg‘on hukmdori Ahmad SHoh Durroniyning o‘g‘li SHo‘ja al-Mulkom bilan ikki mamlakat o‘rtasida o‘zaro do‘stlik rishtalarini qayta tiklashga muvaffaq bo‘lgan. Amir Haydar boshqa mang‘it hukmdorlaridan farqli ravishda o‘z qo‘shinidagi askarlarga muntazam ravishda yaxshi maosh to‘lab borgan. Bundan tashqari u mamlakatdagi soliq yig‘uvchilarga yillik maosh ajratish bilan birga, ularga yiliga ikki marta sarupo ulashgan. O‘z navbatida kambag‘allar, etim-esirlar, qashshoqlar, darveshlar, muho jirlar va mullalarga har yili nafaqa berish uchun katta miqdorda mablag‘ ajratgan. Shu bilan birga, amir Haydar amirlikda xitoy-qipchoqlar tomonidan yuzaga kelib turadigan turli mojarolarni ol dini olish maqsadida ushbu hududlarga nisbatan turli to‘lovlar miqdorini kamaytirgan. Buxoro amirligi davlatchiligi rivojlanishining ikkinchi bosqichi 1826-1920 yillarni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrda davlatda mang‘it sulolasidan amir Nasrullo, amir Muzaffar, amir Abdula had, amir Olimxonlar hukmronlik qilganlar. Amir Nasrullo hokimiyat tepasiga otasi amir Haydarning o‘limidan so‘ng olti oy o‘tgandan so‘ng kelgan. U milliy davlatchilik tarixida kuchli, jasur hamda qattiqqo‘l davlat boshlig‘i sifatida joy olgan. Amir Nasrullodan keyin davlatni boshqargan mang‘it sulolasi vakillaridan amir Muzaffar, amir Abdulahad, amir Olimxonlar davri milliy davlatchilik tarixida kam o‘rganilgan davr bo‘lib, te gishli manbalarda ushbu hukmdorlarga nisbatan deyarli ijobiy baho berilmagan. Istiqlol sharofati ila milliy davlatchilik manbala rini tadqiq etish jarayonida yuqorida nomlari zikr etilgan hukm dorlar tomonidan ham muayyan darajada islohotlarni amalga oshi rishga harakat qilinganligiga guvoh bo‘lamiz. Amir Said Olimxon hukmronligi davrida “Yosh buxorolik lar”ning talablari asosida bir qator islohotlar amalga oshirilishi mo‘ljallangan edi. Bu esa o‘z navbatida “Yosh buxoroliklar” hara katini siyosiy-huquqiy masalalarni hal qilishdagi rolini yanada ku chaytirdi. Jumladan:
Shuni alohida ta’kidlash joizki, amirlikda o‘tkazilishi ko‘zlangan islohotlar monarxiya davlat boshqaruviga hamda shariat normalariga asoslangan emas edi. SHuning uchun islohotning e’lon qilinishi bilan mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib, turli kuch larning qarshiligi yanada kuchaydi. Shu bilan birga, Said Olimxonning davlat boshqaruvida iqtisodiy masalalarga ham alohida e’tibor qaratgan va bir qator yutuqlarga erishgan amir sifatida baholash mumkin. F.Xo‘jaevning ma’lumotlariga qaraganda, amirlikda bir qator hissadorlik jami yatlari, banklar, sanoat va ishlab chiqarish korxonalari tashkil etil gan. Olingan daromadlar temir yo‘l, aloqa va maishiy xizmat ko‘rsa tish sohalariga ajratilgan1. Buxoro amirligi davlatchiligi shakllanishi va rivojlanishi xususida quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: Birinchidan, tarixiy-ilmiy xolislikka asoslanib ushbu davrni ikki bosqichda o‘rganish muhimdir; ikkinchidan, bir yarim asrdan ortiq davlatchilikka ega bo‘lgan Buxoro amirligida davlat-huquqiy tartiblar muayyan darajada amal qilgan; uchinchidan, o‘z davrida ijo biy xarakterlangan va bugungi kun uchun ham ahamiyatga ega bo‘lgan amir Shohmurod va amir Haydarlar boshqaruv faoliyatiga ijobiy baho berish mumkin; to‘rtinchidan, Buxoroning so‘nggi amirlari dav lat mustaqilligi va xavfsizligini ta’minlashda muyayan darajada o‘z xissalarini qo‘shganlar; beshinchidan, Buxoro amirligi o‘sha dav rda O‘rta Osiyoda siyosiy-huquqiy va iqtisodiy-ijtimoiy sohalarda etakchilik qilgan; oltinchidan, amirlikda parokandalik va boshbosh doqlikning kuchayib ketishiga tashqi omillar sezilarli darajada ta’sir etgan; ettinchidan, milliy davlatchilikning muhim davrida yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklardan bugungi kunda rivojlanayotgan mustaqil O‘zbekiston amaliy faoliyati uchun tarixiy saboq chiqarish lozimdir. Buxoro amirligida markaziy boshqaruv quyidagi asosiy idoralar orqali amalga oshirilar edi: amir – davlat boshlig‘i; qushbegi – bosh vazir; otaliq; moliya idorasi; vaziri harb; qozilik mahkamasi. Buxoro amiri hokimiyati cheklanmagan bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida diniy va dunyoviy hokimiyat boshlig‘i edi. Shu bilan birga, amir – davlatning oliy bosh qo‘mondoni, amirlik erlarining oliy egasi hisoblangan. Mang‘itlar sulolasining uchinchi vakili bo‘lmish Shohmurod (1785-1801) amirlik unvonini qabul qilgan1. Amirlik unvoni ilga ri asosan qo‘shin boshliqlari va joylardagi turli harbiy vakillar ga berilgan bo‘lsa, Muhammad Rahim davriga kelib amir unvoniga ega bo‘lgan birorta mansabdor shaxs qolmagan. Ushbu unvon ilgari amal da bo‘lgan amir-beklik unvonidan farqli o‘laroq, xalifalik maqomi - “amir – ul-mo‘minin” sifatida talqin etilgan. Aynan ushbu dav rdan Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb yuritila boshlangan. Markaziy davlat boshqaruvini bir qator idoralar majmuasi tashkil etib, davlatning oliy boshqaruv organi – oliy davlat mansabi hisoblangan qushbegi tomonidan boshqariladigan dav lat devonxonasi (qushbegi devonxonasi) hisoblangan2. Qushbegi mansabi ilgaridan mavjud bo‘lgan bo‘lsada3, XVII asrga kelib “ota liqlik” unvoniga nisbatan uning ahamiyati va vakolat doirasi ancha toraygan. XVIII asrning o‘rtalariga kelib qushbegi mansabi etakchi o‘ringa chiqib, u davlat apparatining asosiy bo‘g‘ini sifatida barcha bosh qaruvning asosiy funksiyalarini o‘z qo‘lida to‘play borgan. Qushbegi mahalliy beklar orqali markaziy davlat boshqaruvini amalga oshi rish bilan bir qatorda, chet mamlakatlardan keladigan mol-mulk lardan olinadigan boj to‘lovlari ustidan nazoratni amalga oshir gan.
Devonbe gi davlat xazinasi, zakot (xorijiy mamlakatlardan keladigan mol-mulklardan tashqari) hamda soliqlarga nisbatan umumiy davlat boshqaruvini amalga oshirgan. Amirlikda markaziy idoralardan biri mudofaa va harbiy ma salalar bilan shug‘ullanuvchi vazirlik bo‘lib, ushbu idora bevosita to‘pchiboshiyi lashkar (harbiy vazir) tomonidan boshqarilgan. To‘pchi boshiyi lashkar davlatdagi barcha otliq va piyoda askarlardan tashkil topgan qo‘shinni boshqargan.
Davlatda yana to‘rt turdagi lavozim mavjud bo‘lib, maxsus tay inlov asosida faoliyat yuritmasdan, balki ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar ushbu mansablarga har qanday shaxs tayinlanishi mum kin bo‘lgan. Aniqrog‘i, amirga ma’qul bo‘lgan olimlar, saidlar, xo jalar, o‘zbeklar va boshqalardan biriga topshirilgan mir asad, fay zi, sadr va sudur deb nomlangan lavozimlar. Sadr – Buxoro shahri rabot ichidagi bir farsang masofada joylashgan vaqflar hisob-kitobini yuritgan bo‘lsa, sudur rabot tashqarisidagi vaqflarni boshqarish masalasi bilan mashg‘ul bo‘lgan. Amirlik markaziy boshqaruvida davlat boshlig‘ining tashki liy-ijrochilik ishlarini olib boruvchi bo‘limi mavjud bo‘lib, unda quyidagi to‘rt asosiy mansabdor shaxs o‘ziga belgilangan vakolatni amalga oshirgan. Jumladan, devonbegi – tanxo masalalarini qayd etuvchi daftarni yuritish mudiri; mushrif – hukmdor tomonidan taqdim etilgan ashyolar, kiyim-kechaklar, qalqonlar, sovutlar va boshqa sovg‘alarni yozib qoldirish ishlari bilan shug‘ullangan; daf tardor – tanho yoki suyurg‘oldan foydalanish bo‘yicha tasdiqlangan yoxud rad etilgan shaxslarning ma’lumotini yuritgan; tanobchi devon – bahor va kuz oylarida xiroj erlaridan tushadigan tushumlarni yurituvchi lavozimda xizmat qilgan1. Parvonachi – amir farmonlari va boshqa qarorlarini beklarga hamda boshqa mansabdor shaxslarga etkazish masalalari bilan shug‘ullangan. Dodhoh – davlat boshlig‘iga turli masalalar bo‘yicha kelib tushadigan ariza va shikoyatlarni qabul qilib, unga etkazish hamda berilgan javoblarni o‘z egalariga qayta rish vazifasi yuklatilgan. Markaziy boshqaruvida boshqa bir qator mansablar ham mavjud bo‘lib, ular asosiy vazifa bilan birga qo‘shimcha vakolatlarga ham ega bo‘lgan. Masalan, to‘qsabo – amir majlisi dasturxonini nazorat qilish bilan birga, Xarkanrud tumanining hokimligi va mirobligi ham uning qo‘lida edi. Shu bilan birga, to‘qsabo harbiy harakatlar chog‘ida amir bayrog‘ini ko‘tarib yurgan. Eshikog‘aboshi esa, davlat boshlig‘i o‘z saroyida bo‘lgan vaqtda uni qo‘riqlash bilan bir qatorda Shofirkon tumanini boshqarish va bu hududlarda suv taqsimotini nazorat qilgan1. Miroxur – amir otxonasida ishni tashkil etish bilan birga Komi Abu Muslim tumani mirobligi va obodonlashtirish masalasi bilan shug‘ullanar edi. Yana uchta mansab mavjud bo‘lib, ushbu mansab lar harbiy-ma’muriy xarakterga ega edi. Ulardan birinchisi, qo‘r chiboshi deb atalib, amir miltig‘i va boshqa quroli sozligi uchun ja vobgar bo‘lgan. Udaychi esa, harbiy harakatlar jarayonida naqibning ko‘rsatmasiga binoan navkarlar va qo‘shinning taqsimlanishi va joy lashuvini kuzatish vazifasini bajargan. Qorovulbegi – soqchilar va qorovullar boshlig‘i sanalib, davlatning asosiy ichki va tashqi xavf sizligi masalalarini nazorat qilib turgan. Amirlikda shig‘ovul, miroxo‘rboshi, mirshab kabi amallar bo‘ lib, ular ham o‘ziga xos ravishda tegishli vazifalarni ado etganlar. Masalan, shig‘ovul – davlat vakillari va elchilarni qabul qilib, ularning faoliyatini nazorat qilish bilan shug‘ullangan. Miroxo‘r boshi – hukmdorga tegishli bo‘lgan otlarga em-xashak etkazish masala sini tashkil qilib, nazorat ostiga olgan. Mirshab esa, shaharni qo‘riqlash vazifani bajargan2. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, markaziy boshqaruvda o‘sha davrda o‘zga davlatlarda amalda mavjud bo‘lmagan tartib, ya’ni harbiy yig‘inlar paytida mahalliy boshqaruv vakillari markaziy boshqaruvda bevosita ishtirok etganlar. Biz ko‘rib chiqayotgan davrda amirlik ma’muriy-hududiy jihat dan 27 ta beklik (viloyat) va 11 tumanga bo‘lingan bo‘lib, har bir beklik, o‘z navbatida amlokdorliklarga bo‘lingan va bek tomonidan tayinlanadigan, lavozimidan ozod etiladigan amlokdor tomonidan boshqarilgan. Amlokdorliklar esa, bir necha qishloqlardan tashkil topgan, ularni qishloqning yoshi ulug‘ va tajribali oqsoqollari boshqargan. Har bir amlokdorlik uch asosiy mansabdor, ya’ni mirob, zakotchi va dorug‘aboshilar orqali boshqarilgan. Mirob – hududning sug‘orish tizimini kuzatish va suvni taqsimlash vazifasini bajar gan bo‘lsa, zakotchi soliq va yig‘imlarni nazorat qilib turgan. Beklik lavozimi meros tariqasida qolmasdan, balki har qanday holatda amir tomonidan almashtirilishi yoki lavozimidan ozod eti lishi mumkin bo‘lgan. Bek vafot etgan holatlarda uning barcha mol-mulklari davlat xazinasiga topshirilib, uning merosxo‘rlari qolgan merosga nisbatan hech qanday egalik huquqiga ega bo‘lmay, balki key inchalik markaziy boshqaruvda xizmat qilgan. Bekliklarda yuzaga ke lib turadigan kelishmovchiliklarni bartaraf etish maqsadida ayrim hududlarni birlashtirishga yoki aksincha ajratish hollariga ham to‘g‘ri kelgan. Beklik boshqaruvi saroyida ko‘plab mansab egalari mavjud bo‘lgan. 1890 yillarga kelib Darvoz bekligi ma’muriy-hududiy jihat dan 11 ta amlokdorlikka bo‘lingan bo‘lib, beklik Darvoz asoschisi Xudoynazar-Otaliqning nevarasi Muhammad Nazarbek tomonidan idora etilgan. Sharqiy Buxoro hududidagi Hisor bekligi mahalliy boshqaru vida amal qilgan ma’muriy tuzilishini tahlil etish barobarida Bu xoro amirligidagi mahalliy boshqaruv tizimini o‘rganib chiqadigan bo‘lsak, ushbu hududda qoidaga binoan bek lavozimini amirning yaqin qarindoshlaridan biri, ya’ni amir Abdulahadning tog‘asi Ostonaqu libek egallagan edi. Ostonaqulibek beklikni o‘zining qushbegisi va katta yasovulboshisi orqali boshqargan. Undan tashqari beklikda maxsus devonxona bo‘limi mavjud bo‘lib, ushbu bo‘lim etti kotib tomonidan idora etilgan. Shu bilan birga, mahalliy boshqaruvda turli vazifa larni bajaruvchi 25 ta yasovul ham ishtirok etgan.Hisor bekligida boshqaruvni qulay yo‘lga solish maqsadida beklik amlokdorlar tomonidan boshqariladigan 23 ta amlokdorlik ka bo‘lingan edi. Minglar Farg`ona vodiysida, balki mamlakatning boshqa yerlarida ham yashagan urug. Minglarning Farg`ona vodiysida siyosiy xokimiyatni qo`lga olib, keyinchalik uni bir butun xonlikga aylantirish sabablariga kelsak, birinchidan, vodiyda shunga yarasha sharoit tug`ilgan, ikkinchidan esa ashtarxoniy Ubaydullaxon davrida Buxoro tasarrufidagi viloyatlardan ba’zilarida katta mavqega ega minglar namoyandalari taziqga uchraganlar. Mazkur xolat Farg`onadagi minglarning faollashuviga yaxshigina turtki bo`lgan. Xullas, Ubaydullaxon Farg`onada yuz bergan siyosiy burilishda biron chora ko`rolmagan. Farg`ona vodiysida Shoxrux (1709—1721), so`ng esa uning vorislari Abdurahim (1721—1733), Abdulkarim (1733—1750) kabilar zamonida minglar siyosiy mavqeyi mustahkamlanishi Ko`qon xonligi yuzaga kelishiga sharoit yaratgan. Er dona Qo`qon xonligani ichki tomondan mustahkamlashga harakat qilgan siyosatchi xisoblanadi. Erdona zamonida xonlik qudrati ancha yuqori ko`tarilib, vodiyda tinchlik va farovonlikka erishilgan. Erdona Qo`qon xonligining ichida joylashgan O`sh, O`zgand kabi yerlarni ham bo`ysundirishga erishgan siyosatchilardan. Qo`qon xonligining mavqei ayniqsa Olimxon (1798—1810) zamonida yuksaladi. Avvalo mazkur hukumdor xonlik maqomini kabul qilgani bilan mashxurdir. Minglarning undan keyingi namoyandalari ham xon maqomida bo`lganlar. Shu sababdan ham 1709-1876-yillari markazi Farg`ona vodiysida xisoblangan va ming lar nomi bilan bog`liq siyosiy birlikni Qo`qon xonligi deyish odat tusiga kirgan.
Buxoro amirligi mazkur davrda davlatchilikni shakllani shi va rivojlanib borishi, amirlik davlat boshqaruvi, milliy dav latchilik rivojlanayotgan bugungi kunda qaysi manbalar va ma’lu motlarga asosan tarixdan tegishli saboq chiqarish lozim degan masa la dolzarbligicha qolmoqda. Bizning fikrimizcha, mamlakatimizda huquqiy demokratik dav lat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishda milliy dav latchiligimiz tajribasini o‘rganish va milliy huquqiy tizimni ta komillashtirish bo‘yicha bir qator dolzarb vazifalarga alohida e’tibor qaratish lozim. Birinchidan, milliy davlatchiligimiz shakllanayotgan bugungi kunda Buxoro amirligi davlatchiligi, markaziy va mahalliy boshqa ruvida, milliy davlat chilikni shakllantirish va rivojlantirishda; ichki va tashqi siyosat da barqarorlikka erishishda; davlat va jamiyat, xalqning ijtimoiy-etnik hamda ma’naviy-ruhiy birligiga erishishda. Ikkinchidan, aholining siyosiy-huquqiy tafakkurini yanada boyitish maqsadida, milliy o‘tmishimizning intellektual boyligi ga tayangan holda yosh avlodni vatanparvarlik va insonparvarlik ruhida tarbiyalashning muayyan mexanizmini ishlab chiqish hamda amalga oshirish maqsadga muvofiq. Uchinchidan, Muhammad Vafo Karminagiy, Mirza Salimbek, Mirzo Abdulazim Somiy va Mulla Ikromlarning siyosiy-huquqiy qarashlari bayon etilgan dastlabki manbalarni tadqiq etish baroba rida ushbu merosni ilmiy muomalaga kiritish va har bir mutafak kirning siyosiy-huquqiy qarashlarini alohida tadqiqot ishi doira sida o‘rganish lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: Rahbariy adabiyotlar:
Ilmiy adabiyotlar
M U N D A R I J A Kirish ............................................................................................................ 5 XVIII-XIX asrlarda o‘zbek davlatchiligi tarixi. (mang‘itlar, qo‘ng‘irotlar, minglar). ………......................................................................................................... 6 Xulosa............................................................................................................ 20
Terishga berildi:____________ Bosishga ruxsat etildi:__________ Ofset bosma qog`ozi. Qog`oz bichimi 60x80 1/16 «Times» garniturasi. Ofset bosma usuli. 1 bosma taboq. Adadi: 23 nusxa. Buyurma №_____ Samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti bosmaxonasida chop etildi. Samarqand shahar, Boysunqur ko`chasi 3-uy. 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б.132-133. 2 Ўша асар. – Б.134. 1 Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома / Ҳ.Бобобеков, Ш.Каримов, М.Содиқов ва бошқ.: Масъул муҳаррир Ш.Каримов. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.131. 1 Анке фон Кюгельген. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях их историков (XVIII – XIX вв.) – Алматы.: Дайк-Пресс, 2004. – С.80-81. 1 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.47. 2 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий. Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. № 37/VI. 202 б-211 а варақлар. 1 Қаранг: Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Тошкент: Адолат, 2004. – Б.207. 2 Мирза Абдал Азим Сами. Тарихи Салатини-и мангитийа (История мангытских государей). / Пред. Л.М.Епифановой. – М.: Вост. литер., 1962. – С.52. 1 Қаранг: Хумулий. Тарихи Хумулий: Қўлёзма Ўз ФА ШИ, инв. №37/VI. 221а варақ. 2 Қаранг: Мирий. Махазин ат-таква: Қўлёзма Ўз.ФА ШИ, инв. № 51. 204б-206а варақлар. 3 Файзиев Т. Мутасаввиф ҳукмдор // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. - № 8. – Б.72. 1 Қаранг: Ходжаев Ф. Избранные труды. Т.1. – Ташкент: Фан УзССР, 1970. – С.210-212. 1 Қаранг: Семенов А.А. Очерк устройства центрального административного управления Бухарского ханства позднейщего времени // Материалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии. – Ташкент, 1954. Вып.2. – С. 20. 2 Қаранг: Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. – СПб.: “Типография Императорской Академии Наук”, 1843. – С.188. 3 Қаранг: Семенов А..А. Бухарский трактат о чинах и званиях и об обязанностях носителей их средневековой Бухаре // Советское востоковедение.. – М.: 1948. Т.V – С.148. 1 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.94. 1 Қаранг: Мирза Бади-Диван. Мажма ал-аркам. – М.: Наука, 1981. – С.98. 2 Қаранг: Логофет Д.И. Бухарское ханство под русским протекторатом. – СПб.: Березовский, 1911. – С.233. Download 55,87 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish