O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta`lim vazirligi nukus davlat pеdagogika instituti tabiyaTShunoslik fakultеti «kimyo va ekologiya»

O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI
NUKUS DAVLAT PЕDAGOGIKA INSTITUTI
TABIYaTShUNOSLIK FAKULTЕTI

«KIMYo VA EKOLOGIYa» kafedrasi

Tuzgan аss Erekeeva A

FANIDAN MA`RUZALAR MATNI



NUKUS - 2010y

MUNDARIJA

1- maruza.	KIMYoVIY TEXNOLOGIYa FANINING UMUMIY VAZIFALARI.	3
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7	Texnologiya fani xakida umumiy tushuncha. Texnologiya fanining bulimlari Ishlab chikarish usuli, Texnologik sistema va texnologik sxema, Kimeviy reaktorlar. Texnologiya fanining mamlakatimizdagi rivoji. Uzbekistondagi kimyoviy sanoat korxonalari xakida ma`lumot.	3 4 6
2- maruza.	KIMYoVIY TЕXNOLOGIK SISTЕMALAR VA ULARNING TIPLARI.	7
2.1 2.2 a) b) v) 2.3	Kimyoviy texnologik sistema xakida umumiy tushuncha. Kimyoviy texnologik sistemaning sinflanishi: ochik zanjirli kimyoviy texnologik sistema. yopik zanjirli kimyoviy texnologik sistema. kombinirlangan texnologik sistema. Texnologik sistemalarning afzalliklari va kamchiliklari	7 9
3- maruza.	XOM AShUO VA UNDAN RATsIONAL FOYDALANISh.	12
3.1 3.2 a) b) 3.3 3.4 a) b) v) g) d) e) 3.5	Xom ashyo xakida tushuncha. Xom ashyo turlari. mneral xom ashyo. organik xom ashyo. Xom ashyo zaxiralari, ularni kazib chikarish. Xom ashyo tayyorlash usullari: elaklash; gravitatsion boyitishsh; kuruk usul; gidrotsiklon usul; elektromagnit usuli; flotatsiya usuli; Xom ashyodan kompleks foydalanish va chikindisiz texnologiya.	12 14
4- maruza.	SUV VA UNGA KUYILADIGAN TALABLAR.	16
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5	Kimyo sanoatida suvning roli. Tabiiy suvlarning xarakteristikasi va iste`mol suvlarning sifati. Ichimlik suvini tayyorlash. Sanoat suvlarini tayyorlash. Sanoatda suvga bulgan sarfni kamaytirish yullari.	16 18
5- maruza.	SUL`FAT KISLOTA IShLAB ChIKARISh.	21
5.1 5.2	H2 SO4 ning ishlatilish soxasi. H2 SO4 olish usullari.	21 22
6- maruza.	AMMIAK IShLAB ChIKARISh.	24
6.1 6.2 6.3 6.4	1.Ammiak ishlab chikarishning asosiy xom ashyosi. 2.Ammiak ishlab chikarishning boskichlari. 3.Ishlatiladigan sistemalarning turlari. 4.Ammiakning ishlatilish soxalari.	24 25 26
7- maruza.	NITRAT KISLOTA IShLAB ChIKARISh.	28
7.1 7.2 7.3	1.Nitrat kislota xakida umumiy tushuncha. 2.Nitrat kislota ishlab chikarish. 3.Nitrat kislotaning axamiyati.	28 32
8- maruza.	MINeRAL UGITLAR, ULARNI IShLAB ChIKARISh.
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5	Mineral ugitlarning axamiyati va sinflanishi. Fosforli ugitlar ishlab chikarish. Kompleks ugitlar ishlab chikarish. Azotli ugitlar ishlab chikarish. Kaliyli ugitlar ishlab chikarish.
9- maruza.	SILIKAT SANOATI. ShIShA IShLAB ChIKARISh.
9.1 9.2 9.3	Silikat sanoati xakida tushuncha. Shisha ishlab chikarish va uning ishlatilish soxalari. Keramika xakida tushuncha.
10- maruza.	TseMeNT IShLAB ChIKARISh.
10.1 10.2 10.3	Tsement xakida umumiy tushuncha. Tsementning tkrlari. Tsement ishlab chikarishda foydalaniladigan xom ashelar.
11- maruza.	MeTALLURGIYa. ChUYaN VA PULAT IShLAB ChIKARISh.
11.1 11.2 11.3 11.4	Metallarga umumiy xarakteristika. Metallarning sinflanishi. Chuyan ishlab chikarish. Chuyanni pulatga aylantirish.
12- maruza.	ALYuMINIY IShLAB ChIKARISh
12.1 12.2	Alyuminiy ishlab chikarish xom-ashyolari. Alyuminiy ishlab chikarish usullari.
13- maruza.	NEFTNI KAYTA IShLASh.
13.1 13.2 13.3 13.4	Neftni kazib chikarish usullari. Neftning tarkibi. Neftni kayta ishlashga tayyorlash. Neftni kayta ishlash usullari.
14- maruza.	YoKILGILARNI KIMYoVIY KAYTA IShLASh
14.1 14.2 14.3	Yokilgi xakida tushuncha. Kattik yokilgini kayta ishlash. Toshkumirni kokslash.

MAVZU : KIMYoVIY TEXNOLOGIYa FANINING

UMUMIY VAZIFALARI.

REJA :

1. Texnologiya fani xakida umumiy tushuncha.

2.Texnologiya fanining bulimlari

3.Ishlab chikarish usuli,

4.Texnologik sistema va texnologik sxema,

5.Kimeviy reaktorlar.

6. Texnologiya fanining mamlakatimizdagi rivoji.

7. Uzbekistondagi kimyoviy sanoat korxonalari xakida ma`lumot.

TAYaNCh IBORALAR:

Texnologiya,mexanik texnologiya, kimyoviy texnologiya, texnologik sistema, texnologik sxema, reaktorlar.

1.Texnologiya suzi ikki suzdan iborat bulib, "texnik" - xunar, "logos" - fan, xunar xakidagi fan demakdir. U 1772 yilda fanga kiritilgan.

Texnologiya - bu tabiiy xom ashyodan sanoat maxsulotlari ishlab chikarish usullarini urganuvchi fandir. Ishlab chikarish usuli deganda xom ashyodan to tayyor maxsulot olingunga kadar sodir buladigan barcha jaraenlar yigindisi tushuniladi. Xom ashyodan tayyor maxsulot ishlab chikaradigan mashina va apparatlar yigindisi texnologik sistema deyiladi. Mana shu maxsus mashina va apparatlarda yuz beradigan jaraenlarning grafik tasviri texnologik sxema deyiladi.

Xar bir apparatda bir emas, balki bir nechta jarayonlar sodir bulishi mumkin. Reaktorlar deb ataluvchi kimyoviy apparatlarda bir vaktning uzida bir nechta jarayonlar sodir buladi, ya`ni gidravlik, issiklik, diffuzion va kimyoviy jarayonlar.

Texnologiya mexanik va kimyoviy texnologiyaga bulinadi.

Mexanik texnologiyada materiallarning fakat fizik xossalari va tashki kurinishlarigina uzgaruvchi jarayonlar urganiladi.

Kimyoviy texnologiyada esa materiallarning ichki tuzilishlari va xossalari uzgaruvchi jarayonlar urganiladi. Kimyoviy texnologiya kimyoviy reaktsiyalar ishtirokida maxsulotlar ishlab chikarishning jarayon va usullarini urganadi.

Xozirgi kunda kimyo maxsulotlari kullanilmaydigan biron - bir soxa yuk desa buladi. Fan va texnikaning dolzarb yunalishlari bulgan biologiya, tibbiyot, fizika, elektrotexnika, mashinasozlik, kurilish soxalari va kishlok xujaligi rivojlanishini kimyosiz tasavvur etib bulmaydi.

Xozirgi kunda Respublikamizda 20dan ortik kimyo korxonalari mavjud bulib, turli moddalar - mineral ugitlar, sul`fat kislota, usimliklarni ximoya kilish vositalari, plastmassalar, sintetik smolalar, tsement, sun`iy va sintetik tolalar, lak-buyoklar va boshka bir kator maxsulotlar ishlab chikariladi. Masalan: Respublikamizdagi eng yirik kimyo korxonalaridan xisoblangan Chirchikdagi "Elektrokimyo sanoati", Navoiydagi "Navoiazot", Fargonadagi "Azot" ishlab chikarish birlashmalarining maxsulotlari ammiakli selitra, karbamid, ammoniy sul`fat kabi azotli ugitlarni tashkil etadi. Olmalik va Samarkand kimyo korxonalarida kompleks ugit xisoblangan ammofos, Navoi elektrokimyo zavodida turli pestitsidlar,"Fargona azot" ishlab chikarish birlashmasida xlorat magniyli defoliant ishlab chikarilmokda.

Kimyoning organik, anorganik, fizik va boshka tarmoklarini rivojlantirishda uzlarini katta xissalarini kushdilar. Uzbyokiston kimyo fani va sanoatining rivojlanishida Ulug Vatan urushi yillarida bu erga kuchib kelgan sanoat korxonalari, Moskva kimyo texnologiya instituti, Xar`kov kimyo instituti, L.Ya. Karpov nomidagi fizik - kimyo instituti, kimyo sanoati va loyixalash institutining bulimlari va laboratoriyalarining xissasi katta buldi. Bu yillarda Uzbyokiston kimyogarlari sobik Ittifokning yirik olimlari - akademiklar I.A.Kablukov, V.A.Korgin, M.M.Dubinin, I.P.Losev va boshkalar bilan xamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bordilar. Respublikamizda dastlab 1933 yili kimyo instituti tashkil etildi. Kimyo instituti laboratoriyalari asosida keyinchalik ilmiy tadkikot markazlari - usimlik moddalari kimyosi, paxta tsellyulozasi kimyosi va texnologiyasi, Urta Osiyo neftni kayta ishlash sanoati biorganik kimyo, polimerlar kimyosi va fizikasi, ugitlar institutlari tashkil etildi. Uzbyokistonda kimyo sanotining rivojlanishida juda kup olimlarning xizmatlari katta bulib, ularning Uzbyokiston Fanlar Akademiyasining xakikiy a`zolari O.S.Sodikov,S.Yu.Yunusov, X.U.Usmonov, M.N.Nabiev, K.S.Axmedovlar yaratgan maktablar aloxida axamiyatga ega.

Xozirgi kunda kimyo texnologiyasi fani oldida bir kator dolzarb muammolar turibdiki, ular katoriga kuyidagi yunalishlarini kiritish mumkin, masalan:

- yangi instruktsion va funktsional organik va anorganik materiallar (polimerlar, kompozitsion, keramik va x.) , elastomerlar, sun`iy va sintetik tolalar, ularni korroziya va emirilishidan saklash usullari.

- yangi yukori samarali kimyoviy texnologik jarayonlari,masalan, katalitik, elektrokimyoviy jarayonlar, kimyoviy reaktsiyalarni yukori va fizik metodlari yordamida tezlatish :

Uzbyokistonda kimyoning rivojlanish tarixi 1920 yilda Toshkent Davlat Dorilfununining tashkil etilishi bilan uzviy boglikdir. Professorlar S.N.Naumov, M.I.Prozin, e.V. Rakovskiy kabilar respublikamizda

- mineral xom ashyolar, neft`, gaz va kattik yokilgi, moddalarni chukur va kompleks kimyoviy kayta ishlash bilan boglik bulgan yangi jarayonlar:

- kimyoviy analizning yangi instrumental usullari, kimyoviy jarayonlar xamda materiallar va buyumlar xossalari diagnostikasi: - kimyoviy energetika, yangi kimyoviy tok manbalarini va energiyani boshka xolatga utkazish tizimlarini yaratish:

- kimyoviy texnologik jarayonlarning xavfsizligini va atrof - muxitni muxofaza kilish:

- kimyoviy informatika:

Respublikamiz kimyogarlari oldida xali uz echimini kutayotgan ulkan muammolar turibdi. Bu muammolar jumlasiga kam tarkalgan va noyob usullarni yaratish, sanoat va kishlok xujaligi chikindilarini kayta ishlash natijasida xalk xujaligi uchun muxim bulgan materiallar olish, chikindisiz va kam energiya talab kiladigan texnologik jarayonlarni ishlab chikish, atrof - muxit va inson salomatligi uchun zararsiz xamda kam mikdorda sarflanadigan usimliklarni ximoya kilishning kimyoviy vositalarini yaratish, sanoat okava suvlarini tozalash uchun samarali sirt aktiv birikmalar tanlash, tegishli xossalarga ega bulgan kompozitsion, konstruktiv yangi materiallar va elektr utkazuvchan polimerlar olish, xalk salomatligi uchun zarur bulgan dori - darmonlar yaratish kabilarni kiritish mumkin.

SAVOL VA TOPShIRIKLAR:

1. Texnologiya suzi kanday ma`noni anglatadi?

2.Texnologiya fani nimani urganadi?

3.Texnologiya fani kanday bulimlarga bulinadi?

4.Texnologik sistema nima?

5. Texnologik sxema nima?

6. Reaktorlar nima va ular kanday vazifani bajaradi?

7. Xozirgi kunda Uzbyokistonda faoliyat kursataetgan kanday kimyoviy korxonalarni bilasiz?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

1. 
   A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
   
2. 
   Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
   
3. 
   J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
   
4. 
   Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
   
5. 
   Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
   
6. 
   R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
   
7. 
   B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
   

MAVZU : KIMYoVIY TЕXNOLOGIK SISTЕMALAR

VA ULARNING TIPLARI.

ReJA:

1. Kimyoviy texnologik sistema xakida umumiy tushuncha.

2. Kimyoviy texnologik sistemaning sinflanishi:

a) ochik zanjirli kimyoviy texnologik sistema.

b) yopik zanjirli kimyoviy texnologik sistema.

v) kombinirlangan texnologik sistema.

3. Texnologik sistemalarning afzalliklari va kamchiliklari

TAYaNCh IBORALAR:

Texnologik sistema, ochik zanjirli sistema, yopik zanjirli sistema, kombinirlangan sistema.

Kimyoviy texnologik sistema deganda xom ashyodan kayta ishlash natijasida tayyor maxsulot olish uchun fizikaviy va kimyoviy jarayonlarni sodir kiluvchi apparatlar va kurilmalar majmuasi tushuniladi. Kimyoviy texnologik sistema tarkibiga kiruvchi apparat-lardagi jarayonlarning ketma - ket tasviri texnologik sxema deyiladi.

Kimyoviy texnologik sistema va sxemani 3 tipga bulinadi:

1) ochik zanjirli kimyoviy texnologik sistema;

2) epik zanjirli kimyoviy texnologik sistema;

3) kombinirlangan kimeviy texnologik sistema;

Ochik zanjirli kimyoviy texnologik sistema shunday ishlab chikarish jarayonida kullaniladiki, bunda muvozanat shartiga kura reaktsion aralashmadan maxsulot chikmagan xolda xosil bulishining yukori darajasiga erishish mumkin.

Yopik zanjirli kimyoviy texnologik sistema muvozanat shartiga kura maxsulotning chikishi uncha katta bulmagan jarayonlarda sodir etiladi. Bunda maxsulot reaktsion zonadan xar bir utishda chikib turadi va jarayonning tezligi yukori buladi.

Ochik zanjirli sistemalar reaktsiyaga kirishuvchi komponentlar fakat bir marotaba utuvchi apparatlardan tuzilgan. Agar bir reaktorda xosil kilish darajasi uncha yukori bulmasa, u xolda sistemaga shu tipdagi bir xil apparatlardan bir nechtasi kiritiladi.

epik zanjirli sistema tsiklik sistema deb xam yuritilib, unda esa eng yukori darajaga erishguncha reaktsion aralashmani reaktsiya sodir buladigan apparatga bir emas, bir necha marta kaytarib kiritish kuzda tutiladi.

Masalan: NH₃ ni xar ikkala sistemada sintez kilish mumkin.

Ochik zanjirli sistemada ammiak ishlab chikarish sxemasi.


epik zanjirli sistemada ammiak ishlab chikarish sxemasi.

Tsiklik sistemada sodir buladigan sintezlarga spirtlar, motor yokilgisi va boshka sintezlarni misol kilish mumkin. Bunda fakat bitta tsiklning uzida uncha katta bulmagan darajada chikishga ega buladi, lekin reaktsion aralashma kuzda tutilgan, ya`ni xisoblangan mikdordagi maxsulot tayyor bulguncha apparatda bir necha marta tsirkulyatsiyalanadi. Tsirkulyatsiyalanayotgan aralashmaga bir tsiklda olinadigan tayyor maxsulotning mikdoricha yangi xom ashyodan kushib turiladi.

Bundan tashkari kombinirlangan, ya`ni murakkab texnologik sistemalar xam bulib, ularda reaktsion fazalardan biri bir xil apparatlarda ketma - ket utib boradi, ikkinchi fazada esa tsirkulyatsion sistemada kup marotaba tsirkulyatsiyalanadi. Xozirda ishlab chikarishning asosiy vazifalaridan biri tsiklik kimyoviy texnologik sistemalarni ishlab chikarishdir, chunki ular ochik zanjirlilarga nisbatan ancha ixchamdir.

Shuning uchun ularga kamrok mablag sarflanadi va chikimsiz ishlab chikarishga yakinrokdir. Lekin ba`zi dastlabki maxsulotining mikdori uncha katta bulmagan jarayonlar uchun ochik zanjirli sistemalar kulayrokdir.

Texnologik sistemaning murakkab yoki soddaligi ishlab chikarishda maxsulotning tannarxiga ta`sir kiladi. Sistemada apparatlarning kupligi ishlab chikarishning kurilishiga kuprok mablag talab kiladi, bu esa apparatning remonti uchun sarfni va xizmatdagi ishchilarning shtatini oshiradi. Buning natijasida mexnat unumdorligi kamayadi va maxsulotning tannarxi ortib ketadi. Shuning uchun ishlab chikarish usullarini ishlab chikarishda kichik sistemalarga kuprok axamiyat beriladi, chunki bu sistemalarda kam boskichli jarayonlar olib boriladi.
SAVOL VA TOPShIRIKLAR:

1. Kimyoviy texnologik sistema nima ?

2. Sistemalar kanday turlarda buladi ?

3. Ochik zanjirli sistema deganda nimani tushunasiz ?

4. Yopik zanjirli sistemaning axamiyati bormi ?

5. Kombinirlangan sistemalar nima, uning kanday afzalliklari bor ?
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR.

8. 
   A.V.Belotsvetov, S.D.Beskov, N.G.Klyuchnikov Ximicheskaya texnologiya. M."Prosvesheniya". 1976.
   
9. 
   Otakuziev T.A., A.A.Ismatov, N.P.Ismoilov, F.M.Mirzaev "Noorganik metallar kimyoviy texnologiyasi" T."Uzbekiston" 2002 y.
   
10. 
    J.Isroilov. Sanoatning eng muxim tarmoklari texnologiyasi asoslari. T."Ukituvchi". 1978.
    
11. 
    Sh.M.Mirkomilov Kimyo texnologiya ma`ruzalar matni. Nizomiy nomidagi TDPU 2000 y
    
12. 
    Sh.M.Mirkomilov, X.U. Maxsudxonov, O.Iskandarov. Kimyoviy texnologiya fanidan amaliy ishlar, masala – mashklar va testlar tuplami. T. "Universitet" 2006.
    
13. 
    R.S.Sokolov. Ximicheskaya texnologiya v 2-x tomax. M.Gumanitarnыy izdatel`skiy tsentr, Vlados, 2000.
    
14. 
    B.e.Abalonin. Osnovы ximicheskix proizvodstv. M.,Ximiya-2000g. 471s.
    

MAVZU: XOM AShUO VA UNDAN RATsIONAL FOYDALANISh.

REJA :

1. Xom ashyo xakida tushuncha.

2. Xom ashyo turlari.

a) mneral xom ashyo.

b) organik xom ashyo.

3. Xom ashyo zaxiralari, ularni kazib chikarish.

4. Xom ashyo tayyorlash usullari:

a) elaklash;

b) gravitatsion boyitishsh;

v) kuruk usul;

g) gidrotsiklon usul;

d) elektromagnit usuli;

e) flotatsiya usuli;

5)Xom ashyodan kompleks foydalanish va chikindisiz texnologiya.

TAYaNCh IBORALAR.

Xom ashyo, mineral xom ashyo, organik xom ashyo, rudali xom ashyo, rudasiz xom ashyo, xom ashyo zaxirasi, xom ashyoni kazib chikarish, xom ashening tugilish joyi, xom asheni tayerlash usullari.

Xar kanday kimyoviy ishlab chikarishning eng zarur tarkibiy kismlari- xom ashyo, energiya va suvdir. Xom ashyo va energiya kup xollarda ishlab chikarilaetgan maxsulotning tannarxini belgilab beradi. Urtacha xisobda sanoatda xom ashyo uchun sarf tannarxning 60 - 70 % ini, energiya uchun esa 10 % ni tashkil kiladi. Bundan elektrokimyoviy va elektrotermik ishlab chikarishlar mustasno, chunki ularda elektroenergiya muxim asos xisoblanadi.

Xom ashyo deb - ishlab chikarish vositalari va iste`mol mollari ishlab chikarish uchun sanoatda ishlatiladigan dastlabki maxsulotga aytiladi. deyiladi. Bunda xom ashyo va dastlabki maxsulotni farklash zarur. Xom ashyoga sanoat kayta ishlashidan utmagan tabbiy materiallar kiradi. Dastlabki maxsulotga esa tabiiy xom ashyo, yarim fabrikat, oralik maxsuloti, ya`ni asosiy materiallar, kushimcha maxsulot va ikkilamchi xom ashyo kiradi.

Yarim fabrikat - tabiiy xom ashyoni dastlabki kayta ishlash natijasida xosil bulgan maxsulotdir.

Oralik maxsulot- xom ashyo yoki yarimfabrikatdan olingan individual moddalar bulib, ular xuddi shu korxonadagi boshka maxsulotni ishlab chikarish uchun dastlabki material bulib xizmat kilishi mumkin.

Kushimcha maxsulot - kushimcha kimyoviy reaktsiyalar natijasida asosiy maxsulot bilan bir vaktda xosil bulgan maxsulotdir.

Chikindilar - ishlab chikarishning muayyan etapida ishlatilmaydigan maxsulotdir.

Ikkilamchi xom ashe - dastlabki foydalanish vaktini tugatgan,lekin keyingi etapda yana ishlatilishi mumvin bulgan maxsulotlardir. Bu ajratishlar shartli ravishda bulib, masalan : sul`fat kislota shu sanoat uchun oxirgi maxsulot bulib, boshka korxonalar, masalan: rangli metallar, mineral ugitlar, dori darmonlar,bueklar ishlab

chikarishda asosiy maxsulot sifatida ishlatiladi.

Xom ashyoni kimyo sanoatida turli belgilariga kura sinflash mumkin, ya`ni: