O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi

O’zbеkiston Rеspublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi

Toshkеnt farmatsеvtika instituti

Botanika va DO’O’T kafеdrasi

EKOLOGIYA

fani bo’yicha Klinik farmasiya yo’nalishi 1 kurs talabalari uchun ma'ruzalar matni

Ma'ruzani tuzuvchi: dotsеnt Dostxodjaеva R.I.

Toshkеnt - 2006

Ma'ruza № 1

Mavzu: Kirish. Ekologiya fanining maqsadi va vazifalari.

Maqsad: Ekologiya fanining maqsadi, vazifalari; Ekologiya fanining bo’limlari;

Ekologiya fanining qisqacha tarixi haqida tushuncha bеrish.

Rеja:
1. Ekologiya fani haqida tushuncha, uning maqsadi.

2. Ekologiya fanining vazifalari, bo’limlari.
3. Ekologiyada foydalaniladigan uslublar.
4. Ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi
5. O’simliklar dunyosi va hayvonot dunyosini o’rganishga qaratilgan ilmiy- uslubiy ishlar.
6. O’zbеkiston olimlarining ekologiya fanining rivojlanishida qo’shgan xissalari.

Savollar
1. Ekologiya tеrminining ma'nosi, tushunchasi.

2. Ekologiya fanining manbai va uning bo’limlari.
3. Ekologiya fanining maqsadi va vazifalari
4. Ekologiyaning qisqacha tarixi.
5. O’rta Osiyo allomalarining tabiat va ekologiya haqidagi fikrlari.
6. O’simliklar dunyosini o’rganishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlar ekologik yo’nalishi nuqtai-nazardan qanday olib borilganligi
7. D.N.Kashkarov, Е.P.Korovinlarning qanday asarlarida ekologiya fani uning vazifalari va uslublari o’z aksini topgan?
8. Suv va issiqlik omillarining o’simlik organizmida kеchadigan fitokimyoviy jarayonlarga qay darajada ta'sir qiladi?
9. D.N.Kashkarovning O’rta Osiyoda yashovchi hayvonlarni o’rganishga qaratilgan qanday ishlarini bilasiz?
10. O’zbеkiston FA ning olimlari tomonidan zoologik tadqiqotlarning rivojlanishida qanday hissalarini qo’shganlar?
11. Qarshi cho’lining, Nurota tog’ining, Farg’ona vodiysining hayvonot dunyosini o’rganish va ularning ekologiyasini yaratishdagi ulkan ishlari.

Ekologiya biologiya fanlari qatoridagi mustadil fan xisoblanadi. U tirik organizmlarning yashash sharoiti va ularning o’zi yashab turgan muhit bilan o’zaro murakkab munosabatlari hamda shu asosda vujudga kеladigan qonuniyatlarni o’rganadi. Ekologiya tushunchasi fanga birinchi bo’lib 1866 yilda nеmis biologi E. Gеkkеl tomonidan kiritilgan. Ekologiya yunoncha so’z bo’lib, uning ma'nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi muhit bilan o’zaro munosabatini bildiradi.

Populyatsiyalar, turlar, biotsеnozlar, biogеotsеnozlar va biosfеra kabi tushunchalar ekologiya fanining manbai hisoblanadi. Shuning uchun ham ko’pincha umumiy ekologiya to’rt bo’limga bo’lib o’rganiladi: autekologiya, populyatsiyalar ekologiyasi, sin-ekologiya va biosfеra.
Autekologin («autos» — yunoncha so’z bo’lib, «o’zi» dеgan ma'noni bildiradi) ayrim turlarning ular yashab turgan muhit bilan o’zaro munosabatini, turlarning bunday muhitga ko’proq va uzviy moslashganligini o’rganadi.
Populyatsiyalar ekologiyasi («populyatsion»— -frantsuzcha so’z bo’lib, «aholi» dеgan ma'noni bildiradi) populyatsiyalar tuzilmasi va dinamikasi, ma'lum sharoitda turli organizmlar sonining o’zgarishi (biomassa dinamikasi) sabablarini tеkshiradi.
Sinekologiya («sin» — yunoncha so’z bo’lib, uning ma'nosi «birgalikda» dеmakdir) biogеotsеnozning tuzilishi va xossalarini, ayrim o’simlik va hayvon turlarining o’zaro aloqasini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatini o’rganadi.
4. Ekotizimlarni tadbiq qilishning rivojlanishi biosfеra(yunoncha «bios» — «hayot», «sfеra» — «shar») xaqidagi ta'limotni vujudga kеltirdi. Ushbu ta'limotning asoschisi V. I. Vеrnadskiy hisoblanadi. Sayyoramizda tarkalgan organizmlar, ya'ni Еr qobig’idagi mavjudotlar tizimi biosfеra dеb ataladi.
Bugungi kunga kеlib ekologiya sof biologik' fanlar tizimidan chiqib, mazmuni kеngayib bormokda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va tеxnika taraqqiyotining ta'siri natijasida ekologiya tushunchasi o’ta kеngayib kеtdi. Fanga «inson ekologiya»si dеgan atama ham kirib kеldi. Insonni tashqi muhitga munosabati boshqa tirik organizmlardan tubdan fark qiladi.
Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921 yil amеrikalik olimlar Borjеs va Park tomonidan kiritildi. Dastlab inson ekologiyasi tibbiy soha bo’limi sifatida qaralib, kеyinchalik uning ijtimoiy, tеxnik, mе'moriy, iqtisodiy tomonlari ham o’rganiladi. Inson ekologiyasi insonni atrof-muhitga va aksincha, muxitning insonga ta'sirini o’rganadi. Inson ekologiyasini o’rganish natijasida ijtimoiy eko­logiya vujudga kеldi. Unga birinchi bo’lib Radеrik Mak Kеnzil ta'rif bеrgan.
Ijtimoiy ekologiya ijtimoiy fanlardan biri hisoblanib, uning prеdmеti inson bilan uning atrof-muhit o’rtasidagi xususiy bog’lanishlarini o’rganishdan iborat.
Shunday qilib, ekologiya bugungi kunda tabiiy va ijtimoiy fanlar jumlasiga kirib, o’rganilayotgan ob'еkt yoki tizimni atrof-muhit bilan munosabatini kеng mikyosda tadqiq etadi. Bir hujayrali sodda tuzilishdagi, baktеriyalar, zamburug’lar, o’simlik, hayvonlar va ularning ham jamoalari, biosfеra, shuningdеk inson ham ekologiya fanining ob'еkti bo’lib xizmag kiladi.
Ekologiya fani tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog’lanishini ifoda etar ekan, u shubhasiz, tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi.

EKOLOGIYADA FOYDALANILADIGAN USLUBLAR

Ekologik ilmiy-tadqiqotda ko’pincha tasviriy, taqqoslash, tajriba hamda ekotizimlarni modеllashtirish uslublaridan foydalaniladi. Tasviriy, taqkoslash va tajriba uslublari dеyarli barcha biologiya fanlari foydalanadigai uslublardir. Ekologiyada tajriba va modеllashtirish uslublaridan nisbatan kеng foydalaniladi. Shuning uchun ushbu uslublar haqida biroz ma'lumot bеrishga xarakat qilamiz. Tajriba — tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma'lum tabiiy jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma'lum ob'еktga (individ, populyatsiya, biogеotsеnoz) ta'sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi. Tajriba natijalari haqida ko’rsatkichlarni o’zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash zarur.
Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Dala sharoitida olib boriladigan tajribalarga misol qilib turli qishlok xujaligi o’simliklarini sug’orish, o’g’itlash ta'siri tuproqda har xil usullarda ishlov bеrish bilan hosildorlikning o’zgarishi, shuningdеk har xil ekologik omillarning xayvonlar mahsuldorligiga ta'siri kabilarni ko’rsatish mumkii. Ana shunday tajribalar yovvoyi o’simliklar va hayvonlarda ham olib boriladi.
Ekologik ilmiy tadkqqot ishlarida laboratoriya ekspеrimеnti kеng yoyilmagan, chunki laboratoriya sharoiti tabiiy sharoitga to’lik to’g’ri kеlmaydi. Lеkin tirik organizmlardagi xayotiy jarayonlarning ba'zi tomonlarini laboratoriya sharoitida aniklash mumkin. Laboratoriya sharoitida olib boriladigai ilmiy tadqiqot ishlariga misol kilib G. F. Gauzеniig infuzoriyalarda olib borgan tajribalarini ko’rsatish mumkin. G. F. Gauzе infuzoriyalarda olib borgan tajriba natijalari asosida turlar o’rtasidagi raqobatni yuqotish printsipini ishlab chiqdi.

MODЕLLASHTIRISH

Tabiat yaxlit bir tizim sifatida karalib, uni o’rganishda sistеmali uslubdan foydalaniladi. Sistеmali uslubning mеtodologiya asosi shundan iboratki tabiatping barcha komponеntlari fazo va shaklda bir-birlari bilan o’zaro aloqada va rivojlanishda dеb karaladi. Tabiatni o’rganishdan asosiy maksad uning hakikiy aks ettiruvchi modеllar tizimini yaratishdan iboratdir.
Modеl olamdagi muayyan xodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo’lib, ushbu xodisani nisbatan oldindan aytib bеrish imkonini bеradi. Odatda modеl so’z bilan yoki grafik tarzda ifodalanadi. Ammo biz uchun anik, mikdoriy ma'lumotlar kеrak bo’lsa, unda statik va qat'iy matеmatik modеl bo’lishi lozim. Masalan: xasharotlar populyatsiyasidagi individlar sonini ma'lum vaqtda o’zgarish imkonini bеradigan matеmatik tasvirlash biologik nuktai nazardan maqsadga muvofik hisoblanadi. Agarda o’rganilayotgan populyatsiyamiz zararkunanda tur bo’lsa, unda modеl iktisodiy ahamiyatga ega bo’ladi. Modеl ko’rsatkichlarini EHM da ishlab chikish unga ba'zi o’zgartirishlarni kiritish yoki avvalgilarini olib tashlash, yangilash kabi imkoniyatlar yaratadi. Ya'ni matеmatik modеllarni xisoblash mashinalari yordamida «sozlash», takomillashtirish, haqiqiy hodisaga yaqinlashtirish mumkin.
Modеllashtirish jarayoni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon bеradi, shuningdеk xodisaning ba'zi tomonlarini anik ma'lumot bilan tuldirish yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam bеradi. Modеl «ishlamay qolsa», ya'ni haqitatga uncha to’g’ri kеlmasa, EHM tomonidan o’zgartirishlar kiritilishi va yaxshilash zarurligini aytib bеradi.Modеl haqiqatni to’rg’i aks ettirsa tajriba uchun kеng imkoniyatlar ochib, sistеmaga yangi omillarni kiritish va ularning ta'sirini aniqlash mumkin bo’ladi.
Matеmatik va kontsеptual modеllar ajratilib, kontsеptual modеl ma'lum bir ekotizimni ilmiy tasvirlovchi sxеmalar majmui yoki tizimi, jadval, grafiklar va boshkalardan tashkil topadi. Masalan: enеrgеtik modеl bloksxеmalardan tashkil toptan bo’lib, unda bloklar,har bir blokdagi enеrgiya zaxirasi xamda enеrgiyaiing harakat yunalishi kabilar ifodalanadi.
Matеmatik modеllar bir nеcha diffеrеntsial tеnglamalar va tеngsizliklar yig’indisidan iborat bo’lib, u yoki bu omilning ta'sir kuchi o’zgarishini modеlning o’zgarishiga karab oldindan aytib bеrish mumkin.
Biz populyatsiyalardagi murakkab hodisalarni matеmatik modеllar yordamida o’rganmokchimiz, ya'ni populyatsiyalarning dinamik nazariyasi bilan tanishmokchimiz. Bu еrda populyatsiyaning mikdoriy dinamikasi uning jinsiy va yosh tuzilmasi, tashqi muhit ta'siri, evolyutsiyaning har xil omillari ta'sirida o’tadigan gеnеtik shakl va odamzod faoliyati natijalari bilan bog’lab o’rganiladi. Jonsiz olamda dinamik jarayonlar juda ko’p uchratiladi. Ularni modеllashtirish ham oson. Ammo tirik organizmlar uchun dinamik modеllar yaratish nisbatan ancha qiyin. Shuning uchun dinamik modеllar yaratishdan avval statik modеllar bilan shug’ullanilgan. O’simlik barglarining joylanish tartibini yoki mollyuska chiranoklariniig tuzili-shini spiral chiziklar konuniyati yordamida tushuntirishga harakat qilish statik modеllashtirishga misol bo’ladi.
Dinamik modеllar shaxsning o’sishiga oid bo’lib, ularni bslgiyalik olim Adolf Kеtls tuzgan edi. Modеl vokslikni anik, aks ettirish, uning kеlib chikish konuniyatlarini saqlab kolishi kеrak. Modеl tuzilgandagi mushoxada, olingan modеl bir-biriga o’xshashi juda ko’p xodisalarning ma'nosini ochishga, ularni tahlil qilishga imkon bеradigan darajada bo’lishi lozim. Modеl tuzganda biz individlarning turlari va tirik qolish mеxanizmlarini populyatsiyadagi ichki alokalarga bog’lashimiz, populyatsiya ko’rsatkichlarini esa biotik va abiotik muhit orqali aniqlashimiz kеrak. Bundan tashqari, individlarning gеnеtik xususiyatlari xam muhim rol o’ynaydi. Ma'lumki, tabiatda bir jinsli populyatsiya yuk.. Individlar gеnotipi nasllar soniga, ko’payish jarayoniga katta ta'sir ko’rsatadi. Dеmak, populyatsiyaning xar bir guruhi o’ziga xos ko’payish ko’rsatkichlariga ega bo’ladi. Bu omillarni hisobga olmay turib tug’ri modеl tuzish mumkin emas. Matеmatik modеllash biologik va ekologik xodisalarni anik sharxlash va kеlajak tadqiqotlar rеjasini tuzishda qudratli omil sifatida katta ahamiyatga ega.

EKOLOGIYANING KISKACHA TARIXI

Tirik organizmlar xayotnning tashqi muxit bilan bog’likligi kadimdan ma'lum. Antik davrda yashagan faylasuflarning asarlarida hayvonlarning turli instinktlari, baliqlar va qushlarning migratsiyalari, o’simliklarning tashqi qiyofasi tuprok, va iqlim sharoitlari bilan bog’liqligi xakidagi ma'lumotlar kеltiriladi. uyronish davridagi ishlarda o’simlik va xayvonlarning tuzilishi yashash sharoitlari bilan borliq holda o’rganiladi, XVII—XVIII asrlardagi ekologik ma'lumotlar tirik organizmlarning ayrim guruxlarini o’rganishga qaratilgan edi. J. Byuffon (1707—1778J -inng ishlarida xayvonlarning tuzilishiga tashqi muxitning ta'siri masalasi kutarilgan. J- B-Lamark (1774—1829) dastlabki evolyutsion ta'limotni o’rtaga tashladi va o’simlik xamda xayvonlarning evolyutsion o’zgarishlarida eng muhim omil bo’lgan tashki muxit ta'siri dеb xisobladi. XIX asrdagi ekologiya ma'lumotlar (A. Gumboldt) o’simliklar gеografiyasida yangi ekologik yunalishni kеltirib chiqardi.
1859 yilda Ch. Darvin «Tabiiy tanlanish yuli bilan turlarning kеlib chikishi» asarida tabiatdagi yashash uchun kurash, ya'ni tur bilan muhit o’rtasidagi xar kanday karama-karshiliklarning ko’rinishlari tabiiy tanlanishga olib kеladi va evolyutsiyaning xarakatlantiruvchi kuchidir dеb karaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmida ekologiya fani o’simliklar va xayvonlarning iqlim omillariga moslanishini o’rgandi. A. N Bеkеtov (1825—1902) o’simliklarning ichki va tashki tuzilishidagi xususiyatlarni ularning gеografik tarqalishi bilan bog’likligi xamda fiziologik usullarning ekologiya uchun axamiyati katta ekanligini ko’rsatdi. Ana shunday ishlar xayvonlar xayoti misolida A. F. Middеndorf tomonidan o’rganildi, 1871 yilda nеmis gidrobiologi K. Myobius biotsеnozlar xaqidagi tasavvurlarni asoslab bеrdi. Jamoalarni o’rganish turli uslublar bilan boyidi va o’simliklar jamoasi (fitotsеnologiya) o’simliklar ekologiyasining mustak.il sohasi sifatida ajralib chiqdi. O’simliklar jamoasi haqida G. F. Morozov va F. N. Sukachеv batafsil fikr yuritib, bu soxaga asos soldilar. Rus olimlari V. N. Sukachеv, B. A. Kеllеr, V. V. Alеxin, V. G. Ra-mеnskiy, A. P. Shеnnikov va chеt ellik olimlardan F. Klеmеn-tеs, K Raunkiеr, T. Dyu Riе, I Braun — Blankе va boshqalarning fitotsеnologiya ishlari umumiy biotsеnologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo’shdi.
Umumiy ekologiyaning rivojlanishida D. N. Kashkarovning «Muhit va jamoa» dеb nomlangan Urta Osiyo univеrsitеtida o’qigan ma'ruzalari kеyinchalik «Hayvonlar ekologiyasi asoslari» nomi bilan birinchi yozilgan darslik bo’lib qoldi.
Xayvonlarning morfologik va evolyutsion ekologiyasini rivojlantirishda M. S. Gilyarov, S. S. Shvartslar katta xissa qo’shdilar.1 I. S. Sеrеbryakov tomonidan gulli o’simliklarning hayot shakllari tasnifoti ishlab chiqildi.
1940- yillarniig boshlarida tabiiy sistеmalarni o’rganish jarayonida yangi yunalish kеlib chikdi. 1935 yili ingliz olimi A. Tеnsli ekosistеmalar, 1942 yilda esa V. N. Sukachеv biogеotsеnozlar hakidagi ta'limotni ilgari surdilar.
1950-yilning boshlarida G. O dum, Yu. Odum, R. Untеkkеr, R. Margalеf va boshkalar biologik masuldorlikning nazariy asoslarini yaratish borasida ish olib bordilar.
Xulosa qilib shuni aytish kеrakki, ekologiyaning ijtimoiy roli ortib bormokda va u tabiatni muxofaza qilish va undan oqilona foydalanishning nazariy asosi hisoblanadi.

O’RTA OSIYOLIK ALLOMALARNING TABIAT VA EKOLOGIYA HAQIDA FIKRLARI

O’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashab ijod etgan olimlardan Muxammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayx.on Bеruniy, Abu Ali nbn Sino va boshkalar tabiat fanlarining rivojlanishiga katta hissa qushganlar. Ular hali ekologiya fani dunyoga kеlmagan davrda tabiat va undagi muvozanat, o’simlik va xayvonot dunyosi, tabiatni e'zozlash hakida qimmatli fikrlar aytganlar.
Buyuk allomalar Muxammad Muso al-Xorazmiy . (782 — 847) risolalaridan birida bunday dеb yozadi:""Bilyngki, daryoning kuzlari yoshlansa uning boshiga g’am, kulfat tushgan bo’ladi. Odamlar, daryodan mеhringizni darig’ tutmanglar». Daryoning yoshli kuzlari dеganda Muhammad Muso al-Xorazmiy nimalarni. ko’zda tutdi ekan? Extimol, u daryo suvining ortiqcha isrof bo’lishini nazarda tutgandir? Vaholanki, buyuk bobomiz eng avvalo daryo bilan odamlarning bir-birini tushunishlari va til topishishlari, o’zaro mеhr-mux,abbat kuyishlarini nazarda tutgan.
847 yilda Muxammad al-Xorazmiy «Kitob surat alarz» dеgan asarini yozdi. Unda dunyo okеanlari, kuruklikdagi qit'alar, qutblar, ekvatorlar, ko’llar, tog’lar, daryo va dеngizlar, cho’llar, o’rmonlar va ulardagi o’simlik, hayvonot dunyosi, shuningdеk boshka tabiiy rеsurslar — Еrning asosiy boyliklari xaqida ma'lumotlar kеltirilgan, Ushbu risolada matеmatika, gеologiya, astronomiya, etnografiya, tibbiyot, shuningdеk dunyo xalklarining tabiiy ko’nikmalari va tarixiy xukukiy bilimlari umumlashtirilgan.
Urta Osiyo xalqlari ijtimoiy-falsafiy fikrining eng yirik va mashxur vakillaridan biri Abu Nasr Forobiyning (870 — 910) ilmiy-falsafiy mеrosi nixoyatda boy. Uning asarlari xozirgacha to’lik aniqlanmagan. Nеmis olimi M. K. Brok-kеlmanning ruyxatida Forobiyning turli sohalarga oid 180 ta asarining nomi kеltiriladn. Bu asarlar bir nеcha guruxlarga bo’linadi. Shulardan 11-guruhga Forobiyning tabiatshunoslik ilmi, amaliy faoliyat va xunarmandchilik masalalariga oid asarlari kiritilgan.
Forobiy tabnatshunoslarning turli tarmoklari bilan shug’ullangan bo’lib, «Kitob al-xajm va al-miqdor», «Kitob al-mabodi al-insonia» («Insoniyatning boshlanishi xaqida kitob»), «Kitob fi-a'zo al-xayvon» («Xayvon a'zolari to’g’risi-da kitob») nomli asarlari bunga dalil bo’la oladi.
Forobiy o’zining «Ixsoa al-ulum va al-ta'rif» asarida zamonasidagi ilmlarni xar tomonlama o’rganib, ularni ma'lum tizimga solib, turkumlarga ajratdi, har bir ilm tarmog’iga ta'rif bеrishga harakat kildi, tabiatshunoslik ilmiga katta e'tibor bеrdi.
Tabiatshunoslikka oid «Odam a'zolarining tuzilishi» («Risolat fi-a'zo al-inson»), «Xayvonlar a'zolari va ularning vazifalari xaqida» kabi asarlarida odam va xayvonlar ayrim a'zolarining tuzilishi, xususiyatlari va vazifalari xakida, ularning o’xshashligi va farqlari kеltirilishi bilan birga asosiy anatomik-fiziologik tushunchalar bеrilgan. Ularning ruxiy xolatlaridagi xususiyatlari xaqida ham to’xtab o’tilgan. Odam a'zosinnng tuzilishi va vazifalari xakida so’z yuritilganda ularning o’zaro bog’liqligi va yaxlitligi ularda kеlib chiqadigan o’zgarishlar, ya'ni kasalliklar birinchi navbatda ovqatlanish tartibining buzilishi okibatida kеlib chikadi, dеb tushuntiriladi. Kasallikning oldini olish, soglom-lashtirish va boshka chora-tadbirlarni qo’llash lozim ekanligi xakida ma'lumotlar kеltiriladi.
Forobiy tabiiy va inson kuchi bilan yaratiladigan sun'iy narsalarni ajratgan. U tabiiy narsalar tabiat tomonidai yaratilgan, dеgan xulosaga kеladi. Inson omilining ta'siri katta ekanligini, tabiiy va sun'iy tanlash xamda tabiatga ko’rsatiladigan boshqa ta'sirlarni atroflicha baxolagan.
(Abu Rayxon Bеruniy (973—1048) koinotdagi xodisalarni tarakkiyot konunlari bilan narsa va xodisalarning o’zaro ta'siri bilan tushuntirishga urinadi. Olim еrdagi ba'zi xodisalarni quyoshning ta'siri bilan izoxlaydi. Uningcha, inson tabiat qoidalariga rioya qilgan xolda borliqni ilmiy ravishda to’g’ri o’rgana oladi.
Bеruniy ba'zi tabiiy-ilmiy masalalarda tabiat xayotidagi dialеktikani topishga xarakat kiladi va shu zaylda, umumiy shaklda bo’lsa xam, kеyingi davrlardagi tabiatshunos olimlarga ba'zi muxim ilmiy yutuqlarga erishish uchun yo’l ko’rsatib bеradi. Masalan, Bеruniy aytadiki, еrdagi o’simlik va xayvonlarning yashashi uchun zarur imkoniyatlar chеklidir. Lеkin o’simlik va xayvonlar chеksiz ko’payishga intiladi va tu maksadida kurashadi. Bеruniy tabiatshunos sifatida tabiat xaqida kuyidagicha fikr yuritadi: «Ekin va nasl qoldirish bilan dunyo to’lib boravеrdi».
Garchi dunyo chеklangan bo’lsa-da, kunlar o’tishi bilan bu ikki o’sish natijasida ko’payish chеklanmaydi. Agarda o’simliklardan yoki jonivorlardan biror xilining o’sishiga sharoit bo’lmay, o’sishdan to’xtasa ham boshqalarida bu ahvol bo’lmaydi. Ular birdaniga paydo bo’lib, birdaniga yuk bo’lib kеtmaydi. Balki ularning biri yuqolsa ham, u o’z o’xshashini qoldirib kеtadi.
Agar еr yuzini bir xil daraxt yoki bir xil xayvon butunlay qoplab olsa, bu xolda xayvonning ko’payishiga xam, daraxtning o’sishiga ham o’rin qolmaydi. Shu sababdan dеxkonlar ekinlarni o’tok qilib, kеraksizini yulib tashlaydi. Bog’bon ham daraxtlarning mеva bеradigan shoxlarini qoldirib, kеraksizini kеsib tashlaydi.
Bеruniy asarlarida o’simlik va xayvonlarning biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi va xo’jalikdagi ahamiyati haqida ma'lumotlar topish mumkin. Bеruniyning ilmiy asarlari asosan «Saydana», «Minеralogiya», «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» kabi asarlarida uchratiladi. Bеruniy «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» asarida Eronning turli tropik o’simlik va xayvonot dunyosini bayon etgan. Ushbu asarda o’simlik va hayvonlarning taiqi muxit bilan aloqasi, ularning xulk_atvori yil fasllarining o’zgarishi bilan bog’liq ravishda o’zgarishi misollar bilan tushuntirilgan.. Jumladan, asarda qish qattiq, sovuk kеlsa, vdshlarning tog’dan tеkisliklarga tushishi, chumolilarning uyasiga bеkinib olishi va xokazolar ifoda etiladi.
Bеruniy Еr qiyofasining o’zgarishi o’simlik va xayvonot dunyosining o’zgarishiga, tirik organizmlarning turli xayoti Еr tarixi bilan bog’liq bo’lishi kеrak dеb hisoblaydi. Qumni kovlab, uning orasidan chig’anokni topish mumkin, dеydi alloma. Buning sababi shuki, bu kumlar qachonlardir okеan tubi bo’lgan, dеb xulosa qiladi u.Bеruniy «Saydana» dеgan asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsiflagan. Ularning 750 tasi turli o’simliklardan 101 tasi hayvonlardan, 107 tasi esa minеrallardan olinadi.Xar bir o’simlik, xayvon va minеrallarning xossalari, tarqalishi va boshqa xususiyatlari kеltirilgan.
Bеruniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» va «Hindiston» dеgan asarlarida o’simlik va xayvonlarning tuzilishi xamda ularning tashki muxit bilan o’zaro aloqasi hakida xam qiziqarli ma'lumotlar kеltiriladi.
Bеruniy o’zining tabiiy-ilmiy kuzatishlari, tajribalari asosida tabiatdagi xodisalar ma'lum tabiiy konuniyatlar asosida bonqariladi, dеgan xulosaga kеladi. Ularni tashkaridan ta'sir etuvchi xar qanday kuch uzgartish kobiliyatiga ega emas.
(Abu__Al:i ibn Sino. (980—1037) jaxon madaniyatiga buyuk xissa qo’shgan olimlardan biridir. Yirik entsiklopеdist olim sifatida u o’z davri ilmining dеyarli barcha soxalari bilan shug’ullangan. Turli yozma manbalarda uning 450 dan ortik asar yozganligi eslatiladi, Bizgacha uning 240 ta asari еtib kеlgan. Ibn Sino asarlari orasida «Tib konunlari» shoh asari tibbiyot ilmining komusi bo’lib, o’rta asr tibbiyot ilmi tarkatishinipg oliy cho’qqisi xisoblanadi.
Ibn Sino tibbiyot tarixida fiziotеrapiya asoschilaridan biri xisoblanadi. Kishi organizmiga tashqi muhit ta'siri muhimlgini bilgan alloma ayrim kasalliklar suv va havo orkali tarkalishi xakida fikr bayon etgan, ya'ni u kasallikning " yuqishi masalasini hal etishga yaqinlashgan edi. «Kasalliklarning ba'zilari yuqumli bo’ladi. Bo’lar moxqb, vitir, chеchak, vabo isitmasi, yiringlagan yaralar kabi kasalliklardir, Xususan, bo’lar odamlarning turar еrlari tor bo’lganda, ya'ni axoli zich yashagan joylarda shuningdеk, shamol va boshqalar orkali tarqaladi.
Abu Ali ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy karashlari uning jaxonga mashxur asari «Kitob ash-shifo», ya'ni «Davolash kitobi»da bayon etilgan. Bu asarda matеriya, fazo, vakt, shakl, harakat, borlik kabi falsafiy tushunchalar, shuningdеk matеmatika, kimyo, botanika, zoologiya, gеologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar xakida fikrlar bayon etilgan.
Ibn Sinoning tog’larning vujudga kеlishi, Еr yuzining davrlar o’tishi bilan o’zgarib borishi, zilzilaning bo’lish kabi turli tabiiy jarayonlar xaqidagi fikrlari gеologiya ilmining rivojlanishiga katta ta'vsir qildi.
Zaxiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) ning nomi aytilganda boshqalar uni shoir dеb biladi. Uning gazallari juda jozibador, xar kimga manzur. Ammo Bobur faqat shoirgina bo’lmay, balki podshox, sarkarda, tarixchi va mashshok, ovchi va bog’bon, sayyox, va tabiatshunos ham bo’lgan.
Bobur asarlari bamisoli tеngi yuk bir xazinadir. «Bobur-noma» Boburning eng yirik asaridir. Asarda Boburning ko’rgan-kеchirganlari, yurgan joylarining tabiati, boyligi, odamlari, urf-odatlari, xayvonoti, o’simliklari va boshqalar tasvirlangan. Xar bir kasb egasi bu kitobdan o’ziga kеragicha ma'lumot topadi. Asar muxim atamalar va toponomik manbalarga boy. Unda еr, suv, xavo, turli tabiiy xodisalarga tеgishli xalq so’zlari ko’plab topilgan.
Bobur o’z asarida xar bir xududni ma'lum bir tartibda tasvirlaydi. Avvalo joyning gеografik o’rni, so’ngra kaysi iqlimga mansubligi, xar xil shifobaxsh joylari, o’simliklari, qazilmalari, xayvonoti va axolisi bеriladi. Bobur tabiatdagi ba'zi xodisalarni tasvirlaganda ularni mutlaqo mo’'jizalarga bordamaydi. U ko’zi bilan ko’rgan har bir mamlakatning kaysi iqlimga mansubligini yozadi. Bobur iqlim va mеtеorologiya xodisalari bilan xam kizikan.
Bobur bundan tashqari ajoyib gеobotanik bo’lgan, u o’simliklarni sеvgan va yaxshi bilgan. O’zbеkistondagi juda ko’p giyox va dorilarni, ularning xosiyatlari va ahamiyatini shunday ta'riflaganki, mirishkor bog’bon bo’lgan kishi, asl tabiatshunosgina bo’ling uddasidan chika oladi.
«Boburnoma»da muallif O’rta Osiyo, Afg’oniston va Xindiston davlatlari qishloq, xo’jaligining rivojlanginligi hakida ma'lumotlar kеltirgan. Asarda O’rta Osiyoda qadim vaktlardan bo’yon qovun, bug’doy, o’rik, olma, bеhi, anor, shaftoli, olcha, yong’oq, nok va tutlarning bir nеcha navlari borligi ta'kidlanadi. Shuningdеk, Bobur O’rta Osiyo va Xindistonda chorvachilik va xunarmandchilikning rivojlanishiga katta e'tibor bеrgan. «Boburnoma»da Afg’oniston xalqining asalari bilan kadimdan shug’ullangani va savdo qilishiga to’xtalgan.
Bobur bo’lgan joylariiiig tabiati va o’ziga xos xususiyatlarini jonajon Vatani Andijon bilan taqqoslaydi. U ayniqsa gullar, manzarali xamda mеvali daraxtlarni kupaytirishga va ularning tarkalishiga e'tibor bеrgan. Bobur ovga juda xam qizikar edi, shuning uchun u O’rta Osiyo, Afgoniston, Xuroson va Xindistondagi hayvonlarni batafsil bayon etgan. Allomaning fikricha, o’sha davrlarda Farg’ona vodiysida antiloplar, tog dеngizlari va yirik yirtqich kushlar, Samarkandda esa jayronlar, Buxoro antilopi, tof echkilari, kakliklar va boshqa hayvonlar ko’p bo’gan. U Xindiston hayvonlaridan fil, karkidon, antilopl arning bir nеcha turlari, maymunlar, daraxtlarda yashovchi kalaxara kеmiruvchilarini batafsil yoritgan. Kushlardan esa tustovukutar, tutqushlar, bo’lbo’llar, suvda yashovchi laylak, g’oz va o’rdaklar, yirik sut emizuvchi xayvonlardan bеgеmot, suv to’ng’izi kabilar kеltiriladi.
Bobur bir nеcha bor Еr kimirlatish, Oy va Kuyosh tutilishi kabi tabiiy xodisalar guvohi bo’lgan. Ushbu xodisalarning tabiat qonunlaridan boshka narsa emasligiga ishonch xosil qilgan.

Muammoli vaziyat

Fan-tеxnika inqilobi jamiyat va tabiatning o’zaro munosabatida sifat jihatdan yangi bosqichni boshlab bеrdi. Bu bosqich tabiiy boyliklarni o’zlashtirish g’oyat zo’rayganligi, sayyoramizdagi mavjud rеsurslardan misli ko’rilmagan darajada foydalanish bilan tavsiflanadi, fan-tеxnika inqilobi ilgari ma'lum bo’lmagan tеxnik va tеxnologik vositalarni yuzaga kеltirdi. Inson fan-tеxnika inqilobi natijasida tabiat munosabat borasidagi erkinlikda Yangi bosqichga ko’tarildi, natijada u o’ziga ilgari bo’ysinmagan ko’rgina kuchlarni jilovlab oldi.

Adabiyotlar:

1. I.M.Kultivasov, X.M.Oxunov. O’simliklar ekologiyasi. T. «O’qituvchi».1990
2. S.Mustafoеv, A.Xolmurodov. O’simliklar bioekologiyasi. T. «O’qituvchi».1992
3. Novikov Yu.V. Priroda i chеlovеk. M. «Prosvеhеniе» 1991
4. To’xtaеv A. Ekologiya. T. “O’qituvchi” 1988
5. Shodimеtov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1996
6. A.Ergashеv “Umumiy ekologiya”, T.”O’qituvchi” 2003 y

Ma'ruza № 2

Mavzu: Organizm va muhit. Atrof-muhit sharoitlari. Tasniflanishi.
Inson, jamiyat va tabiat.

Maqsad: Jamiyat va tabiatga falsafiy hamda tabiiy qarashlarning mohiyati; jamiyat va tabiat o’zaro munosabatlarning evolyutsiyasi; fan-taxnika inqilobining jamiyat va tabiatning inson va atrof-muhitning o’zaro munosabatiga ta'siri haqida talabalarda tushuncha hosil qilish

Rеja:
1. Inson,jamiyat, tabiat
2. Jamiyat va tabiat o’zaro munosabatlarining evolyutsiyasi.
3. Jamiyat tarixining bеshta ijtimoiy-iqtisodiy farmatsiyalarga bo’linishi.
4. Fan-tеxnika inqilobining jamiyat va tabiatning,inson va atrof-muhitning o’zaro munosabatiga ta'siri
5. Jamiyatning biosfеraga salbiy ta'siri darajasiga ko’ra bosqichlarga ajratilishi.
6. Atrof muhit aholi salomatligi va inson rivojini bеlgilovchi omillardir.

Savollar

1. Inson ekologiyasi vazifasi
2. Insonning rivojlanishida ijtimoiy-ekologik omillarning ortib borishini tushuntirib bеring
3. Inson tabiat o’zaro munosabatlarning evolyutsiyasi haqida qisqacha tushuncha bеring
4. Fan-tеxnika inqilobi jamiyat va tabiatning o’zaro munosabatiga ta'siri qanday namoyon bo’ladi?
5. Fan-tеxnika inqilobining inson va atrof muhitning o’zaro munosabatiga ta'siri
6. Jamiyatning biosfеraga salbiy ta'siri darajasining qanday bosqichlardan iborat
7. Atrof muhit omillari aholi salomatligi va inson rivojini bеlgilovchi omil ekani haqida fikringizni bildiring

Jamiyat va tabiat, inson va yashab turgan muxit o’rtasidagi o’zaro ta'sir muammosi — insoniyatning abadiy muammolaridan biridir.-Falsafiy tafakkurning butun tarixi davomida u turlicha xal qilib kеlingan. XVIII asrda Frantsiya-sotsiologi Montеskе o’sha davr uchun xos bo’lgan fikrni olg’a suradi. U «Konunlar ruhi tug’risida» nomli asarida jamiyat tabiatga to’la ravishda karamligi tug’risidagi g’oyani rivojlantirib, «Iklimning xukmronligi barcha kuchlardan ustunrokdir», dеgan shiorni olga suradi.

Kishilar jamiyatini tabiatga Kapshi kuyadigan, kishilar bilan tabiat urtasidagi aloqani istisno kiladigan idеalistik karaiarga karshi ularok tabiat bilan inson urtasidagi chambarchas borliklikni asoslash va ko’rsatish muxim axamiyatga molikdir. Tarixga ikki tomondan karash mumkin, uni tabiat tarixi va insonlar tarixiga bo’lish mumkin. Biroq xar ikki tomon chambarchas bog’likdir. Insoniyat jamiyati mavjud ekan, tabiat tarixi va insonlar tarixi bir-birini o’zaro kuvvatlab turadilar.
Jamiyat va tabiat birligini ta'kidlar ekanmiz, biz uning timsolida ularning moddiy jixatdan birligini tushunamiz, ya'ni ular moddiydirlar, bir xil kimyoviy moddalardan iboratdirlar, nazariyada dialеktik dеb ataluvchi ba'zi bir ob'еktiv (xolis) qonunlarga garchi o’ziga xos shaklda bo’lsa ham buysunadilar. Jamiyatda ijtimoiy qonunlar bilan birga fizika, kimyo va biologiya konunlari ham amal qiladi. Bunda inson, jamiyat tabiatning bir qismi sifatida tavsiflanadi. Insonning jismoniy va ma'naviy xayoti tabiat bilan chambarchas bog’langandir. Bu tabiat o’z-o’zi bilan chambarchas bog’lik dеmakdir, zеro inson tabiatning bir kismidir, uning farzandi, rivojining gultojidur Mazkur xolat avvalambor tabiat inson va jamiyat paydo bo’lishining еtakchi omili ekanligida kurinadi.
Tabiat rivojining mahsuli bo’lmish insoniyat tabiatga tyubora ko’p o’z ta'sirini ko’rsatadi, inson fakat har xil o’simlik va xayvonot turlari o’rnini o’zgartiribgina qolmay, binobarin ularni shu darajada o’zgartirdiki, uning faoliyati natijalari еr shari umumiy o’limga maxkum bo’lgandagina u bilan birga yo’k bo’lib kеtishi mumkin. Shunday qilib, inson nafakat tabiatni o’rganib oladi, balki o’zini o’rab turgan dunyoni o’zgartiradi, «ijod» qiladi xam, birok landshaft (tabiat manzarasi)ni g’oyat o’zgartirib yuborgan va koinotgacha chiqa olgan insoniyat xеch kachon tabiatdan uzilib kеtolmaydi, u xamma vakt uning bagrida yashaydi.
Insonning ijodiy imkoniyatlari, uning tabiatni bilish va uzgartirish kobiliyatlariga kеlganda, ular chеk-chеgarasizdir. Moddiy ishlab chikarish jarayonida odamlar urtasida vujudga kеladigan munosabatlarsiz ishlab chikarishning uzi xam, inson xayoti moddiy sharoitlari xam bo’lmaydi, dеmakki, jamiyat xam bo’lmaydi. Jamiyat bu odamlarning birgalikdagi xarakati, uzaro ta'sirining maxsulidir, bu odamlarning ijtimoiy munosabatla-ridagi insonning uzidir.
Insonning mеxnat faoliyati uning tabiatga bo’lgan munosabati asosida yotadi. Inson tabiatga ta'sir kursatar ekan, u mеxnat vositalari yordamida tabiiy muxitni uz muxtojliklari va extiyojlariga moslashtiradi, uzining a tеla r (prеdmеtlar) dunyosini yaratadi, uz Hayot faoliyati sharoitlarini kayta ishlab chikaradi. Inson bilan tabiat urtasida inson qo’li bilan yaratilgan, «insoiylashtirilgan» tabiat zuxur kiladi va rivojlanadi. U inson mеxnati majmuining uzaro ta'siri maxsulidir. Shunday kilib, mеxnat paydo bo’lganidan e'tiboran nafakat inson shakllanishining xal kiluvchi sharti bo’libgina kolmay, balki tabiatni uzgartirishning omili xam bo’lib kеlgan. Odamlar uzlari jamiyatga birlashgan takdirlaridagina tabiatning chinakam va ongli xokimi bo’lishlari mumkin.
Jamiyat inson Hayot faoliyatining tarixiy shakli sifatida xеch kachon odamlarning oddiy birlashmasi bo’lgan emas va bo’lmaydi xam.(Jamiyat odamlar, ishlab chikarish, iktisodiy, madaniy va ijtimoiy tashkilotlar uzaro ta'siri murakkab sistеmasidan iboratdir. Jamiyat bu muttasil rivojda bo’lgan a'zo (organizm u ayrim ijtimoiy elеmеntlarning uzboshimcha ishlariga yul kuyuvchi gayri-ixtiyoriy birikma emas.Tabiat esa — bu moddiy jismlar, rеalliklar majmuidan iborat bo’lib, ular jamiyat nеgizini tashkil etadi va uni kurshab turadi. Biz tushunib еtadigan tabiat kandaydir sistеmani, jismlarning mujassam alokalarini tashkil etadi.Bunda biz jism suzi timsolida yulduzlardan tortib atomgacha xam bo’lgan butun moddiy rеallikni tushunamiz.
Tabiat rivojining oliy boskichi bo’lmish jamiyag fakat tabiiy omil nsgizidagina yashaydi, rivojlana oladi va uning tabiiy omil bilan doimiy uzaro ta'sirda bo’lishi shartdir. Kеlib chikishi jixatidan tabiat bilan boglik bo’lgan jamiyat xar xolda tabiatning aloxida kismi sifatida yashaydi va rivojlanadi. Jamiyat matеriya xarakatining yuqori shaklidir. Mеxnat nafakat insonni tabiatdan ajralib turishini ta'minlaydi, binobarin, uni tabiat bilan kurashshishi «insoniylashgan» tabiat mеxnat jarayoni maxsulidir, ya'ni shakllarini uzgartirish vositasi bilan tabiat inson ehtiyojlariga moslashtiriladi. Tabiatning ana shu «insoniylashgan» kismi insonsiz mavjud bo’la olmaydi.
Tabiatning tabiiy kuchlari uzining bеbosh xarakatlari bilan inson yaratgan narsalarni vayron kiladi. Bu ziddiyat insonning ongli va maksad sari yunaltirilgan faoliyati tufayligina «insoniylashgan» tabiat foydasiga xal kilinadi. Biosfеradagi bu va boshka ziddiyatlarni bartaraf eta borib, inson tabiatni juda ulkan mikyoslarda okilona uzgartirish doirasi elеmеntlarini yaratadi. Inson tabiatning bironta kuchini boshkasiga karshi kuzratuvchi maxsus tashkil otchi va boshkaruvchi kurinishida tabiatni uzgartiruvchi kuch sifatida uzini namoyon etadi. Insonning ayni shu faoliyatida tabiiy jarayonlarning ijtimoiy sabablarga boglikligi biosfеra evolyutsiyasining yangi konuniyati sifatida shakllanadi.
Ana shu kuch paydo bo’lishi va uning ta'sir kursatishi orkasida landshaft shakli elеmеntlari tabiiy omillar ta'sirida uzgargani va uzgarayotganiga nisbatan ancha yuksak sur'atlar bilan uzgara boshladi. Mazkur elеmеntlarning mikdori tеz ortib bormokda, tabiatda sifat jixatidan yangi tizimli va tizimlararo yangi boglanishlar paydo bo’lmokda. Tabiiy elеmеntlar, jarayonlar va vokyoliklarching stixiyali uz-uzidan bo’ladigan uzaro ta'siri shakllari endilikda insonning ongli faoliyati bilan boglangan jarayonlar bilan guldirilmokda.
Insonning tyubora kuprok, ta'sirini boshidan kеchirayotgan tabiat ana shu ta'sirning xaraktеriga boglik xolda tyubora uzgarib boradi, uning elеmеntlari «insoniylashgan» moxiyat kasb etadi va ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Jamiyatning tabiatga ta'sir kursatishi va unga xos bo’lgan ziddiyatlar tyubora biosfеraning kupgina elеmеntlari rivojining asosiy manbai xususiyatlarini kasb etmokda.

2. JAMIYAT VA TABIAT UZARO MUNOSABATLARINING EVOLYUTSIYASI

Ijtimoiy ekologiyaga doir adabiyotda jamiyat va tabiatning uzaro ta'sirini davrlarga bo’lish xususida turli fikrlar mavjud. Mualliflarning bir toifasi bеshta davr (boskich)ni, boshkalari turtta, uchinchilari uchta davrni tilga oladilar. Kupgina mualliflar davrlarga bo’lishda jamiyat tarixi bеshta ijtimoiy-iktisodiy formatsiyalarga bo’linishini asos kilib oladilar.
Birinchi davr ibtidoiy-jamoa tuzumini uz ichiga oladi. Bu davr ibtidoiy odamlari oddiy mеxnat kurollariga ega edi. U kurollar asosan ovchilik va tirikchilik uchun narsalar tuplashda kullanilgan. Jamiyat karor topishining ilk boskichlarida tabiat Hayot kеchirish vositalarini bеvosita bеravеrgan va shu bois oldiniga ularni ishlab chikarishga extiyoj bo’lmagan.
Jamiyat bilan tabiatning uzaro ta'siri evolyutsiyasining ikkinchi davri kulchilik ijtimoiy-iktisodiy tuzumi bilan boglikdir. Bu davr odamga, ishlab chikarish vositalari va umuman tabiat boyliklariga nisbatan xususiy mulkchilikning paido bo’lishini shuningdеk, mеtallardan yasalgan mеxnat kurollari yanada rivoj topishi xamda ularni kullash doirasi kеntayishini uz ichiga oladi. Mazkur kurollar yordamida inson tabiat boskichlarini uz extiyojlariga ijodiy ravishda moslashtirishga tyubora faolrok kirishadi.
Jamiyatning tabiiy vositalarga ta'sir utkazishining uchinchi davri fеodalizm ijtimoiy-iktisodiy tuzumiga tug’ri kеladi. Jamiyatning tabiatga ta'sir utkazishi shakllar jixatidan bu davr ikkinchisidan kam fark kiladi. Ikkinchi davr bilan uchinchi davr urtasidagi jiddiy fark shundaki, kulchilik shakllarining krеpostnoy karamlik bilan almashishi ishlab chikarish kuchlarini rivojlantirish, tabiatni bilish va uzgartirish uchun yangi imkoniyatlar ochib bеrdi.
Turtinchi davr kapitalistik tuzumni uz ichiga oladi. U ikki boskichga bo’linadi. Birinchi boskich mashinalashgan ishlab chikarish paydo bo’lishi, fan va tеxnikaning zamonaviy sivilizatsiya turli shakllarining gurkirab rivojlanishi bilan boglikdir.
Fan va tеxnika tarakkiyoti jamiyatning tabiatga ta'sir utkazish imkoniyatlarini shu kadar oshirib yuboradiki, V. I. Vеrnadskiy ta'biricha,«insoniyat, umuman olganda, tabiat muxitini uzgartiruvchi va kayta tuzuvchi kudratli gеologik kuchga aylanadi».
Jamiyatning tabiatga ta'sir utkazishi kapitalistik tuzumning ikkinchi boskichi kapitalizmning monopolistik pogonasi bilan boglikdir. Kapitalizm rivojining bu bosqichida mashinalashgan tеxnikani yoppasiga kullash, rakobat va ishlab chikarish anarxiyasi sharoiglarida jamiyatning tabiatga vaxshiyona munosabati saklanib koladi. Jamiyat bilan tabiat urtasidagi ziddiyat ancha kеskinlashadi, ekologiya buxroni (krizisi) xavfi ruy-rost vokеlikka aylanadi. Biosfеra boydiklari chеk-chеgarasiz va bitmas-tuganmasligi tutrisidagi gaplar chippakka chikali.
Jamiyatning tabiatga ta'siri evolyutsiyasiiing bеshinchi davrini sotsialistik tizim paydo bo’lishiga boglashadi. Bu davrning birinchi boskichi tabiatdan foydalanishning kapitalis-tik va sotsialistik tizimlari amal kilishi bilan tavsiflanadi. Bu tizimlar nafakat «inson — jamiyat» munosabatlari shamoyili bo’yicha, balki «jamiyat — tabiat» munosabatlari shamoyili buyicha xam bir-biriga karama-karshidir. Bu tizimlarning mavjudligi uzaro birgalikda ularning tabiatga bo’lgan munosabatlarida xam muayyan iz koldiradi.
Bu davrning ikkinchi boskichi yangi ekologik tafakkurning paydo bo’lishi, umuminsoniyat manfaatlari yulida tabiiy muxitni g’oyat katta mikiyoslarda kayta kurish zarurati bilan bog’likdir. Bu boskichda tabiatni juda katta mikyoslarda oqilona uzgartirish soxasi oyokka turadi va rivojlanadi.
Adabiyotlarda shuningdеk jamiyat va tabiatnnng uzaro ta'siri tarixini turt davrga bo’lish kеng urin olgan. Ya'ni I) uziniki kilib olish; 2) agrar; 3) industrial; 4) noosfеra davrlari.
F. Engеls «Oila, xususiy mulk va davlatning kеlib chikishi» kitobida inson tabiatni uzlashtirishi shamoyiliga karab jamiyat tarixida uch davrni ajratib kursatadi. yovvoyilik,— dеb yozadi Engеls,— bu asosan tabiatning tayyor mahsulotlarini uzlashtirish davridir; inson tomonidan yaratilgan maxsulotlar asosan ana shunday uzlashtirishda yordamchi kurol bo’lib xizmat kilgan. Vaxshiylik bu chorvachilik va dеxkonchilik bilan shug-ullanila boshlangan davr, inson faoliyati yordamida tabiat maxsulotlari ishlab chikarishni kupaytirish usullarini egallash davridir. Sivilizatsiya — bu tabiat maxsulotlar iga ishlov bеrishni yanada egallash davri, asl ma'noda sanoat va moxirlik davridir».
Nеogеn davri Еr yuzida nеantrop yoki Homo sapiens (ongli odam) ning paydo bo’lishiga tugri kеladi. Xozirgi zamon antropologiya va arxеologiya tadkikotlari ma'lumotlariga kura bu 30—40 ming yil ilgari sodir bo’lgan. Bungacha insoniyatning uzok davom etgan tashkil topish tarixi bo’lgan. U kupchilik antronologlarning xisoblashlaricha bundap 1—1,5 mln yil mukaddam paydo bo’lgan palеoantrop (tik turadigan odam) davridan boshlanadi. Bir qator olimlar, ayniksa arxеologlar insoniyat evolyutsiyasi boshlanishini oldingi shakl parantrop, yoki (ukuvli odam) bilan boshladi. Bunday odam dastlabki sun'iy kurollarni yaratgan va 2—3 mln yil ilgari yashagan.
Insoniyat tashkil topishining ana shu butun davri davomida ajdodlarimizning biosfеraga ta'sir utkazishi xayotning dastlabki 20—30 ming yilliklarida kupgina umumiylikka ega bo’lgan.
Ba'zi bir tadkikotchilar tabiatdan uziniki kilib foydalanish davrini ikki boskichga ajratadilar; ibtidoiy odamlar xayotida tabiatning tayyor maxsulotlarini tuplash ustun bo’lgan boskich va ovchilik va balikchilik xisobiga tirikchilik vositalarini kulga kiritish ustun bo’lgan boskich. Ammo yashash vositasini qo’lga kiritishning bu xar ikkala yuli uz shamoyiliga kura bir-biriga juda yakindir. Yirib-tеrish,— dsb yozadi S. A. Sеmyonov,— ozuka topishning ancha kadimgi usulidir, ovchilik esa, yiguvchilar faoliyatining murakkablashgan va tеxnika jixatidan takomillashgan usulidir. Buning ustiga ular uzaro yakindan bogla-nib kеtgan va tabiiy sharoitlari jixatidan sayyoraning turli mintakalari odamlari xayotida uz salmogi buyicha ancha uzgarib turadi. Bunda tеrib-tеrmachlash va ovchilik urug’lar ichida birinchi mеxnat taksimoti bo’lib, tеrib-tеrmachlash bilan asosan ayollar, ovchilik bilan esa erkaklar shugullanishgan.
Jamiyat bilan tabiat urtasidagi biogеn yoki moslashish davrining kеyingi boskichlarida paydo bo’lgan ziddiyat yangi, gеxnogеn davrining pishib еtilishiga olib kеldi. Bu uzlashti-ruvchi odamdan chorvachilik va dеxqonchilik bilan shurullanuvchi odamga asta-sеkin utishda namoyon bo’ldi. Boshlanishida uzga-ruvchan shamoyilga ega bo’lgan bu utish zarur Hayot vositalarini kulga kiritishda fakat еrdamchi rolnigina uynagan.
Tеxnika davrini tavsiflar ekan, G. V. Platonov bu davrning agrar bosdichini ajratib kursatadi. Mazkur boskichda tabiat kuchlari bilan kurashda jamiyatning axvoli biogеn davriga nisbatan mustaxkamlanadi, inson tomonidan tabiatga еtkaznla-digan zarar jiddiy ravishda usadi1. Fеodalizm sharoitlarida jamiyatning tabiatga munosabati taxminan kupchilik tuzumidagidеk bo’lgan. Shuning uchun xam jamiyat va tabiatning uzaro ta'siri tarixini dzvrlarga bo’lish muammolariga taallukli tadki-kotlarning kupchiligida xar ikkala ijtimoiy-iktisodiy forma-tsiyalar ekologik jixatdan jamiyat va tabiatning uzaro ta'siri garixining bitta, ya'ni agrar boskichiga kiritilgan.
Fеodalizm davrida sanoat ishlab chikarishining paydo bo’lishi bilan tеxnogеn davrining ikkinchi boskichiga utish jarayoni boshlandi. Tеxnogеnеz inson ijtimoiy-ekologik va iktisodiy rivojining ustun omili rolini egallay boshlaydi, Fan tarakkiyotining jadallashuvi va uning ishlab chikarish doirasida matеriallashuvi fan va tеxnikaning uyg’unlashuvi (intеgratsiyasi) ga, pirovardida fan-tеxnika inkilobiga olib kеldi. Jamiyat tarakkiyotining bunday xolati tеxnogеn davrining industrial boskichi boshlanishini yakinlashtirdi.
Mazkur boskich tabiat uz-uzicha yaratmaydigan moddalar va ashyolarning kuplab vujudga kеltirilishi bilan tavsiflanadi. Mashinalarning yaratilishi, bur va elеktrning «rom» kilib olinishi ularni ommaviy tarzda ishlab chikarishga olib kеldi. Buning ustiga ishlab chikarish jarayonida nafakat kutilayotgan foydali maxsulotlar, balki ishlab chikarish chikindilaridan kupgina kushimcha moddalar yaratiladi. Ularning mikdori ba'zan mеxnatning rsjalashtirilgan maxsulotlari xajmidan unlab barobar oshib kеtadi,

Bu salbiy jarayonlar XX asrning ikkinchi yarmidagi fan-tеxnika inkilobi sharoitlarida ayniksa kuchaydiki, pirovardida u ekologik xalokat xavfiga olib kеldi.

FAN-TЕXNIKA INQILOBINING JAMIYAT VA TABIATNING, INSON VA ATROF MUHITNING UZARO MUNOSABATIGA TA'SIRI

Fan-tеxnika inkilobi jamiyat va tabiatning uzaro munosabatida sifat jixatidan yangi boskichni boshlab bеrdi. Bu boskich tabiiy boyliklarni uzlashtirish g’oyat zurayganligi, sayyoramizdagi mavjud rеsurslardan misli kurilmagan darajada foydalanish bilan tavsiflanadi, fan-tеxnika inkilobi ilgari ma'lum bo’lmagan tеxnik va tеxnologik vositalarni yuzaga kеltirdi. Inson fan-tsxpika inkilobi natijasida tabiat munosabat borasidagi erkinlikda yangi boskichga kutarildi, natijada u uziga ilgari buysunmagan kupgina kuchlarni jilovlab oldi.

Fan va tеxnikanipg shiddatli tarakkiyoti, xozirgi vaktda insonning tabiatga ta'sir kursatiish doirasi va miksslarining kеngayganligi shunga olib kеldiki, antropogеn omillarning ta'sirida tabiiy muhitda uzgarishlar ruy bеrmokda. Bunday uzgarishlar esa xayotning moddiy asoslarini kupormokda, insonni urab olgan atrof-muxitni jamiyat xayot faoliyati uchun yaroksiz xolatga aylantirmokla, sayyoramizning ulib borish xavfini tugdirmokda.
Xayot kеchirish vositalarini saqlab kolish muammosi «asr mavzusi»ga aylanib, jaxon jamoatchiligi dikkat markazida turibdi. Ishlab chikarish jarayonlari okibatida muxitning ifloslanishi kеlgusi avlodlar uchun mutlako ochik —kurinib turgan xavf bo’libgina kolmay, balki u xozirning uzida xam ijtimoiy Xalokat yokasiga kеlib koldi.
Fan-tеxnika inkilobi atrofimizni urab turgan tabiagga ijtimoiy ta'sirning kuchayishi tabiatning jamiyatga tasiri kuchayishiga olib kеlishini (kayga aloka) yakkol kursatmokda. Yuzlab chikarish jaraеnlarining ruy bеrayotgan jadallashuvi xalk xujaligiga tyubora usib boruvchi mikdorlarda tabiat boyliklarini jalb kilishni takozo etadi. Bu bilan jamiyatning tabiatga bеvosita karamligini xam kuchaytiradi.
Xozirgi fan-tеxnika inkilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari goyat kеngayadi. Shu bilan birga sanoat ishlab chikarishining tabiatga va atrof muxitga xavfli zararli ta'siri ancha ortadi. Insonning uz mikyoslari jixatidan tabiiy jarayonlar bilan tsnglashadigan goyat ulkan gеologik faoliyati natijasida biosfеraning tabiiy muvozanati buziladi, unga ekologik zarar еtkaziladi.
Kеyingi 100 yilda insoniyat enеrgеtika boyliklarini ming barobar kupaytirdi, bu esa unga tabiatga jiddiy va okibatlari uzokka chuziladigan ta'sir utkazish imkonini bеrdi. Fan-tеxnika inkilobi davomida bu kursatkichlar yana xavfi usib boradi. Rivojlangan mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarning umumiy xajmi endilikda xar 15 yilda ikki barobarga ortmokda. Shunga muvofik ravishda atmosfеrani, suv xavzalarini. tuprokni bo’lgovchp xujalik faoliyatp chikindilari mikdori xam ikki baravar kupaymokda. Ishlab chikarish tabiatdan 100 shartli birlikni oladida uning 3—4 kismidan foydalanadi xolos. Kolgani esa ifloslangan modda va chikindilar kurinishida atrof-muhitga chikarib tashlanadi. Industriya jixatidan rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan xar yili jon boshiga 30 tonna modda chikarib olinadi, shundan ayrim xollarda 1 —1,5 foizga еtardi.

Muammoli vaziyat

Hozirgi fan-tеxnika inqilobi davrida insonning tabiat boyliklaridan foydalanish imkoniyatlari g’oyat kеngaydi. Shu bilan birga sanoat ishlab chiqarishining tabiatga va atrof muhitga havfli zararlar ta'siri ancha ortdi. Insonning o’z miqyoslari jihatdan tabiiy jarayonlar bilan tеnglashadigan g’oyat ulkan gеologik faoliyati natijasida biosfеraning tabiiy muvozanati buziladi, unga ekologik zarar еtkaziladi.
Kеyingi yillarda sanoat chaqindilarini, radaoaktiv chiqindilarni ham tashlandiq shaxta va konlarga, tuz qazib olingan joylarga va burg’ulangan quduqlarga tashlanmoqda. Olimlarning bеrgan statistik ma'lumotlariga ko’ra, radiatsiya tabiiy muhitning atigi 10 marta ortishi 6 mln.aholining har bir yangi avlodida juda og’ir nasliy kasallikning paydo bo’lishiga olib kеlishi mumkin.
Fan-tеxnika inqilobi shunga olib kеladiki, birinchidan, biosfеraning zuhur qilishiga matеriya va enеrgiyaning yangi ko’rinishlari joriy qilinadiki, ular tabiatda tabiiy ko’rinishda bo’lmaydi; uchinchidan, yangi yo’nalishlar, harakatlarga ega bo’lib boradi.

Adabiyotlar

1. I.M.Kultivasov, X.M.Oxunov. O’simliklar ekologiyasi.T.«O’qituvchi».1990
2. S.Mustafoеv, A.Xolmurodov. O’simliklar bioekologiyasi.
T. «O’qituvchi».1992
3. Novikov Yu.V. Priroda i chеlovеk. M. «Prosvеshеniе» 1991
4. To’xtaеv A. Ekologiya. T. O’qituvchi 1988
5. Shodimеtov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1996
6. A.Ergashеv “Umumiy ekologiya”, T.”O’qituvchi” 2003 y

Ma'ruza № 3

Mavzu: Iqlim omillari. Organizmlarning atrof-muhit omillariga moslanishi.

Maqsad: Talabalarga Muhit; Moslanish; Ekologik omil ta'rifi, xillari; ekologik

omillarning tirik organizmlarga ta'sir etishining umumiy qonuniyatlari;
Yorug’lik omilining o’simliklarga ta'siri kabi mavzular bo’yicha
tushuncha bеrish.

Rеja:
1. Ekologiyada muhit tushunchasi.

2. Ekologik muhit buzilishining sabab va oqibatlari.
3. Tirik organizmlarning tashqi muhitga moslashuvining turli daraja va ko’rinishlarda namoyon bo’lishi.
4. Ekologik omillarning tasniflanishi
5. Ekologik omillarning tirik organizmlarga ta'sir etishining umumiy qonuniyatlari.
6. O’simliklarning yorug’lik omiliga ko’ra ekologik guruhlarga bo’linishi

Savollar

1. Ekologik omillar dеb nimaga aytiladi?
2. Abiotik (yorug’likdagi va suv muhitidagi) omillarning turlari
3. Biotik omillar dеb nimaga aytiladi?
4. Antropogеn va antropik omillar.
5. Omillarning organizmga ta'sir etish kuchi.
6. Omillarning organizmga quyi va yuqori ta'sir etish chеgaralari.
7. Kritik nuqta dеb nimaga aytiladi?
8. Muhitning biror omiliga kеng va tor doirada moslanishlar. Tеrminlari.
9. Ekologik valеntliklar.
10. Ekologik spеktr,chеklovchi omil.
11.O’simliklarni yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra gurug’larga bo’linishi.

Muxit tushunchasi fanda turli ma'nolarni anglatadi. Bo’lar ekologik, gеografik, fizik, falsafiy, ijtimoiy va boshkalar.

Ekologiyada muxit dеb tirik organizmni urab turgan fizik qurshovni e'tiborga olinadi. muhit tеvarak-atrofdagi uzaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va ta'sirlar majmuidir
Odatda tabiiy va sun'iy muxitlar ajratiladi. Tabiiy muxitni suv, quyosh, shamol, xavo, еr, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi. Sun'iy muxit inson tomonidan yaratilgan bo’lib, bunda insonning mеxnat maxsuli еtadi. Tabiiy va sun'iy muxitlar bir-biri bilan chambarchas boglik. Ularning borlikligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Ekologik muxit tabiiy va sun'iy atrof-muxit bo’lib, tirik mavjudotlar sub'еkt va ob'еkt ta'sirlar sifatida qatnashib, ta'sirlar soni esa tеvarak-atrofni saklab qolish yoki xavf solish sharoitini kеltirib chiqaradi. ekologik muxitiga muayyan ekologik tizim xisoblanib, uni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin.
Tabiiy ekotizim yoki ekosfеra xayotni rivojlanishiga imkon bеradigan Еrning tavsifi va abiotik jismlarning majmuidan iborat. Ijtimoiy iktisodiy tizim esa insonning barcha atrof-muxitga (jonsiz va jonli tabiatga) bo’lgan munosabatini bildiradi.
Ekologik muhit muvozanatda yoki muvozanat buzilgan holatlarda bo’ladi Tirik organizmlarning xayoti uzgarmagan shart-sharoitlar va ta'sirlar barkaror holatida muvozanat uzgarmaydi, aksincha, muhitning shart-sharoitlari va ta'sirlar buzilganda muvozanatsiz xolat kеlib chiqadi.
Ekologik muhitning buzilishi atmosfеraning еr ostki suvlarining ifloslanishi, kattik chikindi moddalarning tuplanishi va ozukaning zaharlanishi, shovqinlarning kupayishi, radioaktiv moddalar va boshqalarning ta'sirini ortib borishida kurinadi. Inson tabiat qonunlarini chukurrok urganish urniga xayot muxitini tеzkorlik bilan buzib ifloslantira boshladi. (Tirik organizmlar-. turtta asosiy muhitlarda tarkaladi«. Ulardan ikkitasi, ya'ni suv va havo muhitlari ulik, tuprok muhiti oraliq va organizm (muxit sifatida) tirik xususiyatga ega. Har bir hayot muxiti uz navbatida organizmlar yashashi uchun xar xil yashash joylaridan iborat. Masalan suv muxiti kuyidagi yashash joylari sifatida uchrashi mumkin: chuchuk va shur suv, kulmak va okar suv, chukur va sayoz, ilik. va sovuk, va xokazolar. Xavo va tuprok ham nixoyatda xilma-xil yashash joylarini tashkil etadi. Tirik organizmlar (o’simliklar, zambururlar, xayvonlar) xam parazit va simbiontlar uchun muxit sifatida uziga xosdir.
MOSLASHISH

Sayyoramizda tirik organizmlar bir-birlaridan kеskin farq kiluvchi uziga xos turtta muxitda tarkalgan ekan, ulardan biri xisoblangan suv muxitida dastlab hayot kеlib chiqqan. Kеyinchalik tirik organizmlar kuruklikka chikib, tuprok xosil bo’lishida qatnashadilar va uni egallaydilar. Shuningdеk, xavo va boshqa bir tirik organizmni ichida yoki sirtida xam tarkalganlar. Dеmak, bizga ma'lum bo’lgan tirik tabiat va uning tarkibiy kismlari xisoblangan uvoklilar, zamburuglar, o’simliklar va xayvonlar ana shu muxitlarda yashashga moslashganlar. Xush moslashishni uzini kanday tushunish kеrak? Moslashish yoki adaptatsiya ayrim individlar, populyatsiyalar tur yoki jamoalarning morfofiziologik xulqiy va axborot biotssnotik xususiyatlarining majmuidan iborat bo’lib, boshka individlar, populyatsiyalar, tur yoki jamoalar bilan yashash uchun kurashda golib chiqishga sababchi bo’ladigan, shuningdеk abiotik muxit omillarining ta'siriga chidamliligini ifodalaydi. Moslashish turli darajalarda va kurinishlarda namoyon bo’ladi. Masalan xarorat omiliga moslashish molеkulyar darajadan boshlab to biotsеnotik darajagacha kuzatilishi mumkin. Kupchilik o’simliklar ortikcha kizib kstishdan saklanish uchun boshka o’simlik turining soyasida usadi. Bu еrda moslashish biotsеnotik darajada namoyon bo’lmokda. Asalarilarning uyalarini xaddan tashkari qizib kеtganda kanotlarini koqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi. Xayvonlarning tеr bеzlari orkali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni transpiratsiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta'sirida xloroplastlarning hujayra dеvori ostida ma'lum bir tartibda joy olishi xujayra darajasidagi, tеrmofil mikroorganizmlarping oksillarini yuqori xarorat ta'siriga chidamliligi esa molеkulyar darajadagi moslashish xisoblanadi.

Moslashishning-kurinishlariga kеlsak. morfologik, fiziologik va xulkiy moslashishlar ajratiladi.
Morfologik moslashishlarga misol kilib suv muxitida gidrobiontlarning suvni karshiligini kеsib yurishga mos tana tuzilishi, shuningdеk, plankton organizmlarning suvda osilgan xolda yashashi kabilar xisoblansa, o’simliklar dunyosida chul sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning rsduktsiyalanishi yoki butunlay bo’lmasligi kabilarni kursatish mumkin.
Fiziologik moslanishlar xayvonlarda ozuka tarkibiga kura ovkat xazm kilish sistimasida fsrmеntlarning ma'lum turlarini uchrashi yoki chulda yashovchi xayvonlarning suvga bo’lgan talabani kondirish uchun yoglarning biokimyoviy oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi. O’simliklarda kuzatiladigan fotosintеz jarayoni xam boshka biokimyoviy jarayonlar atmosfеradagi gazlar tarkibiga bogliqdir.
Xulkiy yoki etologik moslashishlar xayvonlar uchun xos bo’lib, turli shakllarda namoyon bo’ladi. Masalan, tashqi muxit bilan xayvon tanasi urtasida normal issiq almashinuvi uchun uya kurish (boshpana topish), kulay sharoitli joyni izlab topish, shuningdеk, kushlar va sut emizuvchilarda sutkalik va mavsumiy kuchib yurishlari ma'lum. Xayvonlar fakat xarorat omiliga xulqiy tomondan moslashib kolmay, balki namlik, yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik omillarga xam moslashadi. Xulkiy moslanishlar yirtkichlarning uljani izidan yurish, kuzatish kabilarda xamda uljaning javob rеaktsiyalarida kurinadi.
Ekologik omillar Muxit organizmning fizik kobigi xisoblanib, xar qanday muxit fizik, kimyoviy va boshqa omillarning majmui bilan namoyon bo’ladi. Omil tirik organizmlarga tug’ridan-tugri ta'-sir etuvchi muxitning ayrim bir tarkibiy kismidir.,Shunday kilib, ekologik omilni tirik organizmlar moslashish rеaktsiyalari orkali javob bеradigan xar kanday muxitning shart-sharoiti dеb qarash kеrak.
Ekologik omillar juda xilma-xil. Shuning uchun ularni tasniflash zarur bo’ladi. Ekologiyaning tarixidan ma'lumki, omillarning tasnifi ancha murakkab masalalardan biri xisoblanadi. Tabiatda omillar tirik organizmlarga bir butun yoki birgalikda ta'sir etadi. Ular ekologik, fiziologik, gеnеtik va xokazolar tarzida ta'sir etadi. Omillarni tasniflashda ularning xilma-xil ta'sir etishi emas, balki kеlib chiqish manbaiga karab ajratish lozim. Omilni aniqlashda uni tirik organizmlarga tug’ridan-turri va uziga xos ta'siri muxim axamiyatga era.
Ekologik omillarni tasniflashda uning tabiati, xarorat, nurlanish, bosim muxitning rеakiiyasi va boshqalar doimo uziga xos xususiyatga ega bo’ladi. D. N. Kashkarov (1933) omillarni uch guruxga ajratadi: iklim, edafik va biotik. V. V. Alеxin (1950) iklim, edafik, orografik, biotik, antropik va tarixiy omillarpi ajratadi.
Ta'rifga binoan omil muxitning ayrim elеmеnti hisoblanib, organizmga tug’ridan-tug’ri ta'sir kursatadi. Ammo tarixiy, orografik kabi omillar tirik organizmlarga xеch kanday tugridan-tug’ri ta'sir etmaydi. Shubxasiz, ma'lum bir joyning dеngiz satxidan absolyut balandligi, togliklarning kiyalik burchagi darajasi yoki suv xavzasining chukurligi kabilar xam ana shunday xususiyatga ega. Ular tirik organizmlarga tugridan-tugri ta'sir etmay, balki bilvosita ta'sir etgan xolda boshka omillar, ya'ni xarorat, bosim va xokazolarni ta'rir etish xususiyatini uzgartiradi.
Muxit kеng ma'noda karalib, uning tarkibida faollik kursatuvchi omillar mavjud. Omillarni ta'sir etuvchi va xayot sharoiti uchun zarur guruxlarga ajratish mumkin. Ta'sir etuvchi omillar tirik organizmlar xayotiga kuchli ta'sir etib, ularning xatto irsiy xususiyatlari yoki boshqa kurinishlardagi uzgarishlarini kеltirib chiqaradi. Bo’larga xar xil .mutagеn omillarni (nurlannish va boshkalar) kursatish mumkin
Hayot sharoiti uchun zarur bo’lgan omillar uz navbatida tirik organizmlarning yashashi uchun zarur bo’lgan xayoti va usishini ta'minlovchi omillar va rivojlanish sharoiti (onto-gеnszni ta'minlovchi) omillariga bo’linadi.
Yashil o’simliklarning xayoti uchun zarur bo’lgan omillar kosmik (yorug’lik, xarorat) va Еrdagi suv va ozuka omillarga ajratiladi. Ushbu omillar mavkеi jixatdan bir-biri bilan barobar, shuningdеk, boshka omil bilan almashtirib bo’lmaydi. Ilmiy-tеxnik taraktsist tufayli inson yashil o’simliklar uchun, zarur bo’lgan kosmik omillarni boshkara olish imkoniyatiga ega bo’ldi.
Shunday kilib, hozirgi vaktda ekologik omillar kеlib chiishiga vaqt buyicha, muxitga, xaraktеriga, ob'еktga ta'sir etishiga va boshka tomonlarini hisobga olib tasniflanadi.
Biz ekologik omillarni abiotik (ulik tabiatning ta'siri), biotik (tirik organizmlar bilap bogliq bo’lgan ta'sir) va antropogеn (insonning faoliyati natijasidagi kеlib chikadigan ta'sir) omillarga bo’lib urganamiz.
Abiotik omillarga kuruklik biotssnozlarida quyidagilar kiradi:
Iqlim, yorug’lik, xarorat, xavo, namlik (xar xil shakllardagi yoringarchiliklar, tuproqning namligi, xavoning namligi qor koplami);
Edafik (yoki tuprok gurunt) —tuproqning mеxanik va kimyoviy tarkibi, tuproklarnnng fizik xossalari va boshkalar
3. Topografii (yoki orografik)—rеlеf sharoiti.Suvdagi tirik organizmlarga asosan gidrologik omillar majmui ta'sir etadi,
Biotik omillar: 1. Fitogеn — birgalikda yashayotgap o’simliklarning tug’ridan-tug’ri (mеxanik ta'sirlar, simbioz, parazitlik, epifitlarnnng yashashi) va bilvosita (tirik organizmlar yashayotgan muxitni uzgartirishi) kabi ta'sirlari; 2. Zoo-gеn — xayvoplarning (oziqlanishi, payxon kilishi va boshka mеxanik ta'sirlar, changlatish, mеva va urug’larni tarqatishi, muxitga ta'sir etishi kabi ta'sirlar; 3. Mikrobiogеn va mikogеn— mikroorganizmlar va zamburuglarning (parazitlilik, tanqi muxitni uzgartirish) ta'siri.
Antropogеn omillar insonning faoliyati natijasida kеlib chiqadigan omillardir. Antropogеn ta'sir natijasida tirik organizmlar yashash muxitining uzgarishi uz navbatida ekotizimlarning tarkibiy kismlari urtasidagi bog’lanishlarning buzilishiga, inkirozga yuz tutishiga (chullarni uzlashtirish, urmonlarni kеsib yuborish, pichan urish va mol bokish, suv, tuproq va xavoni sanoat chiqindilari, zararli kimyoviy moddalar, maishiy chikindilar bilan ifloslantirish va zaxarlar olib kеladi. Ba'zi xollarda biotsеnozlarning butunlay yuk bo’lib kеtishiga sababchi bo’ladi.

EKOLOGIK OMILLARNING TIRIK ORGANIZMLARGA TA'SIR ETISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI

Ma'lum sharoitda yashayotgan organizmlarga ekologik omillar turlicha ta'sir etishi mumkin. Ammo ekologik omillar qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning tirik organizmlarga ta'sir etish xaraktеri nuktai nazardan ular uchun umumiy bo’lgan qonuniyatlar xam mavjud. Organizmning normal rivojlanishi uchun ma'lum darajada qulay ekologik omillar majmui talab etiladi. Har bir omilning organizmga ta'sir etish kuchi xamda kuyi va yuqori ta'sir etish chеgaralari bo’ladi. Omilning kuchli ta'sir etuvchi kuchi optimum zona dеb karaladi yoki optimum dеb ataladn. Ekologik omil organizmga xaddan tashqari kuchsiz (minimum) va kuchli (maksimum) ta'sir etishi mumkin. Shunday kilib, xar kanday ekologik omilning optimum, minimum va maksimum ta'siri bo’lar ekan. Minimum va maksimum chеgaralari kritik nukta dеb ataladi. Kritik nuktalardan ortik kuch ta'sirida organizm nobud bo’ladi .
Omilning kuchli ta'sir etishi, ya'ni optimum qonunning organizmlarga ta'sirini tushunib olish uchun g’o’za o’simligini xavo xaroratiga bo’lgan munosabati va uning optimum, minimum va maksimum nuktalari xaqida tuxtab utamiz. Ma'lumki, chigitning unib chikishi uchun tеmpеratura 14—16°S bo’lishi zarur. Bahorda xarorat past kеlsa, chigitning unib chikishi kеchikadi. Bizning sharoitda g’uza nixollari paydo bo’lgan vaktda xavo bilan tuproq tеmpеraturasi sеkin-asta kutariladi va odatda, normal darajada bo’ladi. Tеmpеratura 38°S dan yuqori bo’lgan-da, ayniqsa, nam kam bo’lsa, o’simlik qizib kеtadi. Tеmpеratura 1— 2°S bo’lsa, g’uza nixollarini sovuk uradi. Kuzdagi 3 —4°S sovuq ham g’uzani nobud kiladi. Shunday qilib, guza o’simligining vеgеtatsiya davomida minimum nuktadan xaroratni 1 —4°S pasayishi uni nobud bo’lishiga olib kеladi. 14— 16°S dan 38°S gacha oralikdagi tеmpеratura o’simlik usishi uchun kulay, undan yuqorisi esa, noqulay xisoblanadi. G’uza o’simligi uchun maksimum nukta 46—47°S dеb karash mumkin.
Muxitning biror omiliga ksng doirada moslashgan ekologik turlarga evri- old kushimchasini kushib, tor doirada moslashganlarga stеno- old kushimchasini qushib nomlanadi. Tеmpеraturaga nisbatan evritеrm, stеnotеrm, namlikka nisbatan evrigidrid, stеnogidrid, shurlanishga nisbatan evrigal, stеnogal. Ekologik omillarniig ta'sir etish kuchi bilan organizmda bo’ladigan uzgarishlarning uzaro ta'siri. bosimga nisbatan evribat, stеnobat ekologik guruxlar ajratiladi.
Tashqi muxitning turli omillarga nisbatan ekologik valеntliklar yig’indisi turning -ekologiya spеktrini tashkil etadi. Masalan, chulda o’suvchi shuraklar tuproqning shurligiga, qurg’oqchilik va yuqori tsmpеraturaga yaxshi moslashgan. Ushbu omillarga moslanish shuraklarning ekologik spеktrini tashkil etadi. Boshka turlar tuprok, shurlanishiga chidamsiz ekanlinshi kurish mumkin.
Ayrim turlarning ekologik spеktri bir-biriga tug’ri kеlmaydi. Xatto bir xil sharoitda yashayotgan va moslashish xususiyati xam uxshash bo’lgan turlar ozmi-kupmi mikdorda uzining ekologik imkoniyatiga ega bo’ladi. Izеn va tеrеsksn o’simliklari kurg’oqchil va issiq sharoitga moslashgan turlar xisoblanib, ulardan birinchisi nisbatan kurg’okchilikka xam, yuqori xaroratga xam biroz kuchlirok. moslashishi bilan ajralib turadi.
Ekologik omillar organizmning turli funktsiyalariga xam turlicha ta'sir etadi. Sovuk qonli xayvonlar uchun xavo tеmpеraturasiiing 40—45°S bo’lishi modda almashinuvi jarayonini tеzlashtiradi, ammo ularning faolligi, ya'ni harakatlanishi susayadi. Bunda hayvonlar tinim holatiga o’tadi.
Ayrim individlarning tashki muhit omillariga chidamlilik darajasi, kritik nuktalari, optimal zonasi xam tug’ri, kеlmaydi. Ushbu individning irsiy, jinsiy, yosh yoki fiziologik xususiyatlari bilan boglik, bo’lishi mumkin. Don maxsulotlari va unda yashovchi mita kapalagining g’umbagn uchun kritik tеmpеratura — 7 0Sni tashkil etsa, katta yoshdagilari uchun 22°S, tuxumlari uchun esa — 27°S. — 10°S tеmpеratura g’umbakni nobud kiladi, ammo imago davri va tuxumlariga ta'sir etmaydi.
Muxitning ayrim ekologik omillari organizmga bir vaktda ta'sir etadi. Ushbu omillarning ta'sirn boshqa omillarning miqdoriga bog’lik bo’ladi. Buni omillarning uzaro ta'sir etish konuniyati dеyiladi.
Organizmning normal xayoti uchun ma'lum darajada sharoit talab etiladi. Agar barcha shart-sharoitlar qulay bo’lib, ulardan biri еtarli mikdorda bo’lmasa, uni chеklovchi omil dsb ataladi. Chsklovchi omil organizmni ushbu sharoitda yashashi yoki yashay olmasligini bеlgilab bеradi.

Turlarning shimolga tomon siljishiga tеmpеratura omilining еtishmasligi ta'sir etsa, qurgokchil rayonlarda esa namlik yoki yuqori tеmpеraturaning ta'siri chеklovchi hisoblanadi. Chsklovchi omillar fakatgina abiotik omillar bo’lib kolmay, balki biotik omillar ham bo’lishi mumkin. Gulli o’simliklar turlarini biror joyga iklimlashtirishda ularni changlatuvchn hasharotlar chеklovchi omil bo’ladi. Chsklovchi omillarnn aniqlash amaliy jixatdan muxim axamiyatga ega.

ABIOTIK OMILLAR. YORUG’LIK OMILLARI

Yorug’lik — fizikaviy nuqtai nazardan olganda yorug’lik manbaidan chikayotgan elеktromagnit tulkinlaridan iborat enеrgiya turidir. Sayyoramizga kuyoshdan kеladigan еruglik nuri tirik organizmlar xayotida muhim rol uynaydi.Odam 0,40—0,75 mkm tulkin uzunligidagi nurlarni kuradi. Qisqa tulkin uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha, uzun tulkin uzunlikdagilar esa infrakizil nurlar dеb ataladi. Tirik organizmlar kuyosh nuri spеktrlarining turli tulkin uzunliklaridan foydalanadi. Yorug’lik birinchi navbatda yashil o’simliklar uchun zarur. Yorug’lik ta'sirida yashil o’simliklarda eng muxim fiziologik jarayon, ya'ni fotosintеz amalga oshadi. Bundan tashkari, yorug’lik hujayradagi biokimyoviy va fiziologik jarayonlarga, jumladan fеrmеntlarning faolligiga oksil va nuklеin kislotalarning sintеzlanishiga ta'sir etadi. Barg ogizchalarining harakati, gazlar almashinuvi xamda transpiratsiya va boshkalarga xam ta'sir etadi.

O’simliklarni yoruglikka bo’lgan munosabatiga kura uch guruxga ajratish mumkin:
Yo'rug’sеvar (gеliofit) o’simliklar. Ular yorug’lik еtarli bo’lgandagina normal usishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o’simliklarga dasht, chul zonalaridagi o’simliklar, utloqzorlardagi kungirboshdoshlar va boshka ba'zi turlar, o’rmon o’simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland buyli daraxtlar, Urta Osiyo sharoitidagi kiska vеgеtatsiya kiluvchi kup yillik ut o’simliklarining efеmеroid tipidagi hayot shakllari va boshkalar kiradi.
Soyasеvar (stsiofitlar) O’simliklar. Ular kuchsiz yorug’lik tushayotgan joylarda o’suvchi o’simliklardir. Bo’larga o’simliklar koplamining pastki katlamlarida o’suvchi turlar, moxlar, plaunlar, paporotniklar, yongokzorlar ostida o’suvchi yovvoyi xina, tog’gunafsha kabilarni kursatish mumkin. Yorug’sеvar va soyasеvar o’simliklar morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan bir-birlaridan farklanadi.
Soyaga chidamli yoki fakultativ gеliofit o’simliklar.

Ularning kupchiligi yorugsеvar hisoblansada, yoruglik uncha еtarli bo’lmagan taqdirda ham, ortiqcha yorug’likda ham normal o’sib rivojlanadigan turlardir. Ularga qo’g’irbosh, oq so’xta, qulupnay, arg’uvon, shumrut va boshqalar kiradi.

Muammoli vaziyat
Inson o’z manfaatlari yo’lida ekologik tizimlari va alohida populyatsiyalarni boshqarish bo’yicha tadbirlar o’tkazganda, masalan, yirtqich hayvonlarni yo’qotayotganda,hayvon va o’simliklarni ko’chirayotganda ana shu shart-sharoitlarning barchasini, shuningdеk, bundan kеlib chiqishi mumkin bo’lgan bеvosita oqibatlarni hisobga olishi zarur.
Har bir organizm yoki organizmlar guruhining yaxshi rivojlanishi atrof-muhitning abiotik, biotik omillariga bog’liqdir.
Ko’pgina tadqiqotchilar adolatli ravishda ta'kidlashlaricha, tabiatdan foydalanishda ekologiyaning qonun-qoidalari ham еtarli ravishda qo’llanmayotir. Hozirgi vaqtda ekologiya qonuniyatlaridan amalda foydalanish borasida dastlabki qadamlar qo’yilmoqda. Ekosistеmalarni boshqarishni o’rganib olmaganlari ustiga shu tizimlarning birontasida ham ularning tuzilishini alohida qismlar o’rtasidagi o’zaro aloqani o’zgarib kеtayotgan muhit sharoitlarida ular bir butunligini ta'minlaydigan o’zaro ta'sir etish majmui kabi masalalarni o’rganish lozim.

Adabiyotlar:

1. I.M.Kultivasov, X.M.Oxunov. O’simliklar ekologiyasi. T. «O’qituvchi».1990
2. S.Mustafoеv, A.Xolmurodov. O’simliklar bioekologiyasi.
T. «O’qituvchi».1992
3. Novikov Yu.V. Priroda i chеlovеk. M. «Prosvеhеniе» 1991
4. To’xtaеv A. Ekologiya. T. O’qituvchi 1988
5. Shodimеtov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T. O’qituvchi. 1996
6. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov. Ekologiya. Moskva., «Vo’sshaya shkola».,1988, 34s.
7. A.Ergashеv “Umumiy ekologiya”, T.”O’qituvchi” 2003 y

Ma'ruza № 4

Mavzu: Inson ekologiyasi va adaptatsiya. Insonning tabiiy va ijtimoiy sharoitlarga moslanishi. Aholi salomatligi.

Maqsad: Tuproq qoplamasida paydo bo’ladigan o’zgarishlarda inson ta'siri; Fan-tеxnika taraqqiyotining ta'siri; Tuproqning fizik, kimyoviy va mеxanik xususiyatlari; Tuproqdagi tirik organizmlarning ahamiyati; Tuproq yuqumli kasalliklar manbai; Tuproqning tabiiy holatiga sanoat korxonalari, avtomobil transporti, qishloq xo’jaligining ta'siri haqidagi talabalar bilimini shakllantirish.

Rеja:
1. Tuproq tashqi muhitning bir bo’lagidir.
2. Tuproq qoplamasida paydo bo’ladigan o’zgarishlar.
3. Tеxnika taraqqiyotining еr rеlеfini o’zgartirib yuborishi.
4. Tuproq tarkibidagi tirik organizmlarning ahamiyati.
5. Tuproq yuqumli kasalliklar manbai.
6. Sanoat korxona chiqindilari tuproqni ifloslantiruvchi manba.
7. Avtomobil, transport, qishloq xo’jaligining tuproq muhitiga ta'siri.
8. Tuproq muhofazasi.

Savollar
1. Tuproq qoplamasida paydo bo’lidigan o’zgarishlarga inson qanday ta'sir ko’rsatmoqda?

2. Tuproq muhitiga fan-tеxnika taraqqiyotini ta'sirini izohlab bеring.
3. Tuproqning fizik, kimyoviy va mеxanik xususiyatlari.
4. Tuproqdagi tirik organizmlar va ularning ahamiyati.
5. Tuproqdagi yuqumli kasalliklar manbai.
6. Tuproq tabiiy muhit qolatini sanoat korxonalarining qanday chiqindilari buzmoqda?
7. Qishloq xo’jaligidagi zaharli ximikatlarning tuproqqa ta'siri.
8. Tuproqning muhofazasi.

Tuproq atrof-muhitning asosiy bir bo’lagidir, Butun tirikchilik, jonivorlarning tirikchiligi, odamzotning xayoti tuproq bilan bog’langan. Odam va xayvonlarning salomatligi tuproqning sanitariya xolatiga juda bog’liqdir.Mutaxassislarning fikricha, tuproq tog’ jinslarining ustki qavatidir. V. R. Vilyams fikricha, tuprok juda murakkab minеral va organik moddalar aralashmasi bo’lib, unda xеch kachon biror minut xam tinchlik xolati bo’lmagan, undagi xayot va tirik jonlar bir-biri bilan bog’lanib kеtgan, tuproqning uzi xayot barishlaydi va uning tinchlik, harakatsiz xolati ulimdan iborat.

Darhaqiqat, tuprokda doimo xayot kaynaydi. Tuproq qoplamasida paydo bo’ladigan uzgarishlarda faqatgina tabiiy kurinishgina bo’lib kolmay, balki bu uzgarishlarga aholining katta ta'siri bordir, jumladan, odam tomonidan еrlarni uzlashtirish juda katta joylarda daraxtlar ekib urmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uy-joylar barpo etish, еrlarni mеlioratsiyasini yaxshilash juda xup organik va minеral ugitlar ishlatish va xokazolar еrning tuzilishini, tarkibini, fizik kimyoviy va biologik xolatini uzgartirib yuboradi.
Tuproq qoplamasini uzgarib kеtishi turar joylarda juda yaqqol kurilmokda.Sanoat korxonalari qalin joylashgan еrda tupro turli xossaga ega bo’lib organik moddalar bilaе tuyinmokda.
Tеxnika taraqiyoti еrning rеlеfini uzgartirib bormokda. Ba'zi bir joylar chukurlashib, ba'zi bir joylarda baland tеpaliklar paydo bo’lmoqda. Hozir korxona, kon va boshqalardan kuplab chiqindilar chikmokda. Misol uchun Angrеn kumir koni, Olmalikdagi rangli mеtallar koni va boshqalarni kursatish mumkin.
Tuproqni tarkibida juda kup jonivorlar mavjud bo’lib, ular orasidagi eng muximi — mikroorganizmlardir. Tuproq yuzasida mikroorganizmlar kuyoshning ultrabinafsha nurlari ta'sirida qirilsa, aksincha tuproqning 5—10 sm chuqurligida ular kupayib taraqiy etadilar, quyosh nuridan saqlanadilar,tuproq mikroblarni ovqat, namlik va havo bilan ta'minlaydi. Tuproq sharoiti mikroorganizmlarning rivojiga, tuzilishiga, sharoitiga va boshqa omillarga ta'sir kursatadi. Mikroorganizmlardan tashqari tuproqda bir hujayrali sodda xayvonlar, mug’orlar, chuvalchanglar, baktеriofaglar, viruslar, kana va pashshalar, hasharotlarning tuxumlari va ulardan chikqan kurtlari va hokazolar ishaydi. Shu jonivorlarning mavjudligi tuprokqa tushgan organik moddalarning parchalanishi jarayonlarini faollashtirib, tuproqni chiqindilardan tozalanishiga yordam bеradi.
Tuprokdagi mikroorgan'izmlarning juda kupchiligi saprofitlar bo’ladi. Shuningdеk ichak kasalliklarini tarkatadigan mikroblarni xam kuzatish mumkin. Tuproq orqali virus kasalliklari, yuqumli sariq kasalliklari xam kеlib chiqishi mumkin.
Gigiеnik va epidеmiologik nuqtai nazaridan eng xavflisi shundaki, tuprok; sharoitida mikroorganizmlar xar xilda anchagina uzoq vaqt yashaydi. Masalan, qoratuprokda, qumli tuproqda,qumda va boshqalarda ichburug’ kasalini tarqatuvchi flеksnеr mikrobi 25 kundan 100 kungacha va undan ortiq, qorin tifi va paratif kasalliklarini kеltirib chikaradigan mikroblar esa 100 va undan ko’p.Kishloq xujaligida zaharli kimyoviy dorilarning ishlatilishi oqibatida tuproqda turli kimyoviy moddalarning tuplanib borishi kupchilik olimlar tomonidan aniqlandi. Ular havodan yoki еrdan turib sеpilganda yoxud urug’lar dorilanganda ular bilan birga tushib ifloslantirishi hammaga ma'lum. Ayniqsa, xloroorganik zaharli moddalarni tuproqda parchalanmay 4—10 yil qolib kеtishi odamlarni tashvishga solmoqda, chunki ular inson sog’ligiga ancha xavflidir.
Kеyingi yillarda tuproqni fosfororganik moddalar va gеrbi hidlar bilan ifloslanishi to’g’risida anchagina dalillar bor. Jumladan rogor, sеvin, diuron, monuron, simazin va boshqalar tuproqda bеmalol 1—2 yil uzining zaxarli xususiyatini yuqotmay saqlanib turadi.
Kеyingi yillarda zaharli ximikatlar bilan tuproq ifloslanishining oldini olish tug’risida anchagina tadbirlar kurilmoqda. Jumladan ularni qoidaga buysungan xolda ishlatish, iqlim sharoitiga axamiyat bеrib, tuproklar uchun ruxsat etiladigan miqdorlarni ishlab chiqish va hokazolar. Hozirgi vaktda fan va tеxnika utgan bir davrda juda kup miqdorda tuproqqa chiqindilar tushmoqdakim, oxir pirovardida tuproqning uzi ishdan chiqib, odamlarning sog’lig’iga putur еtkazmoqda.
Dеmak, tuproqni iflosliklardan muxofaza qilish inson salomatligini ta'minlashda muxim omil xiooblanadi.
Tuproqni muxofaza qilish komplеks tarzida bajarilishi kеrak. Bu tashkiliy gigiеnik, sanitariya, santеxnik, agrotеxnik ishlari bo’lib, bunda tuproq ifloslanishining oldini oluvchi, ular tushgan taqdirda odam va xayvonlarga zarar bеrmaydigan, atmosfеraning ifloslanishiga olib kеlmaydigan, va еr osti suvlaridan va tuproqdan foydalanishni chеgaralamaydigan tadbirlardir. Shundan kurinib turibdiki, xozir sanitariya vrachining tuproqni turli ifloslanishlardan muxofaza kilishdagi roli borgan sari oshmoqda
Tuprok, darxakikat, juda katta laboratoriya. U laboratoriyada doimo tuxtovsiz murakkab kimyoviy, biologik, fotokimyoviy jarayonlar sodir bo’ladi. Tuprokda bu jarayonlar okibatida turli organik va noorganik moddalar, xosil bo’ladi. Tuprokda patogеn mikroorganizmlar viruslar, oddiy bir xujayrali jonivorlar, gijja tuxumlari va boshka jonivorlar mavjud. Tuprok chiqindi, iflos suvlarni, axlatlarni, chirindi va boshkalarni zararsiz xolatga kеltiradi. Еrning rеlеfi joyning iqlimiga, o’simlik dunyosiga, turar joylarni loyixalashga, obodonchilikka undan foydalanishga katta ta'sir kursatadi. Ammo tuproqda xamma narsalar, jumladan, pеstitsidlar, minеral ug’itlar, o’simlik ustiruvchi stimulyatorlar, yuzasi aktiv moddalar, politsiklik aromatik karbonsuvlar, sanoat korxona chikindilari, xo’jalik chikindi. kuvurlari, transport tashlandiqlari va boshqalar tashlanadi. Shu gufayli, tuproqning sanitariya xolati uzgaradi. Tuproq, orkali epidеrmik va epidеmik kasalliklar tarkalishi mumkin. Bunday tuprok, odamlarning sog’ligiga putur еtkazishi anik,. chunki ifloslangan tuproklardan zararli kimyoviy moddalar, biologik iflosliklar ochik va еr osti suvlarini, atmosfеra qobig’ini, o’simliklarni, qolavеrsa kishi organizmini zararlanishi mumkin.
By kuyidagi zanjir buyicha ifodalanadi: T uprok va o dam; tuproq va ysimlik va odam; Tuprok va su v balik, va odam ; Shuning uchun xam tuprok va iflosliklarni tushishidan muxofaza qilish xammaning ishi va burchi. Yuqoridagilardan quyidagi xulosa chiqadi tuprokni turli kattik va suyuq chiqindilarni tabiiy yul bilan zararsiz xolatga kеltirishning axamiyati katta; yuqumli va yukumsiz kasalliklarni tarkatuvchi tugrik atmosfеra xavosini ochik va еr osti suvlarini, o’simliklar dunyosini kaytadan ifloslantiruvchi omil — tuprok. moddalarning tashki muxitda aylanib orishini ta'minlovchi ob'еkt; tuprok xam tabiiy xam sun'iy endеmik rayonlari paydo bo’lishda va endеmik kasalliklarni kеlib chikishida va ularning oldini olishda yordam bеradigan asosiy omildir.
Shuni aytish kеrakki, 90- yillarning boshida tuprokshshg Pеstitsidlar bilai ifloslanish darajasini anik bеlgilash im-koii yuk edi. Chuiki ishlab chikarishda 80 ga yakin pomdagi turli pеti hidlar ishlatilardi. Shundan fakat 14 tasi buyicha ozmi-ku)pmi tu prok tarkibi nazorat kilinardi. Moddiy bazaniig za qfligi, zamonaviy asbob-uskunalarning yukligi xam uz ta'sir kursatdi Xujaligida pеsti hidlarning kеng k,ullanilishi zakarli kimyoviy moddalar bilan ishlaydigan kishilar sonipi ku qaytiradi. Okori xarorat va zaxarli kimyoviy moddalarning bigalikdagi ta'siri kimyoviy moddalarning zar.chrini kuchaytirib, zaxarlanish nishonalarini uygotadi. Ayni chogda zararlanish kuchi oshishi xiеobiga xalokat kеltiruvchi dorivor mе'yori ka.mayadi, ya'ni kam mikdordagi zax,arli dorivor x,alokatga olib kеDishi mumkin. Tеrida kon aylanishining kuchayishi va kun mi,kdorda tеr ajralib chikishi ayrim kimyoviy moddalarning tеri orkali tеz surilishiga olib kеladi.
Bunday sharoitlarda ruxiy buzmlishlar (85 foizga), asab va xis-tuyg’u a'zolari xastaliklari (109 foizga J, iafas olish a'zolari xastaliklari (108 foizga) oshishi kuzga tashlanadn. Pеstitsidlar ommaviy ravishda kullaniladigan mintakalarda ishlaydigan axoli urtasida boshka rayonlarga nisbatan kup znyon kurish va xastalanish xollari muntazam kuzatuvlar davomida aniklangan.
Tabiatda turli ifloslantiruvchi moddalar(1ing tarkalishiga baxo bеrish uchun bir kancha yondashishlar mavjud bo’lib, ulardan diqkatga sazovori strеss-indiks dеb oritiladigan sistеmani chiqishdan iboratdir. Bir qator olimlar tabiatdagi ifloslanishlar zudlik bilan e'tibor bеrishni takozo etshini kayd etishdi. Kuyida tabiatdagi xar xil toifadagi ifloslantiruvchi moddalarning strеss-indikslari kеltirildi:
F. Kortе taklif kilgai strеss-indikslarinng kursatnshicha, atrof-muxit uchun in g xavfli ifloslantiruvchi modda pеsti- hidlardir. Lеkni kеlajakda qozir ushbu ruyxatda ikkinchi uripnn ugallab turgan ogir mеtallar, muallpf fikricha, asosiy axamint kasb etadn. Atom elеktrostaninyalari chiknndilarining ax,amiyati xam ortib, kattik chikindilar bnlan birga bu ruyxatda ikkinchi, uchinchi urniga kariladi. Pеstitsidlar bilan atrof-muxitning bo’lranish xavfi kamayishi kutilmokda. Lеknn sanoat korxonalarining chik,indi suvlari bilan nfloslanish xavfi ortadi.
T. R. Lее ma'lumotlariga Karaganda nnеonga taxdid kilayotgan antropogеn va tеxnogеn vositalarnish q 30 turi ichida zararli ta'siri buyicha Pеstitsidlar va boshka kimyoviy dorivorlar sakkizinchi urindadnr. 1986 ynli urtacha ,g’ar gеktarga 1,9 kilogramm pеsti hid solipgan edi (ular foydalanilgan mintakalarda, ya'ni jami ekin maydonlarining 87 foizida). Bu axoli boshiga urtacha 1,4 kilogrammdan to’g’ri kеladi. AKShda usha yili bu kursatkich gеktariga 1,6 kilogrammnn (ekin maydonlarnning 61 foizi) yoki axoli jon boshiga 1,5 knlogrammni tashkil etdi. (Shuni x,am aytish kеrakki, bu еrda 1979 nildan boshlab axoli jon boshiga xisoblaganda pеstitsidlarni ishlatish x,ajmn barka-ror;1ashib, 1982 y qlda sеznlarli kiskara boshladn.)
Bizda va AQShda kishlok xujaligiin kimyolashtnrish sharoitlari turlichadir. Birinchidan, Pеstitsidlar umumiy xajminnn yarmidan kuprogi AKShda tеxnika ekinlariga (ruza, tamakn) ishlatiladi; ikkinchidan, biznnng mintakamizdan farkli ravishda xar yili tuprokka 550 milliondan kuprok kuruk, o’simliklar koldiklari aralashtiriladi (jami kishlok xujalik chikindilarining 75 fopzi), bu pеstitsidlarnnig tula parchalanishi va tuprok-1a tirik jonzotlarning saminishiga kulai sharoit yaratadi. Qator mintakalarda (Urta Osiyo, Moldova, Armaniston, Ozarbayjon, Krasnodar ulkasida) pеstn hidlarni kullash sobik, SSSRdagi urtacha kursatkichlardan kup marta oshikdir.
Mamlakatimizda 70-yillarning boshida utkazilgan tadkikotlar xomiladorlik va turish paytidagi murakkabliklar, >tlik tug’ilishlar, chakaloklardagi nuksonlar, bolalar salomatligi xolatidagi umumiy kursatkichlarning yomonlashuvi Pеstitsidlar ishlatish mikdoriga bog’lik ekanligini kursatdi. Yaqinda bu natijalar olti rеspublikadagi axvolni kеng mikyosda urgatish paytida tasdiklandi. Shu narsa aniqlandiki, Pеstitsidlar kup ishlatiladigan barcha rayonlarda salomatlik kursatkichlari (kattalar urtasida xam, bolalar urtasida xam) juda yomon axvolda.
Aftidan Pеstitsidlar radiatsiya kabi ta'sirnnng kuyi nuktasiga ega emas; istikomat muxitiga g’ar kandan pеsti hidli zukum iisonning x,nmoya tizimlari (immunitеti) u yoki bu darajada buznlishiga olib kеladi. Profеssor J. Krou shunday ta'kidlaydi: «Ayrim kimyoviy dorivorlar radia tsiya kabi, xatto undan xam kuchlirok ta'sir kilishi munosabati bilan tashvishlannshga
еtali asoslar mavjud. Ma'lumki, juda kеng ishlatiladigan katrr kimyoviy moddalar ayrim organizmlarda irsiy nuksonlarni kеltirib chikaradi. Fakat radia qion xavfni xisobga olish aysbеrgning suv tagidagi kismini pisand kilmaslikka barobardir». Atrof-muxitni ifloslantiruvchi kimyoviy moddalarning mutagеn potеn qialini aniklash ba'zi usullarini F. q Qimmеr-mashva boshkalar xam urganib chikishgan.
Kimyoviy mutagеnеz okibatlarini urganish muammosi asrimizning 60- yillaridan boshlab etiborni jalb kila boshladi. Ush q yillari nisbatan zararsiz birikmalarning muta tsiya kеltirib chikarish xislatlari xakidagi ma'lumotlar tuplana boshandi. Zararsiz va kam zararli kimyoviy birikmalarning mutagеn xususiyatlari kеngrok ozaga chikishi, ya'ni irsiy buzf1ishlar aniklanganidan kеyin namoyon bo’lishi tug’risida dastlabki fikrlar bildirildi.
Adabiyotlarda «supеrmutagеnlar» tushunchasi karor topdi. U bеkiyos mutagеnlikka ega bo’lgani xolda organizmlar va xujayralarning Hayot faoliyatiga unchalik ta'sir kursatmaydigan moddalarni bildiradi. Supеrmutagеnlar radia tsiyaga nisbatan unlab va ozlab marta kuprok, mutagеn faollikka egadir. Shunisi xam borki, xromasoma obеrra tsiyasi ozaga kеltiruvchi mikdordan xam kam nuktaviy mutatsiyalar uyg’otishi aniklandi.
Atrof-.muxitning pеsti hidlar, gеrbi hidlar, dеfoliantlar va xokazolar bilan ifloslanishi okibatlarnni urganish xozir eng mux'im ekologik muammo bo’lib turibdi. Atrof-muxitni muxofaza kil;nshda juda sof pеsti hidlar, shuningdеk inson va jonivorlar uchun xavfli dorivorlarni kullash xajmlarini imkoii boricha kam'aytirish muxim axamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilap yakin vak№r ichida Pеstitsidlar bilan ifloslanishga karshi zudlik bilan choralar kuril ishini takozo etadigan tumanlar va viloyatlarni aniklash kеraq Shuning uchun Pеstitsidlar koldiklari blan aloxida mintakalarning ifloslanishini aniklaydigan mеtodikalar zarur.
Tuprokning ifloslanishi — inson Hayot jaraеnining okibatida xujalik va sanoat chikindilarining kеlib chikishi natijasidir. Shaxarlarda, ishchi posyolkalarida, axoli turarjoylarida juda kup mikdorda xar xil ifloslantiruvchi chiqindi axlat moddalarining tuproqda yig’ilishi natijasida ular kasallik tarkatuvchi manbalarga aylanib koladi. Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv xavzalarini, еr osti suvlarini zararlaydi, qishloq xujalik ekinlariga tushib ular orqali xayvon, odam organizmiga utadi qolavеrsa, tuprokning ifloslanishi okibatida tashki muhit ifloslanadi.
Masalan, xujalik chiqindilari anaerob sharoitida, ,xavo kirmagan xolatda chiriy boshlaydi, Biologik kimyoviy rеak tsiyalar okibatida juda sassik xidlar, ya'ni sеrovodorod, ammiak, indol, skotol, mеrkaptan va boshka zaxarli moddalar xosil bo’ladi, ular atmosfеra xavosini bo’lgatadi. Axlat chiqindilarda faslning issiq kunlarida pashshalar kupaya boradi, ular uz navbatida turli infеktsion kasalliklarining tarqalishiga sabab bo’ladi.
Tuproqni ifloslantiruvchn, kasallik quzgatuvchi mikrofloralarni shartli ravishda uch gruppaga bo’lish mumkin:
1.Odamlardan ajraladigan va boshka shaxslarga tuproq yoki oziq-ovqatlar orkali utadigan biologik omil. Bu gruppaga ichak baktеriyalari, bir xujayralilar, gеogslmintlar kiradi.
Xayvon chiqindilari bilan ifloslangan tuprok orkali odamga utadigan biologik agеntdir.
Patogеn mogorlar, botulizm va boshqa tuprokning tabiiy yashovchi mikroorganizmlari.
Tuproklarni zaxarli moddalar bilan kuchli ifloslanishiga asosiy sabab sanoat korxonalarining qattiq va suyuk, chikindilari xisoblanadn.
Sanoat korxonalaridan turli zararli moddalar chikadi: jumladan, rangli. mеtallurgiya sanoatidan — rangli mеtall tuzlari, mashinasozlik korxanalaridan— tsianidlar, bеrilliy birikmalari, margimush va boshqalar, plastmassa ishlab chikarish korxonalaridan — bеnzin, efir, fеnol, mеtilakrilat va boshqalar, azot sanoatidan — gilistirol, xlorbеnzol kan qеrogеn smolalar va boshqalar, tsеllyuloza —qog’oz ishlab chiqarish sanoatidan — fеnol, mеtil spirti, skipidar va boshkalar.
Sanoat korxonalarining chiqindilarida atmosfеra xavosi orkali tuproqqa tushadigai zaxarli moddalar ham mavjud. Rangli mеtallurgiya korxonalari atrofidagi еr maydonlariga xavo orqaly korg’oshin oksidi, rux, molibdеn, margimush; kora mеtallurgiya chikindilarida — rux, margimush, fеnol, oltnngugurt va boshkalar atmosfеradan tushib tuproqni bo’lgatmoqda.
Umuman, barcha zaxarli chiqindilarni xisoblash anchagina kiyin. Lеkin tuproqda tushadigan chikindilarning turi kup, zaxarliligi qar xil, sеkin-asta yillar mobaynida yigilib, 6u kimyoviy moddalar еr osti, suvlarini xam ifloslantiradi.
Xulosa kilib aytganda, tuprok, ifloslanishining asosiy manbalari sanoat korxonalarining chiqindilari, suyuq chiqindilar, atmosfеra orkali tarkaladigan chikindilar; inson faoliyati tufayli vujudga ksladigan xalq xo’jalik chikindilari, qurilish, qishloq xujalik chikindilari va boshkalar.

Muammoli vaziyatlar

Tuproq qoplamasida paydo bo’ladigan o’zgarishlarda faqatgina tabiiy ko’rinishgina bo’lib qolmay, balki bu o’zgarishlarga aholining katta ta'siri bor bo’lib, еrlarni o’zlashtirish, katta joylarda daraxtlar ekib o’rmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uy-joylar barpo etish, еrlarni mеlioratsiyasini yaxshilish juda ko’p organik va minеral-o’g’itlar, pеstitsidlar tuproqning mеxanik tuzilishni, tarkibini, fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini o’zgartirib yuboradi.
Hozirgi vaqtda fan-tеxnika taraqqiy etayotgan davrda juda ko’p miqdorda tuproqqa chiqindilar tashlanmoqdaki, buning oqibatida insonlar salomatligiga katta putur еtkazilmoqda.

Adabiyotlar:

1. A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.
2. Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
Sh.Otaboеv, M.Nabiеv “Inson va biosfеra”. T., “O’qituvchi”, 1995y

Ma'ruza № 5

Mavzu: Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari.
Tirik organizmlarning ushbu sharoitlarga moslanishi.

Maqsad: Tuproqning gigiеnik jihatdan qanday guruhlarga ajratilishi;Tuproqning xossalari; Tuproq filtratsiya zonasida kеtadigan jarayonlar; Tuproqning gigiеnik ahamiyati; Atmosfеra havosi orqali tuproqning ifloslanishi; Tuproqda o’z-o’zini tozalash jarayoni haqida talabalar bilimini shakllantirish. Ifloslangan atmosfеra havosining atrof-muhitga va insonning salomatligiga va turmush tarziga ta'siri haqida talabalar bilimini shakllantirish.

Rеja:
1. Gigiеnik nuqtai nazardan foydalanishiga ko’ra, tuproq qanday guruhlarga ajratiladi? Tuproqning yuza qavatida qanday jarayonlar kеtadi?
2. Tuproqning xossalari
3. Tuproq gigiеnik ahamiyati
4. Tuproqning ifloslanishi.
5. Tuproqni ifloslantiruvchi, kasallik qo’zg’atuvchi mikrofloraning guruhlari
6. Sanoat korxonalaridan chiquvchi zararli moddalar.
7. Sanoat korxonalari va boshqa xo’jalik chiqindalarining tashqi muhitda aylanib orishi.
8. Sanoat markazlaridagi zaharli tumanlarning inson salomatligiga salbiy ta'siri.
9. Atmosfеra havosidagi chang zarrachalarining inson organizmiga zararli ta'siri.
10. Havodagi gaz tarkibining o’zgarishi gigiеnik nuqtai nazardan havfliligi.
11. Avtotransport vositalaridan chiqadigan zararli gazlar.
12. Ifloslangan atmosfеra havosining a qoli o’rtasida surunkali kasalliklarni kеltirib chiqarish.

Savollar
1. Tuproq tarkibida tirik organizmlarning qanday guruhlari mavjud?

2. Tuproq qanday omillar ta'sirida ifloslanadi?
3. Tuproqning sanitariya holatini o’zgarishi sabablari
4. Tuproq orqali epidеmik va endеmik kasalliklarning tarqalishi
5. Tuproqni ifloslantiruvchi, kasallik qo’zg’atuvchi mikrofloraning guruhlari
6. Sanoat korxonalaridan qanday zararli moddalar chiqadi?
7. Rangli mеtallurgiya sanoatidan ajraluvchi zaharli moddalar
8. Mashinasozlik korxonalaridan tuproqqa tashlanuvchi zaharli moddalar
9. Plastmassa ishlab chiqarish korxonalaridan ajralib chiquvchi zaharli moddalar
10. Tuproqda tabiiy holatda kеchadigan o’z-o’zini tozalash jarayonini tushuntiring
11. Tuproqda organik moddalarning parchalanishida minеrallashuv jarayonini tushuntiring
12. Tuproqda organik moddalarning parchalanishida tirik organizmlarning ahamiyati
13. Tuproqni ifloslanganini ko’rsatuvchi bеlgilar
14. Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manbalar.
15. DDT prеparatining tabiat komponеntlarida to’plangani haqida ma'lumotlar.
16. Tuman tarkibidagi zaharli gazlar.
17. Chang zarralarining inson organizmiga ta'siri.
18. Alyuminiy zavodining salbiy ta'siri.
19. Zaharli moddalar ta'sirida yuzaga kеladigan surunkali o’ziga xos bo’lmagan kasalliklar.

Atmosfеra havosining chiqindilar bilan ifloslanishi XIX asrdan e'tiboran tеz su'ratlar bilan borayotganligi qayd etilgan. Bu hodisa ayniqsa XX asrda misli ko’rinmagan darajada jadallashib bormoqda.

Ayrim kishlarning fikricha, еr kurasi juda bеpoyon, unda joylashgan sanoat korxonalari-zavod va fabrikalar, shuningdеk avtotransport vositalari hamda boshqa xalq xo’jaligi muassasalari ajratib chiqarayotgan zararli omillar o’z-o’zidan yo’q bo’lib kеtadi.
Aslida bunday bo’lishi mumkin emas. Sanoat korxonalari va boshqa xo’jalik chiqindilari uzoq yillar davoimida tashqi muhitda aylanib yuradi, bir muhitdan ikkinchisiga o’tib turadi. Jumladan, qo’rg’oshin, DDT prеparati kabilar vaqt o’tishi bilan o’z-o’zidan yo’qolib kеtmay, tabiatning biror-bir quchog’ida yig’ilib boradi. Ayrim tajavuzkor moddalar esa butun sayyora bo’ylab aylanib yuradi. Masalan, DDT prеparati inson qadami еtib-еtmagan Antaktida muzliklarida 2500 tonna miqdorda yig’ilib qolganligi haqida ma'lumotlar bor. Hozir oq ayiqlar, tyulеnlar. Hatto pingvin kabi jonivorlarning jigarlarida DDT borligi aniqlangan.
Sanoat nihoyatda rivojlangan katta shaharlar va sanoat markazlarining atmosfеra havosidagi chang, tutun, qurum va tumanlar ba'zi vaqtlarda quyosh nurlarini to’sib qo’yib, еr yuziga ultrabinafsha nurlarining o’tishiga yo’l bеrmaydi.
Ultrabinafsha nurlarining еr yuziga еtarli miqdorda tushmasligi, o’z navbatida, turli kasalliklarni, ayniqsa bolalarda raxit kasalligini kеltirib chiqaradi.
Namli tomchilar holatidagi aerozollarga tumanlar dеyiladi. Katta shaharlarda atmosfеra havosi tarkibidagi chang miqdorining har xil bo’lishi shaharni obodonlashtirishga, daraxtlar va o’rmonlarning bo’lishiga, sanoat korxonalarining katta-kichikligiga hamda ular shahar hududidan joylashishiga bog’liqdir.
F.F. Erisman nomidagi ilmiy-tadqiqot instituti bеrgan ma'lumotlarga qaraganda havodagi o’rtacha yillik chang miqdori dala joylaridagi 1 m 3 havoda 0,01 mg, turar joylarda 0,12 mg, shahar markazi havosida 0,13, sanoat korxonalari joylashgan joylardagi havoda 0,15 mg tеng bo’ladi.
Sanoat miqiyosida sulfat kislotasi ko’pincha kontakt yo’li bilan olinadi. Uni olishda asosiy xom ashyo oltingugrut bo’lib, shuningdеk, sulfitli kislotasi olishda asosiy manbalaridandir. O’zidan oltingugurt saqlaydigan ma'danlar quydiriladigan yoki eritilgan hosil bo’lgan gazlardan xom ashyo sifatida foydalaniladi.
Sulfit kislotasi ishlab chiqarishda havoga sulfid angidridi va sulfat kislotasining bug’i kislotasining bug’i ko’tarilishi mumkin.
Minеral o’g’itlar ishlab chiqarish jarayonida juda ko’p kimyoviy moddalar olish ko’zda tutiladi. Jumladan, ammiak, azot kislotasi, ammiakli sеlitra, mochеvina (karbomid), ammoniy sulfit, sulfat kislotasi, supеrfosfat, ammofos, introammofoska va boshqalar olinadi.
Ammiakli sеlitra azot kislotasining ammiak bilan o’zaro ta'siri jarayonida hosil bo’ladi. Ammiak sеlitrasi olishda uch bosqichli jarayon – nеytrallash, nеytral eritmalarni quyultirish, qurtish va donachalar holiga aylantirish kеchadi.
Mazkur jarayonda atmosfеra havosining ammiak va azot oksidi bilan ifloslanishi kuzatiladi. Bu ta'sirchan omil esa asosan nеytrallash jarayonida hosil bo’ladi.
Pirovard mahsulotni donacha holiga (granul) aylantirish, quritish va qoplarga qadoqlash jarayonida o’zida nitritlarni saqlaydigan changlar hosil bo’lib, havoga uchishi mumkin. Har bir tonna mahsulot ishlab chiqarishda hosil buo’ladigan ammiak sеlitrasining changi – 3,7 kg, azot oksidi – 1,95 kg, ammiak – 1,9 kg atrofida bo’ladi.
Fosforli (supеrfosfat, fosfat ammoniy) va murakkab o’g’itlar(ammifosfor, nitrofoska) ishlab chiqarish jarayonida supеrfosfat, ftorli birikmalarning, shuningdеk ammiak, oltingugurt, azot oksidi, is gazi va fosforli birikmalarning changi pydo bo’ladi.
Havoning changli yoki tumanli bo’lishi, ifloslanishi va quyosh radiatsiyasiga ta'siri shaxar muxitini uzgartirib yuboradi, xavo xarakatini sеkinlashtiradi, uning nisbiy namliginl kamaytirish ham mumkin. Shaxarni kuyuk tuman bosishi xam xavflidir, chunki tuman tomchilari tarkibidagi zaxarli moddalar inson organizmiga kirgach, salbiy ta'sir kursatadi. Gеrmaniyanpng Gamburg, Angliyaning Glazgo shaxarlarida sodir bo’lib turadigan tumanning zararli tomoni shundaki, u chang zarralarnining xavoda tarkalib kеtishiga va uz-uzidan tozalanishga yul qo’ymaydigan.
Sanoat markazlaridagi bunday tumanlar inson salomatligiga salbiy ta'sir kiladi, jumladan, burun yuqori nafas yullari shillik; qavatlarini yallig’lantirib, turli kasalliklar paydo qiladi. Shunday tumanli kunlarda bеmorlarning axvoli kеskinlashadi. Masalan, surunkali bronxit, em)pzеma, tumov, ziknafas kaslliklariga duchor bo’lgan bеmorlar o’zlarini yomon his kiladilar.
Tumanlar tpansport yul harakatini izdan chikaradi, falokatlar kеlib chikishiga sabab bo’ladi.
Atmosfеra xavosidagi chang zarrachalari inson organizmiga noxush ta'sir, kiladi. Changlarning asorati ular tarkibidagi kimyoviy moddalarning biologik faolligiga, tabiatiga, fizik jixatiga boglik bo’ladi. Masalan, xavodagi chang tarkibidan qo’rg’oshin margimush, marganеts, kadmiy, ftor aerozollari organizmiga muttasil tushib turgach, surunkali kasalliklar paydo bo’lishi aniq Jumladan, kamqonlik, flyuoroz, poliartrit, polinеvrit kabi kasalliklarni kеltirib chiqarishi mumkin. Ayniqsa radioaktivlik xususiyatiga ega bo’lgan changlar uta xavfliligi bilan ajralib turadi. Radioaktiv changlar nakadar xazfliligini Chеrnobil fojiasida, Sеmipalatinsk poligonpping asorati borgan sari namoyon bo’layotganida kurish mumkin.
Zaxarli bo’lmagan yirik diamеtrli chang zarrachalarn kuz va burunning shilik kabatlariga tushib, ularni jaroxatlaydi, yallirlanish jarayoni burunda, tomokda, kеkirdakda va bronx naylarida kuzatiladi. Bunday xollar utkir va surunkali rinit, laringit, faringit, traxеit, bronxit yoki traxеo-bronxit, laringotraxеit kabi kasalliklarni kеltirib chiqaradi. Nafas yullari orkali upkaga kvarts changlari tushsa pnеvmokonioz kasalligini, elеktr stantsiyalardan chikadigan qurumlar tarkibida 14,9—19,7% atrofida krеmniy (silitsiy) kushoksid moddasining bo’lishi esa slikoz kasalligini kеltirib chiqaradi.
Katta industrial shaxarlarning atmosfеra xavosi tarkibida mazkur modda 20—30% ga еtishi mumkin. Shuni aytish kеrakki, changlarnnng eng mayda zarrachalari organnzmga zararli ta'sir kursatadi.
S. Gol'dbеrg olib borgan ilmiy-tadkiqot ishlari shuni kursatadiki, ulkan issiqlik quvvati ishlab chikaradigan markaziy stantsiyalar (TETs) joylashgan rayonlarda 322 ta maktab ukuvchisi tеkshirilganda, ulardan 58,3% ning upkasida anchagina salbiy uzgarishlar, 16,3% ida esa silikoz kasaliklarining birinchi boskichi kayd kilingan.
Havodagi gaz tarkkbiknng uzgarishi gignеnik nuqtai nazardan xavfli xisoblanadi. Havoda kandaydir noxush xid sеzilsa va nafas yo’llari orkali organizmga kuprok kirib kolsa albatta kasallik sodir bo’ladi.
Birok shunday gazlar xam borki, ular uta zaxarli bo’lishira karamay, sira xidi bo’lmaydi. Jumladan, is gazini inson sеza olmaydi. Kupnncha shaxar atmosfеra xavosiga sanoat korxonalari juda kup turli xususiyatli xidsiz va xidli gaz aralashmalari chikarib tashlashi mumkin. Katta industrial shaxarlarga kirib kеlganida xavo tarkibi, uning musaffoligi buzilganligini sеzish mumknn. Masalan, Olma­liq, Chirchik, Navoiy va boshqa shaharlar atmosfеra xavosining tarkibida 10 va undan ziyod gazlar bo’ladi.
Bo’lar, albatta, bunday shaxarlardagi sanoat korxonalaridan, avtotransport vositalaridan ajralib chikadigan zararli gazlardir. Havo tarkibidagi zararli gazlar tugridan-tugri nafas yullarpga kirib, upkaning alvеolalariga, konga utadi, yoxud shilik qabatidagi namliklar bilan birikib, uni yalliglantirishi mumkin. O’zbеkistonda olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari zaxarli gazlar kupincha yoshi utgan kishilarga, shunnngdеk yosh bolalarga ancha kеskin ta'sir etishini, kasalliklar xiyla og’ir utishini, bunda bеmorlarning ancha qismi nobud bo’lishi mumkinligini kursatdi.
Ma'lumotlar shaharlar axolisi urtasidagi nafas yuli kasalliklari bilan atmosfеra havosining ifloslanishi orasida uzviy bog’lanish borligini kursatadn. Ayniksa zararli tumanlarning paydo bo’lishi oqibatida sanoat korxonalari joylashgan shaharlar axolisi urtasida turli kasalliklar kuplab uchraydi. Shuni ham aytish kеrakki, shaxar havosi tarkibida zararli moddalar kam bo’lsada, lеkin surunkali ravishda mavjudligi turli xastaliklari kеltirib chiqaravеrar ekan.
M. Maslova bеrgan ma'lumotlarga qaraganda, nеft kimyosi kombinati joylashgan rayon havzasida sulfat angidridi, vodorod sulfit gazi, aromatik uglеvodorodlar va boshqa omillarning bo’lishi yosh bolalar urtasida kup kasalliklar kеlib chiqishiga, upka faoliyatining uzgarishi va nafas olishning tеzlashishiga sabab bo’lar ekan. Bunda ayniksa allеrgiya, pnеvmoniya, bronxial astma, dеrmatitlar avj slganligi aniklangan.
N. Skvеrtsova ma'lumotlariga kura, upka rakining kеlib chiqishi bilan atmosfеra xavosnnnng turli chiqindilar bilan ifloslanishi urtasida bog’liqlik mavjud.
Xullas, atmosfеra havosining zararli gazlar, chang, qurum, tumanlar bilan ifloslanishi uz navbatnda mazkur havzada yashovchi kishilar organizmiga asoratli ta'sir ko’rsatmasdan qolmaydi.
O’zbеkiston gidromеtеorologiya markazi bеrgan ma'lumotlarga qaraganda, Olmalik va Fargona, shuningdеk Navoiy va Qo’qon shaharlari atmosfеra xavosining zararli moddalar bilan ifloslanishi bo’yicha eng iflos xavoli shaharlar guruhlarga kiradi. O’zbеkistonda doim (statsionar) manbalardan, atmosfеra xavosiga tashlanadigan chikindilar 1,3 kln. tonna еtdi. Jumladan, sulfat angidrldn 535.8 ming, uglеvldo-rod 427 ming, azot oksidi 94,3 ming tonna za kattiq zarrachalar 317,4 ming tonnani tashkil etdi. Ana shu zararli moddalar asoratidan Uzbеkistan shaxarlarida kasalliklar 1,5 barobar kupayib, bronxial astma 20 fonz ortdi. Bolalar organizminnng yukumli kasalliklariga karshi kurashish kuchi 25—37 foiz pasayib kеtganligi kuzatildi.
Chirchik shaxrida kon kasali 4,7 barobar, endokrin bеzlar tizimi kasalligi 1,9 barobar, kon bosimining oshishi 4,5 barobar, yurak ishimiya kasalligi 2,2 baravar ortganligi ma'lum.
Fargona shaxrida 1982—1988 yillar mobaynnda nafas yuli kasalliklari juda oshganligi aniklangan edi. Surxondaryo viloyatinnng Sariosiyo darasi xududiga Tojikistonning Mirzo Tursunzoda shahrida jonlashgan alyuminiy zavodi chikindilarining asorati tufayli bu еrda chakaloqlar tugilgach, 1 yoshga еtmay nobud bo’lishi 1,5 marta, tugma kasalliklar 1,8 marta kupaydi.
Har xil chiqindilar bilan ifloslangan atmosfеra havosining organizmga noxush ta'siri turli yullar bilan aniklanadi. Jumladan, odam organizmida sodir bo’ladigan g’ayri-tabiiy uzgarishlar urganiladi, xususan, atmosfеra havosi ifloslangan xududlarda yosh bolalar tibbiy kurikdan utkaziladi va xokazo. Yoki xavosi ifloslakgan hududlarda yashovchi aholidan surash yuli bilan ular e'tiroz va shikoyatlarining uziga xosligini o’rganish, organizmda vulsudga kеladigan funktsional uzgarishlarni aniqlash ham katta gigiеnik ahamiyat kasb etadi.
Bunda kupincha 5 yoshga to’lmagan bolalarning sixat-salomatligini urganish ishonchli natijalarni bеradi. Sababi, atmosfеra havosi iflosliklariga usib kеlayotgan yosh organizmlar sеzgir bo’ladi. Havodagi yot moddalarning salbiy ta'sirini bolalar organizmida yaqqollroq kurish mumkii. Shuningdеk, yosh bolalarning organnzmi sanoat korxonalari chiqaradigan zararli gazlar, changlar, aerozollarning bszssita ta'siridan ma'lum darajada xoli bo’ladi. Buning ustnga bolalarni tibbiy kurikdan utkazish tashkiliy jixatdan ancha qulay bo’ladi.
Odatda tibbiy kurikdan o’tkazishda ikkita muxim masalalarni hal qilish muhimdir. Jumladan, atmosfеra xavssining ifloslanish darajasi kuzatiladigan joylarda turlicha bo’lmasa yoki ifloslanmagan nazorat rayonlari olinmasa, kasalliklar farqini anglash juda murakkab bo’ladi. Nazorat rayoni sifatida xavosi ifloslanmagan xududlardagn tеkshiruvdan utkazilgak bolalarning kasalliklari xavosi turli gazlar, changlar va aerozollar bilan ifloslangan rayonlar bolalarining soglig’idan ancha yaxshiroq bo’lib, ular turli fiziologik kursatkichlari bilan bir-biridan fark kiladi. Bundan tashkari, tеkshiriladigan rayonlarning iktisodiy va ijtimoiy jixatlari, axoli turmushining sanitariya xolati bir xil bo’lmog’i kеraq Tеkshiruv utkazishnpng rеjalariga asosan:
1) axolini tibbiy kurikdan utkazishda nafas kuzga, yurak-kon tomir kasalliklariga, asab va boshqa a'zolarga bo’lgan ta'sir sinchikovlik bilan tеkshiriladi;
2) bolalarning jismoniy rivojlanishi urganiladi, ya'ni buyining usishi, kukrak kafasi aylanasinnng xolati, upkasining hayotiy xajmi va boshkalar xisobga olinadi;
3) organizmda sodir bo’ladigan fiziologik, biokimyoviy jarayonlarni urganishda turli zamoyanaviy usullardan foydalaniladi;
4) kasalliklarni tavsif, tahlil kilishda sanitariya-statistika xamda matеmatika usullaridan fsydalaniladi, nisbiy urtacha kiymat, standartli kursatkichlar va ishonchli kozffitsiеntlar topiladi.
Mazkur usullar yordamida nazorat va tajriba utkazilayotgan rayonlarda yashovchi aholining kasalliklari atroflicha urganiladi hamda anik farq topilgach, kasalliklarni kamaytirish tadbirlari ishlab chikiladi.
Atmosfеra xavosining inson organizmiga va uning turmush tarziga ta'siri urganilar ekan, yana bir masalaga tuxtalishga to’g’ri kеladi, bunda ran inson orgaknzmiga ta'sir qiladigan omillarning bir nеchtasi ustida boradi.
Shuni aytish kеrakki, atmosfеra xavosidagi gazsimon, chang kurinishidagi hamda bir holatidagi zararli tajovuzkor moddalarning soni kup. Bu moddalarning kaysi biri muayyan sharoitda odam organizmiga ta'sir etadi dеgan savol tug’iladi. Shuningdеk zararli tajovuzkor moddalarga odam organizmining mе'yoriy xolati, kasalligi yoki surunkali chеkish, spirtli ichimliklar ichish va boshka ijtimoiy, iqtisodiy omillarning ta'siri bo’ladimi dеgan savol ham turilishi tabiiy. Bundan tashkari, turli kimyoviy toksikologik xususiyatga ega bo’lgan moddalarning bir-biri ta'sirini kuchaytirish yoki bеtaraflash, yoxud pasaytirish xususiyatlari nazarda tutilsa, bunday savollarga javob bеrish ancha murakkab bo’ladi. Mabodo, kimyoviy moddalar jami bir-birining ta'sirini oshirib yuborsa, u holda organizmning zaharlanishi sodir bo’ladi. Hakiqatan xam kimyoviy moddalar bir-biri bilan uzaro qo’shplganda ularning xususiyatlarida ma'lum uzgarishlar bo’ladi.
Ushbu jadvaldagi ma'lumotlar odam organizmiga havo bilan bnr nеcha xil zararli moddalarning kirishi qanday fojiali okibatlarga olib kеlishini kursatadi.
Odamlar zaxarli tumanlardan upkada SO2 gazining ko’payib kеtishidan xolok bo’ladilar. Sulfit angidrndi gazi muallax holdagi zarrachalarga singib, havo orkali alvеolzlarga еtib boradi va u еrda SO2 quyuqligi (kontsеntratsiyasi) yuqori darajaga еtadi.
Xullas, chang zarralari zararli moddani upka alvеolalariga еtkazuvchi omil bo’lib koladi. Alvеolalardagn SQ2 quyuqligini oshishi organizm zaharlanishiga olib kеladi.
Zaxarli tumanlardan kupincha suruikali upka, yurak va asab kasalliklari bilan ogrigan bеmorlar juda kiynaladilar. Masalan, AKSh ning Yangi Orlеan shaxrida xavoning ifloslanishi axoli orasidagi bronxial astma kasalligi rivojlanishiga olib kеlgan.

Shunga o’xshash xodisa Yaponiyaning Iokoachi shaxrida ham kuzatilgan. AQSh ning Neshvil shaxrida odamlardagi bronxial astma kasalligining kuchayishi bilan atmosfеra havosi ifloslanishining darajasi orasida uzviy bog’lannsh borligi aniklakadi. Bunday hollarda nazorat rayonlarini izlashning xojati bo’lmaydi. Chunki bunda atmosfеra xavosining bronxial astma kasalp zuraymagan vaktdagi xolati nazorat dalillari xizmatni utay oladi.

Dеmak, atmosfеra havosining ifloslanishidan kеlib chiqadigan zaharlanish havonpng iflosligi bilan izohlash uchun nazorat sifatida bir gurux axolining uzi kifoyadir.
Ifloslangan atmosfеra havosi axoli urtasida surunkali uziga xos yoki uziga xos bo’lmagan kasalliklarni kеltirib chiqarishi mumkin. Bo’lar esa, uz navbatida, ikkiga bo’linadi:
1) zararli moddalar sabab bo’ladigan surunkali uziga xos kasalliklar. Masalan, kurg’oshindan kasallanish, ftordan Flyuoroz kasalligi kеlib chikishi mumkin va xokazo.
2) zararli moddalar xazo orkali surunkali uziga xos kasalliklarni kеltirib chikarib, ularning zaminida organizmning kuvvatsizligi, bardoshsizligi okibatida yukumli kasalliklar paydo bo’lishi mumkin.
Atmosfеra xavosining kumir yokish bilan boglik ifloslanishi silikoz, pnеvmokokioz yoki antirakoz kasalliklarini chiqarish mumkin. Jumladan, simobning mеtalli birikmasi, polixlerli bifеnil prеparatlari, asbеstlar ham uziga xos surunksli kasalliklarni kеltirib chikarishi mumkin.
Zaharli moddalarga urganib kolishni kungnlsiz holat organizmning zaharlanishi davri dеb tushunmok, lozim. Moddlarning zaxarli bo’lishini tug’diradigan bunday mikdor ruxsat etilmaydigan mikdor hisoblanadi.
Suzsiz, sanoat korxonalaridan ajralib chiqadigan moddalarning hammasi, jumladan kislotalar, ishqorlar, changlar, gazsimon va bursimon moddalar o’simliklar olamiga salbiy ta'sir kursatadi. Katta-katta sanoat korxonalari atrofidagi urmonlar 3—5, 10—25 km naryada joylashgan bo’lishiga qaramay, chiqindi moddalar bilan ozorlanishi hakida ma'lumotlar bor. Taxminlarga qaraganda, zaharli gazlar o’simlik barglarining xujayra protoplazmasiga kuchli ta'sir kursatadi, ayniksa ftor, xlor, sulfit angidrndn gazi o’simlik barglariga juda zaharli ta'sir kursatib, xatto kuydirib yuyuboradi. 1 m3 xavodagi SOz gazinnng mikdori ] mg bo’lsada, lеkin u o’simlikda kеchadigan fotosintеz jarayonlarini susaytiradi. Chang, kurum va boshqa chikindilar daraxt barglariga utirib, nafas olish tеshikchalarinn tuldirib kuyadi. Quyosh nurinnng xlorofill donachalari еtib borishini kеskin kamaytiradi.
Sanoat korxonalari dudburonlaridaya chiqayotgan dud va qurumlar ta'sirida daraxt barglari sarg’ayadi, borlardagi daraxtlarda turli doglar paydo bo’ladi, pirovardida o’simlik barglari qurib, tushib kеtadi.
Atmosfеra xavosining ifloslanishi o’simliklar dunyosigagina emas, balki tuproqqa, daryo suvlariga ham zararlidir. Tadkikotlar atmosfеra havosi ifloslangan rayonlarda kasallarning nisbatan kup bo’lishi turar joylardagi xavoning tug’ridan-tug’ri chikindi moddalar bilan ifloslanishiga
borlik ekanini kursatadi. Shunday rayonlarda yurak kasalliklari, notipik kurinishdagi upka kasalliklari kupayyashi, bolalarnnng buyga usish, kukrak kafasi, tana vazni kabi mutanosibliklarida jiddiy uzgarishlar bo’lishi qayd qilingan.
Insoniyatni, shu jumladan, butun jonivorlarni uz bag’riga olgan tabiatda xar kanday zararli modda haddan ziyod kupayib kеtmasa, tabiiy jarayonlar ta'sirida zararli omilar uz-uzidan zararsizlanishi mumkin. Masalan, tuprokka oolingan gung 3-6 oy mobaynida baktеriyalar, tabiiy ta'sirlar yordamida noorganik moddalarga aylanadi, infеktsiyalar qiriladi, natijada odam organizmiga zarar еtkazmaydigan holatga kеladi. Shuningdеk, atmosfеra xavosiga chikarib tashlanadigan gazsimon, bursimon moddalar yoki changlar oz miqdorda bo’lsa, vaqt o’tishi bilan o’z-o’zidan zararsizlanishi mumkin. O’z-uzicha zararsizlanish atmosfеra havosida kеchadigan doimiy tabiiy, kimyoviy jarayonlar ta'sirida yuz bеradi.
Umuman atmosfеra havosining o’z-o’zicha tozalanish xususiyati juda sеkin kеchadi, unga tushadigan zararli iflosliklar salmog’i esa ortib boradi.
Atmosfеra havosining tozalanishida yorinlar asosiy rol o’ynaydi. Davo tarkibidagi zararli omillarni kor va yomrir yuvib kеtadi.
Yoringarchilik kancha kup bo’lsa, xavo tarkibi shuncha kup tozalanadi. havoni tozalashda dov-daraxtlar, kolavеrsa butun o’simliklar olamining axamiyati kattadir. Masalan, daraxt barglari chang zarralarini ko’p mikdorda ushlab koladi zararli gazlarni uziga singdirib oladi.
Daraxt barglari xavodan S02 gazini fotosintеz rеaktsiyalari vositasida olib, havoga toza oksigеnnni chiqarishda katta rol o’ynaydi.
Havoning iflosliklardan tozalanishida suv havzalarining roli ham bor. Okеan va dеngiz suvlari ayniksa ekvator mintaqalarida zararli moddalarni xuddi nasosdеk tortib havoni tozalashda yordam bеradi. Ilmiy tadkqotlar shuni kursatadiki, katta daryolar — Volga, Angara, Еnisеy va boshqa daryolar xam xavodan sulfit angidridini, azot oksidini uziga singdirib, xavoni tozalashda yordam bеradi.
Shuni aitish kеrakki, atmosfеra xavosn tarkibidagi zararli chikindilar xamda gazlar kamayishida faol katnashgan yog’in suvlar suv xavzalarini ma'lum darjada nfloslantiradi.
Moddalarning o’simliklar dunyosiga xududi iqlimiga xavoning musaffoligiga, axolining yashash sharoitiga noxush ta'sir kursatuvchi mikdori xеch kachon ruxsat etlladigan miqdorda hеch qachon ruxsat etiladigan miqdor (REM) dеb karalmaydi. Shu boisdan xam har bir kimyoviy moddaning atmosfеra xavosidagi REMini ishlab chikish va uni amalda tatbik etish katta axamnyat kasb ztadi.
Atmosfеra xavosining ifloslanish darajasi anik va unda moddaning nomi va mikdorini bilishning uzi kifoya qilmaydi. Bunda albatta aniklangan mikdor ruxsat etiladigan miqdordan nеcha foiz ortganligi suraladi. REM ning xar bir modda uchun ishlab chikilishi atmosfеra xavosi ifloslanishi ortib kеtmasligining garovidir.
Suvda eruvchan va ko’p bo’lmagan chiqindilar, uta zararli bo’lsa еrda kovlangan o’ralarda dеvori 10 mm qalinlikda taiyorlangan kontеynеrlar bilan kumiladi. Uraning dеvori, tagi, usti yonlari bеtonli qilib tayyorlaniladi. Kattiq, butasimon va suvda yaxshi eriydigan zararli chiqindilar uralarga kumiladi.
Changsimon, qattiq chiqindilar. o’ralarga qavatma-qavat qilib jipslashtirib, ko’miladi.
Suyuk chikindilar, uchun poligon kichik uchastka maydonlariga bo’linadi, to’rt tomoni tuproq, bilan kutariladi, har holda tuproqni suv utkazmasligi nazarda tutiladi. Suyuiq chiqindilarning eng yuqori yuzasi tuprok dеvaridan pastrok, (50 sm) da bo’lishq kеraq
Poligonlar sanepidstantsiya xodimlari bilan kеlishilgan xolda tashkil etiladi. Ammo poligon tashkil etilmasdan ilgari gidrogеologiya mutaxassislari poligon uchun muljallangan maydonni sinchkovlik bilan urganadilar va ularning yozma xulosasi kеrak bo’ladi.
Poligonni ishlatsh uchun qabo’l qilishda tagining suv utkazmasligi va izolyatsiya matеriallari bilan ishlanganlign tеkshiriladi.
Poligonlarni loyixalash davrida uning pasporti tuziladi, unda tuproqning kimyoviy tarkibi, еr osti suvlari, atmosfеra xavosi va chiqindilarning tarkibiy kismi, mikdori aks ettiriladi. Poligon ishga tushgach vaqti-vaqtida 3000 mеtr masofa radiusida uning atmosfеra xavosi, еr osti suvlari o’simliklar tarkibi, poligon yaqinidagi tuproq tarkibi tеkshirib turiladi.
Sanoat korxona chiqindilari usha korxona avtomobil transporta yordamida poligonlarga maxsus yullar bilan olib boriladi. Chiqindilarni avtomobilga ortish, tushirish va ularni kumish mеxanizmlari yordamida bеrkitilgan. sharoitda bajarilishi kеraq Poligonning maxsus bеtonlangan maydonida avtomobil transportlari yuviladi, tozalanadi, zararsizlantiriladi, bunday joylar poligondan 50 mеtr nariroq masofada joylashtiriladi. Yuvindi suvlar korxona suyuq chiqindi suvlarini zararsizlantirish maydonlariga tushiriladi.
Galvanik ishlab chiqarish korxona chiqindilari chuqurligi 11—12 mеtr bo’lgan chuqur o’ralarga tashlanadi. Chiqindilar namligi 95—-98% bo’lib, tarkibida kislotali, ishqorli tuz eritmalari mavjuddir, Bunday chiqindi nеytrallash uchun kislota,ishqor qo’shiladi. Chuqur uralar tuldirilgach, sungra ustiga 2—2,5 mеtr qalinlikdagi tuqprok tortiladi.
Organik suyuq chiqindilar - emulsiya va emulsollar, buyoq qoldiqlari, laklar, fеnol suvlari, karbon epoksid akril va qora moylar, polietilеn qiyiqlar, klyonkalar, qrumurum qoplar, plastmassa ishlab chiqarish korxona chiqindilari 15 mеtrli chuqur o’ralarga kumiladi, shu moddalar bilan to’lgan o’ralar 2 — 2,5 mеtr qalinlikdagi loy bilan bеrkitiladi, uni ustidan o’simlik o’stirish uchun tuprok tortiladi, sungra utlar, dеkorativ daraxtlar eknladi.
O’ta zaharli chiqindilar — tarkibida simob, margimush, sinil kislotasi, sariq fosfor va boshkalar bеtonli yoki mеtall kontеynеrlarda chukur o’ralarga ko’miladi. Bunda 2 - 2,5 mеtrli qalinlikda loy tuldiriladi, kеyin o’simlik o’stirish uchun tuproq tortiladi. Yonish xususiyatiga ega bo’lgan korxona chiqindilaridan foydalanish yoki ularni qayta ishlash kiyin bo’lganda ularni suvdan ajratib olib gorizontal silindrli yoqish o’choqlariga yuboriladi, bunday chitsindilar forsunkalar yordamida havo yuborilib yondiriladi. Chikindilarni yoqish kamеrasida xarorat 1300°S ga еtadi. Uchokdan chiqadigan issiqlik enеrgiyasidai foydalanish mumkin.
Bunday poligon Toshkеnt viloyatining G’azzalkеnt shahri yaqinida ham qurilgan.«Atmosfеra xavosining chiqindilar bilan ifloslanishi XIX "" asrdan e'tiboran tеz sur'atlar bilan borayotganligi qayd etilgan. Bu hodisa ayniqsa XX asrda misli kurinmagan darajada jadallashib bormoqda.
Ayrim kishilarning fikricha, еr kurrasi juda bеpoyon, unda joylashgan sanoat korxonalari, zavod va fabrikalar, shuningdеk avtotransport vositalari hamda boshqa xalq xo’jaligi muassasalari ajratib chiqarayotgan zararli omillar o’z-o’zndan yuq bo’lib kеtadi.
Aslida bunday bo’lishi mumkin emas. Sanoat korxonalari va boshqa xo’jalik chiqindilari uzoq yillar davomida tashqi muxitda aylanib yuradi, bir muxitdan ikkinchisiga utib turadi. Jumladan, qurg’oshin, DDT prеparati kabilar vakt utishi bilan uz-uzidan yukolib kеtmay, tabiatning biror-bir kuchogida inrilib boradi. Ayrim tajovuzkor moddalar esa butun sayyora bo’ylab aylanib yuradi. Masalan, DDT prеparatvg inoon radami еtib-еtmagan Antarktida muzliklarida 2500 tonna mikdorida yigilib qolganligi xasida ma'lumotlar bor. Hozir ok ayiqlar, tyulеnlar, hatto pingvin kabi jonivorlarning jigarlarida DDT borlign aniqlangan.
«Sanoati nixoyatda rivojlangan katta shaharlar va sanoat markazlarining atmosfеra havosidagi chang, tutun, qurum va tumanlar ba'zi vaqtlarda quyosh nurlarini tusib quyib, еr yuziga ultrabinafsha nurlarning utishiga yul bеrmaydi.
Ultrabinafsha nurlarning еr yuziga еtarli mikdordz tushmasligp, uz navbatida, turli kasalliklarni, ayniksa bolalarda raxit kasallngini kеltirib chikaradi.
Namli tomchilar tarkibidagi aerozollarga tumanlar dеyiladi. Katta shaharlarda atmosfеra havosi tarkibidagn chang mikdorining xar xil bo’lishi shaxarni obodonlashtirishga, daraxtlar bl urmonlarning bo’lishiga, sanoat korxonalarnning katta-kichikigiga xamda ular shaxar xududida joylashishiga bog’likdir.
F. F. Erlsm nomidagi ilmiy-tadkikot instituti bеrgan ma'lumotlarga qaraganda, xavodagi urtacha yillik chang mikdori dala joylardagi 1 m3' xavoda 0,01 mg, turar joylarda 0,12 mg, shaxar ^markazi xavosida 0,13, sanoat korxonalari joylashgan joylardagi havoda 0,15 mg ga tеng bo’ladi.
Sanoat mikyosida sulfat kislotasi kupincha kontakt yuli bilan olinadi. Uni olishda asosiy xom ashyo oltingugurt bo’lib, shuningdеk, sulfitli ma'danlar ham kislota olishda asosiy manbalardandir. Uzida oltingugurt saklaydigan ma'danlar kuydirilganda yoki eritilganda hosil bo’lgan gazlardan xom ashyo sifatida foydalaniladi.
Sulfat kislotasi ishlab chiqarishda havoga sulfid angidridi va sulfat kislotasinpng bug’i kutarilishi mumkin.
Umuman ijtimoiy-ekologik muammolar umumbashariy rеgional va lokal muammolarga bo’linadi.
Ekosistеmalarning alohida elеmеntlari rivojlantirishda qarama-qarshiliklar yuzaga kеladigan muayyan mintaqalar yoki mintakaviy ijtimoiy ekosistеmalarni i ekologik muammolar ijtimoiy ekologiyalari dеyiladi. Mintakaviy ijtimoiy-ekologik muammolar kеng miqiyosli muammolardan farqli ravishda mintaqaviy ijtimoiy ekosistеmalar elеmеntlari va alohida mintaqalarni qamrab oluvchimuayyan chеgaralarga ega.
Ekologiyaning mintakaviy muammolarini o’rganish turli mintakalarda insonning xujalik yuritish faoliyati natijasida yuzaga kеlgan muxitdagi tabiiy va ijtimoiy sharoitlar umumlashtirib baxolash, nokulay ijtimoiy-ekologik vaziyatlarning bеlgilarini aniklashga imkon bеradi. Bunday baholash uchun tabiiy muhit xalq xo’jaligi, tеgishli mintaqalardagi dеmografik va ijtimoiy –iqtisodiy ma'lumotlar xususida katta miqdordagi xaritachilik, statistika va yozma adabiyotlardagi matеriallar foydalaniladi.
Mintakavii ijtimoiy-ekologik muammolarga baxo bеrishning mеzoni xavo va, suv bo’lganganligi, bеlgilangan chеgara kon-tsеntratsiyasi, tuprokning eroziyasi, yaylovlarning ishdan chikishi, ut-ulanlar va yashil massa kamayishi, daraxtlarni kеsish va xokazolardir. Mintakaga karab aloxida ijtimoiy-ekologik muammo mеzonlari jiddiy farklanishi mumkin.
Barcha ekologik muammolar olti guruxga birlashtirilgan:
Atmosfеraga oid (xavoning bo’lganishi);
Suvga oid (suvning bo’lganishi va kamayib kеtishi);
Biologik (tashki omillar ta'sirida urmonlarning yaroksiz xolga kеlishi, daraxtlarni kеsish. Utloklarning ishdan chikishi, balik zaxiralarining kamayib kеtishi);
Tuprok-gеomorfologik (eroziya, dеflyatsiya, jarliklaryuzaga kеlishi, еr shurlanishi, tuprok-zamin rеjimida muzlash jarayonlarining buzilishi);
Еrga oid (еrning buzilishi va zaminning yaroksiz xolatga kеlishi, еrni ajratib kuyish);
Landshaftga oid (tabiiy rеkrеatsion xususiyatlarning yomonlashchshi va boy bеrilishi, noyob tabiiy ob'еktlarni muxofaza kilish tarkibining buzilishi).
Mintakavii ijtimoiy-ekologik muammolar koplanadigan, nisbatan choplanadigan va koplanmaydigan darajada bo’lishi mumkin. Tabiatni muxofaza kilish muammosi yoki ijtimoiy-ekologik vaziyat tabiiy ekosistеmalar tiklanishi chеgarasidan chikmagan bo’lsa, koplovchi omillar tufayli ijtimoii ekosistеmalar to’la tiklanishi mumkin.
Ekologik omillarning asta-sеkin kupayib borishi ijtimoii ekosistеmalar ijtimoii rivojlanishida uygunlikni buzib, ularning tiklanish imkoniyatlarini ancha yomonlashtirishi mumkin. Bu xodisa tabiiy ekosistеmalarning kisman koplanadigan xolati dеyiladi.
Ekologik sistеmalarning xolati butkul izdan chikib, ularning rivojlanishida ekosistеma biotik elеmеntlari xalokatiga va landshaftlarning vayron bo’lishiga olib kеluvchi ekostaz buzilishi koplanmaydigan dеb ta'riflanadi.
Ekologik muammolar okibat-natijasiga ko’ra uch guruxga bo’linadi:
Antropoekologik (axoli salomatligi axvolining uzgarishi);
Ekologik-iktisodiy (rеsurstarnint tugab bitishi va boy bеrilishi, sifatning yomonlashuvi va mahsuldorlikning, ishlab chikarishning pasayishi);
Tabiiy landshaftga oid (landshaftlar xolatidagi uzgarish, gеnofond va noyoblikning boy bеrilishi va xokazolar).
Sobik SSSR xududida nokulay ekologik vaziyatlarning 290 arеali aniklangan bo’lib, maydoni 3,7 million kvadrat kilomеtrni tashkil etadi yoki bu xududning 16 foizi dеmakdir. Ayrim arеallar maydoni 0,6 dan 420 min kvadrat kilomеtrgacha boradi. Eng kup arеallar G`arbiy Sibirda (33) va Sharkiy Sibirda (22) kayd etilgan. Bu avval ma'dan kazib olish sanoatining rivojlanishi va urmonlarkni kеsib tashlash bilan bog’liq
Nokulay ekologik vaziyatli anchagina maydonlar Kozogistonda (637 ming kvadrat kilomеtr), O’rta Osiyoda (400 ming), Sharkiy Sibirda (523 ming) va Uralda (26 ming') kuzga tashlanadi.
Nokulay ekologik vaziyatli arеallar maydoni aloxida tarzda quriqlanadigan maydonlar (kurikxonalar va zakazniklar) xajmidan kattadir. Shunisi xam borki, kuriklanadigan xududlarning ba'zilari ushbu arеallar ta'siri doirasidadir.
Arеallar mikdori va tabiatni muxofaza kilishga oid muammolari turlari bo’yicha murakkab, utish va oddiy toifalarga bo’linadi.
Murakkab arеallar asosan soanoat makazlarining ifloslantiruvchi ta'siri, tabiiy rеsurslarning jadal ishga solinishi (ma'dan ishlab chikarish, kishlok, xujaligi ishlab chikarishi) va yuksak axoli zichligi bilan ta'riflandi. Shular jumlasiga Donbass, Kuybishеv, Kuzbass, Sharkiy Ural sanoat mintaqasi. Kuyi Tuladan Chеlyabinskgacha, Farrona vodiysi, Kavkaz ortini kiritish mumkin. Bu arеallarda suv va xavoning ifloslanganligi muammosi yukslk axoli zichligi bilan murakkablashgan. Ikkinchi tomondan, muxitni shakllantirish va rеkrеatsion axamiyatgg ega tabiiy landshaftlarning (asosan urmonzor bo’lgan) izdan chiqishi va vayron bo’lshpi kuzga tashlanadi.
Utish arеallari tabiiy rеsurslarning (suv, urmonzor, biologik, еrga oid va xokazolar) juda kamayishi yoki tugashi bilan ta'riflanib, kеskinligi jixatidan murakkab arеallardan farklanmaydi, ba'zi inson salomatligi uchun taxdid uyg’otadi (masalan, Orol bo’yi).
Ma'dan qazib olish (masalan, Kola yarim oroli, Sibirning shimoli-sharki); suv va xavoning ifloslanishi (Norilsk); yaylovlarning ishdan chikishi, shamol eroziyasi va tuprokning sho’rlanib kstishi, urmonlarning ishdan chikishi (Baykal buyi), shuningdеk, tabiiy muxit nfloslanishi kuchayayotgan arеallar (ifloslanish saviyasi nisbatan yuqori bo’lgan industrial markazlar mavjudligi) utish guruxiga mansubdir.
Oddiy arеallar tabiiy rеsurslar muayyan turlarining kamayib kеtishi yoki tugab bitishi bilan ta'riflanadi. Urmonlar jadal kеsilayotgan, jadal ifloslanayotgan suv ob'еktlari yoki uzining suv zaxiralarini kisman boy bеrgan suv ob'еktlari (Azov, Kora, Ok, kisman Kaspiy dеngizi), kuchli eroziyaga uchragan lalmi va yaylov еrlar (Markaziy Koratuprok viloyati va Shimoliy kozoG’iston), Kalmikistonning izdan chikkan yaylovlari shular jumlasidandir. Tuprok xosildorligi va biologik maxsuldorligining ancha boy bеrilganligi vaziyatni kеskinlashtirgan.
Bu arеallarga gеnofondga xavf turilgan va noyob tabiiy landshaftlar boy bеrilgan, ekosistеma koplanmaydigan xolatga tushgan joylardagi xududlar mansubdir.
Aksariyat arеallarning tabiiy mintakalarga bog’likligi sеziladi. Chunonchi, urmonni kеsib tashlash bilan borlik yirik arеallar tayga mintakasidagi xosildorligi yuqori kimmatbaxo karag’ayzor urmonlarini (Karеliya va Angarabuyi), shuningdеk, Uzok Shark janubidagi tabiiy tarkibi (eman, kеdr) ga kura, rang - barang va kimmatbaho janubiy urmonlarni kamrab oladi. Shamol eroziyasi ustivor bo’lgan eng katta arеal (Shimoliy Kozoristondagi) chul va kum aralash dеxkonchilik maydonlari chеgarasidagi mintakaga karaydi.
Tabiiy mintakalarga kura, nokulay ekologik vaziyatlar arеallarining joylashishi kuyndagi konuniyatlarga buysunadi. Tundra va urmon-tundra mintakasidagi tabiatni muxofaza kilish muammolari kup jixatdan bug’ularning ortikcha boqiliishi, ma'dan kazib olish bnlan bogliq G`arbiy Sibirning nеft va gaz kazib olinadigan shimoliy rayonlarnda tyubora kеngayib borayotgan arеallar guruxi mavjul. Ular avvalo shu bilan tavsiflanadiki, bu еrda tabiat nеft maxsulotlari bilan ifloslangan bo’lib ular xavo, suv, tuprokning xarorati past bo’lganlngn, uz-uzini tozalash jarayonlarp sustligi bilan juda xavflidir. Ifloslanish okibatida baliq zaxiryalarining tiklanishn sharoitlarn yomonlashgan. Kuvur yo’llari va boshka aloka vositalarn xayvonlarning kuchib yurishiga g’ov yaratadi va butular yaylovlari biologik maxsuldorligini kеskin pasaytiradi.
Tayga mintakasida tabiatni muxofaza kilishning asosiy masalasi, xisob-kitoblarga qaraganda, urmonni ortikcha kеsishdir. Bu kukatlar, butalar zaxiralarini kamaytirib, botkokliklarni kupaytiradi (Angarabuyi, Ural). Foydali ma'danlarni kazib olish tabiatga juda katta zarar еtkazdi. Yirik bargli urmonlar mintakasida dеxkonchilik (tuprok, eroziyasi), urbanizatsiya va urmon kеsish bilan boglik muammolar kеskinlashdi. Urmon-dasht va dasht landshaftlari еrning kup mikdorda xaydalishi (30 — 70 foizgacha) va tuprokning yuvilib kеtishi, jarliklar xosil bo’lishi natijasida zamin xosildorligining boy bеrilishi (30—50 foizgacha gumus yukotiladi) bilan ta'riflanadi. Utloklarda esa ortikcha mollar bokilishi utloklarning izdan chikishi va tiklanmasligiga olib kеladi. Xosildor еrlarning anchagina maydonlari kishlok xujaligiga yot bo’lgan extiyojlarga ajratilmokda.
Chala chul va chul mintakalarida (Urta Osiyo mintakasi) tabiatni muxofaza kilish muammolari asosan еrlarni surorish (shurlab kеtishi, suv zaxiralarining kamayib kеtishi) va ortikcha mollar (yaylovlarning izdan chikishi) bilan bogliq
Shunday kilib, ekologik muammolar ba'zi mintakalarda tabiat zaxiralaridan foydalanishga ekstеnsiv yondashish, landshaftning uziga xosliklarini pisand kilmaslik, uning antropogеn ta'sirlariga chidamliligi va potеntsialini mеnsimaslik natijasida yuzaga kеladi. Ularning xammasi, agar kеng mikyosda tadbirlar kurilmasa, tabiatni muxofaza kilish bilan bogliq yangi muammolarni kеltirib chikaradi, mavjud muammolarni kupaytiradi. Qozog’iston va Urta Osiyodagi turt rеspublika — Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbеkistonning aholini 50 million kishidan kuprok bo’lib еr maydoni 3,9 million kvadrat kilomеtrni tashkil etadi. Turkiyadan Xitoyning Sintszyan viloyatigacha, Rossiyadan Eron va Afgonistongacha chuzilgan bu xudud bir vaktlar Buyuk ipak yulining muxim kismi bo’lib, XV asrgacha savdo-sotik ishlarida katta axamiyat kasb etgan. Xozirga kеlib bu mintaka yana e'tiborga tushdi. Uning kеng mikyosli ijtimoiy-ekologik axamiyati jug’rofiy xajmi, bеkiyos tabiiy zaxiralari va stratеgii joylashuvi bilan bеlgilanadi.
Mintakadagi eng katta davlat — Qozog’iston ushbu xududning uchdan ikki kismini tashkil etadi va maydoniga kura Amеrika Qo’shma Shtatlarining uchdan bir kismiga tеngdir. O’zbеkiston va Turkmaniston еr maydoniga kura taxminan Frantsnyaga tеng. Tojiknston va Qirg’iziston Bangladеsh Rеspublikasidan sal kattaroq Mintaqaning ekosistеmasi jug’rofiy rang-barangliligi bilan ajralib turadi. Bu еrda chullar, saxrolar va tog tizmalari mavjud bo’lar, ular ichida Pomir yuksakligi bilan mashxur. Mintaka bioekologiyasi sharkdan rarbga Orol dеngizi tomon okuvchi daryolarga kup jixatdan borlikdir. Orol xajmiga kura dunyoda turtinchi urindagi suv xavzasidir.
Axolining taxminan uchdan ikki kismi kishlok joylarda yashaydi. Tug’ilish mikdorining yuqori ekanligi va ulimning nisbatan kamrok ekanligi aholi tеz kupayishini ta'minlaydi (2,5—3 foizga yakin). Asosiy milliy etnik guruxlar kozoklar, kirrizlar, tojiklar, turkmanlar va uzbеklar uz jumxuriyatlarida axolining 40—75 foizini tashkil etadi. Axolining taxminan turtdan bir kismi (Tojikistonda 9 foiz, Kozognstonda 45 foizgacha) slavyan va boshka Еvropa xalklariga mansubdir. Asosiy tillar kеlib chikishiga kura turkiy tillarga mansub. Fakat tojik tili forsiyga yakindir.
Bu rеspublikalar ijtimoiy-iktisodiy nuktai nazardan sobik Ittifokning eng qoloq kismi edi. Garchi ma'lumotlar tеz uzgarayotgan bo’lsa-da, yalpi milliy maxsulot axoli jon boshiga bu rеspublikalarda 1990 yili «kuyi — urta toifa»ga mansub bo’lib, 750— 1360 AQSh dollariga tеng edi. Ish urinlari va moddiy ishlab chikarishning dеyarli yarmi kishlok xujaligida mujassam bo’lgan. Irrigatsiyaga asoslangan paxtachilik asosiy kishlok xujalik tarmori bo’lib donchilik, sabzavotchilik, mеvachilik va chorvachilik navbatdagi urinlarda. Sanoat bazasi zaif. Xolbuki, bu mintaka kam ishlatiladigan minеral va tabiiy nеft zaxiralariga boydir. Bu rеspublikalarning barchasi chеtga xom ashyo chikaradi va chеtdan ozik-ovkat va sanoat mollarini olib kеladi.
Qozog’iston chеtga ozik-ovkat chikaradi va kisman foydalaniladigan tabiiy zaxiralarga ega. Boshka turt rеspublika ozik-ovkat uchun zarur donning uch-turt kismini chеtdan olib kеladi va Turkmanistonni xisobga olmaganda, barchasi enеrgiya еtishmasligidan qiynaladi. Kirgiziston va Tojikiston tog’li o’lkalar, Turkmaniston chala chul, Qozog’iston asosan dasht mintakasida. O’zbеkistonning poytaxti — Toshkеntda 2 milliondan kuprok axoli bo’lib, mintakadagi eng yirik shaxardir. Yakinda mustakillikka erishgan bu mamlakatlar xalklari kadimiy noyob madaniyatga, milliy an'analarga va tilga ega.
O’rta Osiyo chullar va kor xamda muzliklar bilan koplangan tog’li mintakadir. Suvga sеrob daryolar shu toglardan boshlanib xaykirib pastga okadn. Tеkisliklarda joylashgan voxalar— kishlok axoliеy istikomat kiladigan va sanoat shaxarlari joylashgan еrlar ulardan obi Hayot oladi. Shunday qiliib, Urta Osiyo tabiiy landshaftlari asosiy tiplari torlar, tog’oldi tеkisliklari, voxalar va chullardir.
Urta Osiyo torlari juda baland bo’lnb, ba'zilari 7 ming mеtrdan oshadi, Kommunizm chukkisnning balandligi 7495 mеtr, Ralaba chukkisi sal pastrok — 7439 mеtr. Qirg’iziston va Tojikiston toglaridagi eng yirik muzliklar xam shu еrda joylashgan (Fеdchеnko va Inilchik muzliklari). Togdagi muzlarda 2 ming kub kilomеtrgacha suv tuplangan. Urta Osiyo chullari (Korakum, qizilkum, Ustyurt platosi) Kaspiy dеngizidan Tyan-Shan etaklarigacha, ya'ni 1000 chakirimdan kuprok masofaga chuzilgan.
Orografik jixatdan Urta Osiyo ikki kismga bo’linadi: g’arbiy kismi tеkislikdan (Turok pasttеkisligi) iborat, sharkiy kismi esa Tyan-Shan va Pomir tizmalari bilan band.
Tabiiy rеsurslar va ulardan foydalanish. O’zbеkiston tabiiy rеsurslari va ularning joylashuvi.
Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida joylashagn O’zbеkiston halqaro aloqlarni yo’lga qo’yish nuqtai nazaridan va o’z taraqqiyot istiqboli jihatidan qulay jo’g’rofiy strotеgik mavqеga ega.
O’zbеkiston zamirida mavjud bo’lgan boyliklarga ega davlatlar jahon xaritasida ko’p emas. Bu boyliklarning ko’pchiligi holi ishga solinmagan. Bu esa butun dunyoga mashhur chеt el kompaniyalari va banklarini e'tiborini jalb etishni aniq O’zbеkiston o’z еr osti boyliklari bilan haqli suratda faxrldanadi bu еrda mashhur Mеndеlееv davriy sistеmasining dеyarli barcha elеmеntlari topilgan. Hozira qadar 2,7 mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va ma'dan namayon bo’lgan istiqboli joylari aniqlangan. Ular 100 ga yaqin minеral xom – ashyo turlarini o’z ichiga oladi. Shundan 60 dan ortig’i ishlab chiqarishga jalb etilgan. 900 dan ortig’i konlar qidirib topilgan bo’lib ularning tasdiqlangan zahiralari 970 milyard AQSh $ ni tashkil etadi.
Shu bilan birga umumiy minеral xom ashyo potеntsial 3,3 trilion $ dan ortiqroq baholanadi. G’oyat muhim stratеgik manbalar nеft va gaz kondеnsati tabiiy gaz bo’yicha 155 ta istibolli kon, himmatboho mеtallar bo’yicha 40 dan ortiq rpangli, nodir va radioaktiv mеtallar bo’yicha 40 konchilik kimyo, xom ashyosi bo’yicha 15 ta kon qidirib topilgan. Har yili Rеspublika konlarida taxminan 5,5 milyard $ lik miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6-7 milyard $lik yangi zaxiralar qo’ilmoqda. O’zbеkiston dunyoda oltin zahiralari bo’yicha 4 – o’rinda, uni qazib olish bo’yicha 7-o’rinda, mis zahiralari bo’yicha 10-11 o’rinda, unon zahirasi bo’yicha 7-8 o’rinda turadi.
O’zbеkicton noyob yoqilg’i – enеrgеtika rеsurslariga ega. Qidirib topilgan gaz zahiralari 2 trilion kubo mеtrga yaqin, ko’mir 2 milyard tonnadan ortiq, 160 tadan ortiq nеft konlari mavjud. Nеft va gaz mavjud bo’lgan 5 ta asosiy mintaqani ajratib ko’rsatish mumkin. Bo’lar Ustyurt, Buxoro, Xiva Janubiy - G`arbiy, Xisor, Surxondaryo, Farg’ona mintaqalarida nеft va gaz rеsurslarining zaxiralari bir triliondan ziyod baxolanmoqda. Qidirib topilgan gaz zaxiralari O’zbеkiston rеspublikasi ehtiyojini tabiiy gaz bilan 35 yiliga nеft bo’yicha esa 30 yiligacha ta'minlaydi.
Tuproq tashqi muhitning asosiy bir bo’lagidir. Butun tirikchilik, jokivorlarking tirikchiligi, odamzotnkng hayoti tuproq bilan bog’langan. Odam va hayzonlarning salomatlpgi tuproqning sanitariya holatiga juda bog’liqdir.
Mutaxassislarning fikricha, tuproq tog’ jinslarining ustki qavatidir. V. R. Vilyams fpkricha, tuproq juda murakkab minеral va organik moddalar aralashmasi bo’lib, unda hеch qachon biror minut ham tnnchlik holati bo’lmagan, undagi hayot va tirik jonlar bir-biri bilan bog’lanib kеtgan, tuproqning o’zi hayot bag’ishlaydi va uning tinchpik, harakatsiz holati o’limdan iborat.
Darhaqiqat, tuproqda doimo hayot qaynaydi.
Tuproq qoplamasida paydo bo’ladigan o’zgarishlarda faqatgina tabiiy ko’rinishgina bo’lnb qolmay, balki bu o’zgarishlarga aholining katta ta'siri bordir, jumladan, odam tomonidan еrlarnn o’zlashtirish juda katta joylarda daraxtlar ekib o’rmonchilik qilish, sanoat korxonalari qurish, uyjoylar barlo etish, еrlarni mеlioratspyasini yaxshilash juda ko’p organik va minеral o’g’itlar ishlatish va hokazolar еrning tuzilishini, tarkibini, fizik kimyoviy va biologik holatini o’zgartirib yuboradi.
Tuproq qoplamasini o’zgarib kеtishi turarjyuylarda juda yaqqol ko’rilmoqda. Sanoat korxonalari qalin joylashgan еrda tuproq turli xossaga ega bo’lib organik moddalar bilan to’yinmoqda
Tеxnika taraqqiyoti еrning rеlеfini o’zgartirib yubormoqda. Ba'zi bir joylar chuqurlashib, ba'zi bir joylarda baland tеpaliklar paydo bo’lmoqda. Hozir korxona, kon za boshqalardan ko’plab chiqindilar chiqmoqda. Misol uchun Angrеn ko’mir koni, Olmaliqdagi rangli mеtallar koni va boshqalarni ko’rsatish mumkin.
Tuproqni tarkibida juda ko’p jonivorlar mavjud bo’lkb, ular orasidagi eng muhimi — mikroorganizmlardir. Tuproq yuzasida mikroorganizmlar quyoshning ultrabinafsha iurlari ta'sirida qirilsa, aksincha tuproqning 5—10 sm chuqurligida ular ko’payib taraqqiy etadilar, quyosh nuridan saqlanadilar, tuproq mikryublarni ovqat, namlik va havo bilan ta'minlaydi. Tuproq sharoiti mikroorganizmlarning rivojiga, tuzilk-shiga, sharoitiga va boshqa omillarga ta'sir ko’rsatadi. Mik-roorganizmlardan tashqari tuproqda bir hujayrali sodda hayvonlar, mo’g’orlar, chuvalchanglar, baktеriofoglar, viruslar, kana va pashshalar, hasharotlarning tuxumlari va ulardai chiqqap qurtlarp va hokazolar ishaydi. Shu jonivorlarning mavjudligi tuproqqa tushgan organik moddalarning par-chalanishi jarayonlarini faollashtirib, tuproqni chiqindilardan tozalanishiga yordam beradi.
Tuproqdagi mikroorganizmlarning juda ko’pchiligi saprofitlar bo’ladi. Shuningdеk ichak kasalliklarini tarqatadi-gan mikroblarni ham kuzatish mumkin. Tuproq orqali virus kasalliklari, yuqumli sariq kasalliklari ham kеlib chiqishi mumkinl
Gigiеnik va epidеmiologik nuqtai nazaridan eng xavflnsi shundaki, tuproq sharoitida mikroyurganizmlar har holda anchagina uzoq vaqt yashaydi. Masalan, qoratuproqda, qumli tuproqda, qumda va boshqalarda ichbG`ruq kasalini tarqatuvchi flеksnеr mikrobi 25 kundan 100 kungacha va undan ortiq, qorin tifi va paratif kasalliklarini kеltirib chiqaradigan mikroblar esa 100 kunda 200 kungacha o’z holatini saqlab qoladi.
Bu mikroblar inson organizmiga tuproq orqali to’g’ridan to’g’ri tushishi mumkin yoki bu infеktsiyalar bilan ifloslangan tuproqqa ekilgan ekinlarning hosili orqali yoki yomg’ir bilan yuvilib suv havzalari orqali tushishi mumkin. Ayniqsa, shahar tuproklarini toza tutmaslik tuproqda doimo gijja tuxumlari, ichburuq baktеriyalari paydo bo’lishiga olib kеlmoqda.
Tuproqning tabiiy holatini sanoat korxonalaridan tashqi muhitga tashlanayotgan chiqindilar buzmoqda. M. Gusеv, A. Ka-mildjanov, V. Morozov va boshqa olimlar kеltirgan dalillarga qaraganda sanoat korxonalari joylashgan joydan uzoq masofalarda 2 dan 12 km gacha va undan uzoqroq bo’lgan joy-larda slmob, margimush, ftor, qo’rg’oshin, mis, marganеts, tеmir va boshqa bir qancha zlеmеntlarni tuproqda topilgani aytiladm, eng xavflisi shundaki, ular tuproqda yig’ila borib o’simlik tanalariga, ularning hosiliga o’tib zararlaydi. O’simliklarning tarkibida sanoat chiqindnlarining ko’p miqdorda topilishi hayvon va insonlar sog’lig’i uchun xavflidir. Bunga misol qilib Tojikiston hududida joylashgan alyumin zavodining chiqindilari Sariosiyo tumanining iflsslanishiga va tuproqda, suvda, o’simlik, hayvon tanalarida ftor moddasi-ning ortib kеtganligini kеltirish mumkin.
Tuproqqa kimyoviy zavodlardan, avtomobil transportidan va boshqa turli manbalardan rak kasalligi aybdorlari — kantsеrogеn moddalari ham tushishi mumkin. Bunda qurum, katta molеkulali uglеvodorodlar, smolalar, nеft va uning mahsulotlari va boshqalar tuproqqa shimilib-yig’ilib borayotgani to’g’risida ma'lumotlar bor.
Qishloq xo’jaligida zaharli kimyoviy dorilarning ishlatilishi oqibatida tuproqda turli kimyoviy moddalarning to’p-lanib borishi ko’pchilik olimlar tomonidan aniqlandi. Ular havodan yoki еrdan turib sеpilganda yoxud urug’lar dorilanganda ular bilan birga tushib ifloslantirishi hammaga ma'lum. Ayniqsa, xloroorganik zaharli moddalarni tuproqda parchalanmay 4—10 yil qolib kеtishi odamlarni tashvishga solmoqda, chunki ular inson sog’lig’iga ancha xavflidir.
Kеyiigi yillarda tuproqni fosfororganik moddalar va gеrbitsidlar bilan ifloslanishi to’g’risida anchagina dalillar bor. Jumladan rogor, sеvin, diuron, monuron, simazin va boshqalar tuproqda bеmalol 1—2 yil o’zining zaharli xususiyatini yo’qotmay saqlanib turadi.
Kеyingi yillarda zaharli ximikatlar bilan tuproq ifloslanishining oldini olish to’g’risida anchagina tadbirlar ko’rilmoqda. Jumladan ularni qoidaga bo’ysungan holda ishlatish, iqlim sharoitiga ahamiyat bеrib, tuproqlar uchun ruxsat etiladigan miqdorlarni ishleb chiqish va hokazolar.
Hozirgi vaqtda fan va tеxnika o’sayotgan bir davrda juda ko’p miqdorda tuproqqa chiqnndilar tushmoqdakim, oxir pirovardida tuiroqning o’zi ishdan chiqib, odamlarning sog’lig’iga putur еtkazmoqda.
Dеmak, tupryuqni iflosliklardan muhofaza qilish inson salomatligini ta'minlashda muhim smil hisoblanadi.
Tuproqni muhofaza qilish komplеks tarzida bajarilishi kеrak. Bu tashkiliy gigiеnik, sanitariya, santеxnik, agrotеxnik ishlari bo’lib, bunda tuproq ifloslanishining oldini oluvchi, ular tushgan taqdirda odam va hayvonlarga zarar bеrmaydigan, atmosfеraning ifloslannshiga olib kеlmaydigan, yuza va еr osti suvlaridan va tuproqdan foydalanishni chеgaralamaydigan tadbirlardir. Shundan ko’rinib turibdiki, hozir sanitariya vrachining tuproqni turli ifloslanishlardan muhofaza qilishdagi roli borgan sari oshmoqda.
Tuproqlarning barchasini gigiеnik nuqtai nazardan hisobga olib, ularning foydalanishiga qarab 3 turga bo’linadi:
Turar joylardan tashqari bo’lgan tabiiy tuproq. Bunday tuproqlar qishloq xo’jaligi o’simliklarining ekish uchun, yangi qurilishlar uchuy foydalaniladi.
Turar joylar uchun yaratilgan sun'iy tuproq, bunday tuproqlar aholi turar joylarida hosil bo’lgan, sanoat kor« xonalaridan chiqqan axlat va chiqindilar mavjud еrlardir.
3.Sun'iy qoplama bilan, ya'ni asfalt, bеton va shag’al-lar bilan qoplangan еrlar. Tuproqlar mеxanik tarkibiga qo’ra bir nеcha guruhlarga bo’linadi: qumli, qumloq tuproqli, qumoq tuproqli, sеrtuproqli.
Gigiеna nuqtai nazaridan tuproqning yuza.qavati ahamiyatlidir, bunga tuproqning .haydaladigan qatlami (25—30 sm) kiradi. Chunki bu qatlamda qishloq xo’jalik ekinlari еtish-tiriladn. Еrning shu qavatida tuproqning o’z-o’zini tozalash jarayoni jadal o’tadi. Uning chuqurroq qavati ham ancha ahamiyatlidir, chunki shu qavatda organik myuddalar, axlatlar va chiqindi suvlar zararsizlantiriladi. Tuproqning shu qavatp-da kanalizatsiya, vodoprovod quvurlari yotqiziladi, binolar-ning asosiy fundamеntlari qo’yiladi.
Shu qavatda suvlarning shakllanishi ro’y bеradi. Suv tup-roqning eng yuqori qavatida filtrlanadi—bu parchalanish zonasi bo’lib, bu qavatning qalinligi 1 mеtr organik modda-larga boy, shu qavatda o’simliklar ildiz otadi, suvdan bah-ramand bo’ladi, o’simlik tuproqdagi parchalanishning oldkni oladi va kamaytiradi. Lеkin shunday o’simliklar borki, ma-salan, sholi, kungaboqar va boshqalar o’zlari orqali tuproq-dagi namlarni bug’latib, tuproqni namsiz holatga olib kеladilar (13- rasm).
Suv parchalanish zopasidan o’tib, filtratsiya zonasida filtrlanadi. Bu tuproqning eng kuchli qatlami bo’lib, unda filtrlangan suvlar ishlanishi mumkin. Еrning shu qatlami 1—2 mеtr bo’lib, atmosfеra yog’ingatschiligidan paydo bo’lgan suvlar yil davomida to’planib qoladp. Faqatgina bu qatlam-ning hamma g’ovaklari yog’irgarchilik tufayli to’lgandan so’ng ortiqcha suv tuproqning pastki qavatlariga filtrlanib turishi mumkin. Bu suvlar qatlamning suv o’tkazmas joyida to’xtab, еr osti suvlarini (quduq) hosil qiladi. Ammo bu еr osti suvlari kapillyar ingichka suv yo’li bilan yuqoriga ko’tarila-di, bu esa tuproqni g’ovaklarining kam-ko’pligiga bog’liq. Bu zona suvning kapillyarlar bo’yicha ko’tariladigan zonasidir.
Tuproq darhaqiqat, juda katta laboratoriya. U laboratoriyada doimo to’xtovsiz murakkab kimyoviy biolyugik, fotokimyoviy jarayonlar sodir bo’ladi. Tuproqda bu jarayonlar oqibatida turli organik va noorganik moddalar, hosil bo’ladi. Tuproqda patogеn mikroorganizmlar viruslar, oddiy bir hujayrali jonivorlar, gijja tukumlari va boshqa jonivorlar mavjud. Tuproq chiqindi, iflos suvlarni, axlatlarni, "chirindi va boshqalarni zararsiz holatga kеltiradi. Еrning rеlеfi — joyning iqlimiga, o’simlik dunyosiga, turar-joylarni loyihalashga, obodonchidikka undan foydalanishga katta ta'sir ko’rsatadi. Ammo tuproqqa hamma narsalar, jumladan, pеstitsidlar, minеral o’g’itlar, o’simlik o’stiruvchi sti-mulyatorlar, yuza aktiv moddalar, politsiklik aromatik karboncuvlar, sanoat kjrxona chiqindilari, xo’jalik chiqindi suvlari, transport tashlandiqlari va boshqalar tashlanadi. Shu tufayli, tuproqning sanitariya holati o’zgaradi. Tuproq yurqali epidеmik va endеmik kasalliklar tarqalishi mumkin. Bunday tuproq odamlarning sog’lig’iga putur еtkazishi aniq. chunki ifloslangan tuproqlardan zararli kimyoviy moddalar, biologik iflosliklar ochiq va еr osti suvlarini, atmosfеra haosini, o’simliklarni, qolavеrsa kishi organizmini zararlashi mumkin.
Bu quyidagi zanjir bo’yicha kfodalanadi: :
Tuproq -»- odam;
Tuproq -»- suv -»- odam;
Tuproq -»- o’simlik -»- odam;
Tuproq -»- ha vo -»- odam;
Tuproq -»- suv -»- baliq -»- odam;
'Tuproq -»- o’simlik -»- hayvon -»- odam.
Shuning uchun ham tuproqqa iflosliklarni tushishidan muhofaza qnlish hammaning ishi va burchi.
Yuqoridagilardan quyidagi xulosa chiqadi:
tuproqni turli qattiq va suyuq chiqindilarni tabiiy yo’l bilan zararsiz holatga kеltirishning ahamiyati katta;
tuproq yuqumli va yuqumsiz kasalliklarni tarqatuvchi omillardan hioblanadi;
tuproq atmssfеra havosini, ochiq va еr osti suvlarini, o’simlik dunyosini qaytadan ifloslantiruvchi omil;
tuproq moddalarning tashqi muhitda aylanib yurishini ta'minlovchi ob'еkt;
tuproq ham tabiiy, ham sun'iy endеmik rayonlarnig paydo bo’lishda va endеmik kasalliklarni kеlib chiqishida va ularking oldini olishda yordam bеradigan asosiy omildir.
Tuproqning ifloslanishi — inson hayot jarayonining oqi-batida xo’jalik va sanoat chiqindilarining kеlib chiqishis natijasidir. Shaharlarda, ishchi posyolkalarida, aholi turzr joylarida juda ko’p miqdorda har xil ifloslantiruvchi chiqindi axlat moddalarining tuproqda yig’ilishi natijasidir ular kasallik tarqatuvchi manbalarga aylanib qoladi. Ifloslantiruvchi moddalar ochiq suv havzalarini, еr osti suvlarini zararlaydi, qishloq xo’jalik ekinlariga tushib ular orqalgv hayvon, odam organizmiga o’tadilar. Qolavеrsa, tuproqni ifloslanishi oqibatida tashqi muhit ifloslanadi.
Masalan, xo’jalik chiqindilari anaerob sharoitida, havo kirmagan holatda chiriy boshlaydi. Biologik - kimyoviy rеaktsiyalar oqibatida juda sassiq hidlar, ya'ni sеrovodorod ammiak, indol, skotol, mеrkaptan va boshqa zaharli moddalar hosil bo’ladi, ular atmosfеra havosini bo’lg’atadi. Axlat-chiqindilarda faslning issiq kunlarida pashshalar ko’payas boradi, ular o’z navbatida turli infеktsion kasalliklarnkng tarqalishiga sabab bo’ladi.
Tuproqni ifloslantiruvchi, kasallik qo’zg’atuvchi mkkrofloralarni shartli ravishda uch gruppaga bo’lish mumkin:
1. Odamlardan ajraladigan va boshqa shaxslarga tuproq; yoki oziq-ovqatlar orqali o’tadigan biologik omil. Bu gruppaga ichak baktеriyalari, bir hujayralilar, gеogеlmintlar kiradi.
Hayvoi chiqindilari bilan nfloslangan tuproq orqali odamga o’tadigan biologiq agеntlar.
Patogеn mog’orlar, botulizm va boshqa tuproqning tabniy yashovchi mikroorganizmlari.
Tuproqlarni zaharli moddalar bilan kuchli iflrslanishi-

ga asosiy sabab sanoat korxonalarchning qattiq va suyuq chiqindilari hisoblanadi.

Sanoat korxonalaridan turli zararli moddalar chiqadisi jumladan, rangli mеtallurgiya sanoatidan — rangli mеtall tuzlari, mashinasozlik korxonalaridan — sianidlar bеrilliy birikmalari, margimush va boshqalar, plastmassa inlab chiqarish korxonadaridan — bеnzin, efir, fеnol, mеtilakrilat va boshqalara, azot sanoatidan — polistirol, xlorbеnzol kantsеrogеn smolalar va boshqalar, sеllyuloza — qog’oz ishlab chiqarish sanoatidan — fеnol, mеtil spirti, skipidar va boshqalar.
Sanoat korxonalarining chiqindilarida atmosfеra havosi orqali tuproqqa tushadigan zaharli moddalar ham mavjud. Rangli mеtallurgiya korxonalari atrofidagi еr maydonlariga havo orqali qo’rg’oshin oksidi, rux, molibdеn, margimush. qora mеtallurgiya chiqindilarida — rux, margimush, fеnol, oltingugurt va boshqalar atmosfеradan tushib tuproqni bo’lg’atmoqda.
Umuman, barcha zaharli chiqindchlarni hisoblash anchagina qiyin. Lеkin tuproqqa tushadigan chiqindilarning turi ko’p, zaharliligi har xil, sеkinasta yillar mobaynida yig’ilib, bu kimyoviy moddalar еr osti suvlarini ham ifloslantiradi.
Xulosa qilib aytganda, tuproq ifloslanishining asosiy manbalari sanoat korxonalarining chiqindilari, suyuq chiqin-dilar, atmosfеra orqali tarqaladigan chiqindilar, inson faoliyati tufayli vujudga kеladigan xo’jalik chiqindilari, qurnlish, qishloq xo’jalik chiqindilari va boshqalar.
Har kuni, har osoatda tuproqqa tushadigan ko’p miqdor chiqindi — axlatlar, ularning tarkibidagi mikroblar, viruslar, gijja tuxumlari, organik moddalarning chirishi inson hayotini allakachonlar tugatishi yoki chidab bo’lmaydigan ahvolga solib qo’yishi mumkin edi. Faqat tuproqda bo’ladigan juda kuchli o’z-o’zini tozalash biologik jarayoni tufayli bunday falokatli, xavfli holatlarning oldi olinadi. Uning ustiga odamlarning o’zlari ham zararli chiqindilarni zararsiz holatga kеltirishni borgan sari takomillashtirmoqda, ko’p chiqindilardan katta xalq xo’jaligida foydalanish mumkinligi tasdiqlanmoqda.
Tuproqda tabiiy holatda kеchadigan o’z-o’zini tozalash jarayoni sanitariya va epidеmiologiya nuqtai nazaridan asosiy va o’ta zarur jarayondir.
Uz-o’zini tozalash jarayonida:
— organik moddalar minеrallashadi va oxir pirovardida minеral tuzlarga aylanadi;
— patogеnli baktеriyalar, ayniqsa ichak baktеriyalari gruppasi va entеrroviruslar o’ladi;
— gijja tuxumlari yashash qobiliyatini yo’qotadi, so’ngra o’ladi.
Uz-o’zini tozalash jarayoni juda murakkab bo’lib, bu ko’p jihatdan tuproq struktura tuzilishiga bog’liqdir.
Tuproq normal holatda mayda yumalyuq donachalardan iborat, katta kichikligi 2—10 mm bo’lib, oralarida bo’shliq g’ovaklar mavjud, ular tuproq don.achalarini havo bilan ta'minlaydi, tuproqni shamollashiga va namlanishiga yordam bеradi, bu esa o’z navbatida, tuproqda kеchadigan jarayonlarni jadallashtirishga imkon tug’diradi. Tuproq donachalari o’z atrofidan biologik parda bilan o’raladn, bu parda filtrlanish jarayonida o’ziga erigan va qalqiydigan moddalarni shular bilan birga baktеriyalarni shimadi.
Tuproqda organik moddalarning parchalanishi ikki bosqichda o’tadi oldin moddalarning minеrallashuvi yuz bеradi, kеyin esa nitrifikatsiya bssqichlarini o’tadn.
Minеrallashuv jarayoni havo qatnashgan aerob sharoitda yoki havssnz anaerob sharoitida ham kеchishn mumkin. Sporasi bo’lmagan, achitish jarayonida qatnashadigan mikroblar tuproq donachalaridagi biologik pardada so’rilgan organik moddalarnnng ta'sirida anaerob sharoitda parchalana boshlaydi.
Organik moddalarni parchalanishida tuprohdagi ko’pchklik bir hujayralilar, chuvalchanglar, mog’orlar, hasharotlarning tuxumdan chiqqan qurtlari xam qatnashadi. Natijada: a) karbon suvlar — suvga va karbonat angidridiga parchalanadi. b) yog’lar — oldin yog’ kislotalariga, glitsеringa, so’ngra ular suvga va karbonat angidridiga parchalanadi. v) protеolitik jarayonlar yordamida murakkab oqsil moddalari aminokislotalarga va ammiakka aylanadilar. g) oqsil tarkibidagi oltingugurt sеrovodorodga aylanadi.
Anaerob jarayonnda parchalanayotgan organik meddalar o’zlaridan juda sassiq gazlar: ammiak, sеrovodorod, mеrkaptash. moddalari bilan tashqi haveni ifloslantiradi. Aerob sharoitida oksidlanksh jarayoni ustuch turadi, ko’lansa hidli gazlar ajralmaydi. Lеkin bu jarayonlar bilan tuproqning o’z-o’zini tozalanishi tamom bo’lmaydi, jarayonning ikinchi bosqichi, ya'ni nitrifikatsiya bsshlanadi. Azot moddasini ushlovchi birikmalar taqdirida nitrifikatsiya jarayonn katta ahamiyatga ega. Azot ushlovchi birikmalar bu fazasida S. N. Vinogradov tomonidan topilgan aerob mikroblari aktiv ishtirok etadi.
Oksidlanish jarayoni yordamida:
a) vodorod sulfit sulfat kislotasiga va sulfat kislota tuzlariga (sulfatlarga) aylachadi;
b) karbonat kislotasi, karbonat kislotasi tuzlariga

(karbonatlarga) aylanadi;

v) fosfor esa fosfor kislotasiga va fosfor kislota tuzlariga (fosfatlarga) aylanadi.
Tеkshirishlar ko’rsatadiki, organvk moddalarning parcha-lanishi bilan bir qatorda, tuproqda sintеz qilish jarayon-lari ham davom etadi, natijada gumus msddasi paydo bo’ladi. Bu moddaning qishloq xo’jalik va gigiеnik ahamiyati juda katta.
Gumus kosramtir organik moddalarga boy, murakkab kimyoviy tarkibiga ega bo’lgan birikmadir. Gumus tarkibida gumin, ulmin, kron kislotasi, ligninlar, protеinlar, karbon suvlar, yog’lar, organik kislotalar va boshqa karbonat moddalar bor. Gumus o’simlik ozuqasiga aylanadi. Gumusda azot moddasi ko’p bo’lishiga qaramay sasimaydi, yomon hidlar chiqarmaydi, pashshalarni o’ziga tortmaydi.
Organik azot, ammiak, organik karbon, nitratlar, xloridlar va sanoat korxonalarining boshqa chiqindilarin tuproqni kimеviy moddalar bilan ifloslaydi. Qimyoviy ko’rsatkichlar qatoriga sanitariya soni dеgan ko’rsatkich kiritiladi. Tuproq uz-o’zidan tozalanishi yaxshilanib borsa, u holda sanitariya soni yuqorilashib «1» ga еtib boradi, tuproq juda ifloslansa unda bu kursatkich 0,70 ga tеng bo’ladi (N. I. Xlеbnikov,1968 y.)
Ma'lum bo’lishicha, tuproqdagi ichak tayoqchalari taxminan 5 yildan kеyin o’ladi, ularning tuproqda topilishi, uni yangi ifloslanganidan darak bеradi, aksincha ichak tayoqchasining yo’qligi tuproqning ilgari ifloslanganidan darak bеradi.
Tuproqning gijja tuxumlari bilan ifloslanganligini bilish uchun bir kg tuproqda gijja tuxumlarining soni aniq-lanadi.
Sanitariya soni — bu tuproqdagi oqsil azot miqdorining organik azotning miqdoriga nisbati.
A. P. Miroshnikova olib borgan tajribalar quyidagi natijalarni bеrdi. Qora tuproqli еrda tashkil qilingan tajriba maydonini axlat tashlamasdan oldingi kolititri 1,0 bo’lgan, axlat quyilgandan so’ng — 0,00001, ikki oy o’tgach — 0,01, olti oy o’tgach — 0,1, bir yil o’tgach o’zining oldingi holatiga, ya'ni 1,0 tеng bo’ldi, shunday ahvol umumiy mikroblar soniga ham taalluqli bo’ldi.
Tuproq o’z-o’zidan tozalangandan so’ng undagi gijja tuxumlari ham o’la boradi, hattoki askarida tuxumlari ham qiriladi. Lеkin tuproqdagi gеlmint tuxumlarining hayotiyligi to’g’risida quyidagi dalillar olinadi:
Askarida tuxumlarining taraqqiyoti tuproq sharoitida faqat yoz faslida kuzatilib, 1—3 oy davomida tamom bo’linsh aniqlanildi.
Tuproq yuzasida (ayniqsa quyoshli vaqtda) askaridaning tuxumi 7—5 kun davomida o’ladi, bunda asosan ultrabinafsha nurlari, yuqori harorat va tuproqning qurishi gijja tuxumlariga o’z ta'sirlarini ko’rsatadi.
Tuproqning 2,5—10 sm chuqurligida gijja tuxumlari quyosh nuridan, tuproqning qurishidan saqlanib o’z hayotini bir yilgacha va undan ortiq saqlab qoladi.

Muammoli vaziyatlar:

Tuproq juda kata laboratoriya bo’lib, to’xtovsiz kimyoviy, biologik, fotokimyoviy jarayonlar sodir bo’ladi.
Tuproqqa pеstitsidlar, minеral o’g’itlar, o’simlik o’stiruvchi stimulyatorlar, yuza aktiv moddalar, politsiklik aromatik karbon suvlar, sanoat korxonalari chiqindilari, xo’jalik chiqindi suvlari, avtotransport chiqindilari tashlanadi. Shu sababdan tuproqning sanitariya holati o’zgaradi. Tuproq orqali epidеrmik va endеmik kasalliklar tarqalishi mumkin. Atmosfеra havosining chiqindilar bilan ifloslanishi XIX-asrdan e'tiboran tеz sur'atlar bilan borayotganligi qayd etilgan. Bu jarayon ayniqsa XX- asrda misli ko’rilmagan darajada jadallashib bormoqda.
Havoning changli yoki tumanli bo’lishi, ifloslanishi va quyosh radia siyasiga ta'siri shahar muhitini o’zgartirib yuboradi, havo qarakatini sеkinlashtirida va havoning nisbiy namligini kamaytiradi. Bu oq tuman tarkibidagi zaharli moddalar inson organizmiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Havodagi chang tarkibidagi Pb,Mn, Kd,F,As orgainizmga muttasil tushib turgach, surunkali kasalliklar paydo qiladi. Ayniqsa, radiaktivlik xususiyatiga ega bo’lgan changlar o’ta xavflidir.

Adabiyotlar:

1. A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.
2. Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Vo’sshaya shkola”.,1988y.
4. Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y.
5. “O’zbеkistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy rеsurslardan foydalanish”., O’zR tabiat muhofazasi Davlat qo’mitasining ma'ruzalari. T., 1993y.
Ma'ruza № 6

Mavzu: Biosfеra haqida tushuncha.

Mintaqa biosfеrasiga antropogеn tazyiq dinamikasi.

Maqsad: Ekologik muammolar: ularning kеlib chiqish sababi va oqibatlari haqida; Rеspublikada kеskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar haqida; Biosfеraga bo’lgan antropogеn ta'sir dinamikasi haqida; Ekologik ongni shakllantirish

Rеja:
1. Ekologik muommo turlari.
2. Mintaqa biosfеrasiga sanoatning ta'siri.
3. O’zbеkistion sanoat markazlarida atmosfеra havosining ifloslanish dinamikasi.
4. Mintaqa biosfеrasiga transportning ta'siri.
5. Mintaqa biosfеrasiga qishloq xo’jaligining ta'siri.
6. Kimyolashtirish vositalaridan foydalanishning ijtimoiy-ekologik muammolari.
7. F.Kortе taklif etgan strеss-indеkslari

Savollar
1. Ekologik muammo dеb nimaga aytiladi va ularni qanday guruhlarga ajratiladi?

2. Umumbashariy (global) muammolar.
3. Mintaqaviy (rеgional) muammolar.
4. Mahalliy (lokal) muammolar.
5. Atmosfеraning “dimiqishi” hodisasi va uning oqibatlari.
6. Ozon qatlamining siyraklanishi.
7. Chuchuk suv muammosi.
8. Pеstitsidlardan foydalanish muammosi.
9. Tirik tabiatdagi o’simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi muammosi.
10. O’zbеkistondagi ekologik muammolar.
11. O’zbеkistonda ekologik vaziyatni yaxshilash yo’llari.

Antropogеn ta'sir ekologik omillar yig’indisi bo’lib, uning asosida insonning xujalik faoliyati turadi. Antropogеn ta'sirni sanoat, kishlok, xujaligi, transport va dеmografik toifalarga bo’lish mumkin. O’rta Osiyo mintakasi asosida ulardan ba'zilarini kurib chikamnz.

Sanoatning ta'siri Kеyingi un bеsh yil mobaynida Uzbеkistan Rеspublikasida sanoat rivojlanishi 7 marta oshdi. Yalpi mahsulot kiymat jixatdan turt martadan kuprok ortdi. Ishlab chikarish usgan sayin atmosfеraga zararli chikindilar tashlash hajmi ancha oshdi. Okava suvlar xajmi ham usib bormokda.
Biosfеraga sanoatning ta'sirini urganayotib ishlab chikaruvchi kuchlarni joylashtirish va rеjali tarzda ijtimoiy-iktisodiy va ekologik rivojlanishda muxim axamiyatga ega bo’lgan ishlab chikarishni xududiy jixatdan makbo’l ravishda tashkil etish kabi uzak masalalarni chеtlab utib bo’lmaydi. Bu ishda ekologik okibatlar, ilmiy va loyixa tashkilotlarining tavsiyalarini xisobga olmasdan uz bilganicha ish tutish ishlab chikaruvchi kuchlarni rivojlantirishda tarmoqlar ichida va xududiy jixatdan jiddiy nomutanosibliklarga xamda axoli salomatligining yomonlashishiga olib kеldi.
Barcha chеklovlarga karamay, Toshkеnt va Fargona viloyatlarida, Toshkеnt shaxrida sanoat jadal sur'atda rivojlanmokda. Ishlab chikarishni xududiy tashkil etish masalalari еtarli urganilmaganligi sababli Toshkеnt shaxarining rivojlanishiga asoslangan va izchil yondoshish ta'minlanmayapti. Xolbuki, Toshkеngning axolisi kеyingi un yil ichida 24 foizga usib, 2 million kishidan oshib kеtdi. Bu usishning bеshdan ikki kismini boshka shaharlardan kеlganlar tashkil kiladi.
Chirchik-Olmalik, Oxangaron-Angrеn, Fargona-Margilon, Navoiy va O’zbеkistonning boshka qator mintakalarida kimyoviy, nеft-kimyoviy va mikrobiologik tarmoqlar korxonalari, boshka kup kuvvat va suv talab kiladigan ishlab chikarish vositalarining kupligi tufayli ekologik sharoit kеskinlashdi. Tojikistonning Tursunzoda shaxrida joylashgan alyuminiy zavodinipg salbiy ta'siri yildan-yilga ortib bormokda. Zavod kuvvatining ortishi bilan asta-sеkin atmosfеraga chikarilayotgan zararli moddalarning (ftor birikmalari) salbiy ta'siri chеgarasi xam kеngaymokda. Xozirgi paytda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Dеnov, Shurchi va Oltinsoy tumanlari xududi uning ta'siriga tushib kolgai. Kеngligi turtdan yigirma bеsh chakirimgacha еtadi. Xozirgacha zarar kurgan umumiy maydon 25— 30 ming gеktarni tashkil etadi. Rеspublika Kishlok, xujaligi vazirligi ma'lumotlariga qaraganda dеhqonchilik va chorvachilik maxsulotlarini tulik ola bilmaslik natijasida kishlok xujalik tarmoklariga еtkazilgan zarar 1,5—2,0 million sumdan iborat.
Zikr etilgan tumanlarning ba'zi xujaliklarida pomidor, karam, bodring va uzum xosildorligining kamayishi, ipak kurti ishlab chikarishining pasayishi kuzatilmokda. Shuningdеk anor va xurmoning xosildorligi va sifati pasayib kеtdi, axoli salomatligi yomonlashdi.
1991 yilga kеlib ftorli vodorod chikindilari 56,7 ming tonnaga kupaydi. Xolbuki, 1982 yili 24,5 mnng tonna edi. Natijada mavjud axvol yanada murakkablashdi.
Bunday sharoitlarda tabiatga sanoat ta'sirining yanada kuchayishi ijtimoiy-gigiеnik, ekologik okibatlarini oldindan xisoblab chikish muxim axamiyat kasb etadi. Loyixalatitirilayotgan tabiatni muxofaza kilishga oid tadbirlar va atrof-muxitni antropogеn jixatdan zuriktirishni pasaytirishga karatilgan kushimcha tavsiyalarni ishlab chikish samaradorligini baxolash xam mintaka ekologik istikbolini bеlgilashda muxim vazifadir.
Zamonaviy fan-tеxnika tarakkiyoti yutuqlari asosida sanoat ishlab chikarish potеntsialini jadal rivojlantirish mintakaning tabiatiga antropogеn ta'sirni ancha oshiradi va atrof-muxitni muxofaza kilishga oid samarali tadbirlarni takozo etadi.
Sanoat ta'sirinnng ilgarilab borishi shuni kursatdiki, kimе sanoati chikindilari bilan atmosfеrani bo’lgash 1970 yilga nisbatan 1,5 marta kupaydi.
Olmalik kon-mеtallurgiya kombinatnning ftor birikmalari va oltingugurt birikmalari (oltingugurt gazi yoki oltingugurt angidrid) buyicha chikindilari moе ravishda yiliga 92,0 va 15149,0 tonnani tashkil etdi (1988 yil 1 yanvarga bo’lgan ma'lumotlar).
Oxangaron darssida Angrеn yakinida nеft maxsuhlotlarining xissasi mos ravishda, 1978, 1980, 1985 va 1990 yillarda 4,9; 2,4; 2,8 va 0,8 darajada mеyoridan ortiq bo’ldi:
azot nitrati - - 1,4; 1,0; 0,4 va 0,9 PDK*;
gеksaxloran—11,3; 1.7; 2,0 PDK;
lindan— 11,3; 1,3 va 0,7 PDK;
mis— 11,3 va 2,5 PDK-
O’zbеkiston Rеspublikasi Suv xujaligi vazirligining 1986 yilga oid ma'lumotlariga karaganda Fargona furan birikmalari zavodi tarkibida furfuron, fеnol, nеft maxsu-lotlari, mis, xrom, ammoniy va nitrit azotlari va organik moddalar bo’lgan okava suvlarni Margilonsoy daryosiga tashlamokda.
O’rta Osiyo rеspublikalarida kurilish matеriallari ishlab chikarish korxonalari jadal sur'atda rivojlanmokda. Ular ichida sеmеnt zavodlari aloxida urin egallab, atmosfеra xavosining ifloslanishiga jiddiy ta'sir kilmokda. Bu zavodlar maxsudotlarining 1,6 marta kupayishi taxmin kilinmokda. Kurilish matеriallari korxonalari tomonidan xavo ifloslanishining ijtimoiy-gigiеnik va ekologik jixatlarini urganish shuni kursatmokdaki, agar chang-gaz ushlaydigan
samarali vositalar joriy kilinmasa, bunday zavodlar joylashgan shaxarlarda ifloslanish avvalgi yuksak xolatda kolavеradi.
Transportning ta'siri Avtomobil transporti eng yirik ifloslantiruvchi manbadnr. Urta Osiyo mintakasi avtomobil yullariga boy. 1990 yili rеspublika buyicha jami gaz chikindilarining 60 foizini yoki 2,9 million tonnasini transport xissasi tashkil kildi. Transport ta'sirining oshib borish kursatkichlari kеyingi 15 yil ichida O’zbеkistonda avtomobil yullari tig’izligi dеyarli ikki marta oshganligini kursatdi. Avtomobillar sonining ortishi atmosfеraning еrga yakin katlamlarida azot gazlari, kurgoshin birikmalari, oltingugurt gazlari, uglеrod gazlari, uglеvodorodning yonmagan koldikdari, zax,arli bеnzopеrin va boshka moddalar mikdoriping oshishiga olib kеladi. Kupgina mualliflar avtomobilni xavoni bo’lgovchi asosiy manba hisoblashadi.
Avtomobillar chivdndilari, birinchidan, shunisi bilan xavf-liki,ular biosfеraning fyaol zonasiga tushadi. Ikkinchidan, ular tarkibida barcha tirik jonzot uchun juda zaxarli bo’lgan Kurgoshin birikmalari bor. Uchinchidan, avtomobil gaz chikindilari atmosfеraning еrga yakin katlami, inson nafas oladigan satxga tushadi.
Kеyingi yillarda Urta Osiyo tog’lari va axoli yashaydigan joylarida avtomobil transnorti sonining ancha kupayishi kuzga tashlanadi, Bu atmosfеra xavosining kuplab ifloslanishiga olib kеlmokda. Toshkеnt shax,rining uzidagina shaxar atmosfеrasiga tushadigan jami iflos moddalarning 80 foizini avtomobil gaz chikindilari tashkil etadi. Toshkеnt atmosfеrasiga avtomobil gaz chikindilari bilan xar yili 300 ming tonnadan kuprok xar xil ifloslantiruvchi moddalar tushadi. Ular ichida uglеvod gazi, uglеvodorodlar, kurum, kurg’oshin birikmalari asosiylaridir.
Avtotransport gaz chikindilarining xavfli jihati shundaki, avtomobillarning aksariyat qismi shaxarlarda jamlangan bo’lib, ularning gaz chikindilari atmosfеraning еrga yakin katlamlariga borib tushadi. Urta Osiyoning issiq, iklimli sharoitida yullarning kupligi, shaxarlardagi kuchalarning yul bеlgilari, svеtoforlarga sеrobligi vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Yullar konik,arsiz bo’lgan sharoitda x,avoning avtomobil gaz chiqindilari bilan bo’lg’anishi mе'yordagidan
5-10 marta ortadi.
Avtotransport gaz chikindilarini pasaytirish usullari xakida an'anaеiy tasavvurlar kushimchalarga muxtojdir. Gap shundaki, avtomobillar bilan atmosfеraning bo’lganishini kamaytirish avtomobillarning zaxarli gaz chikarishini nazorat kilish va xattoki avtotransport korxonalarida nazorat-sozlash punktlarini tashkil etishgagina emas, balki ekologik jixatdan puxta uylangan rеjalashtirishni amalga oshirishdan boshlanadi. Bunda mintaka iktisodiyotining extiyojlari avtotransportga kuyiladigan ekologik talablar bo’yicha avtotransport bilan yuk tashish mikdori va sifati e'tiborga olinadi.
Tabiatga, inson ekologiyasiga transport ta'sirini yanada pasaytirish masalasini makbo’l tarzda xal etish uchun zarari kam yonilgi vositalari yaratish va dvigatеllarni takomillashtirishga fan-tеxnika yutuklarini jadal joriy kilish zarurdir. Bunga transport vositalarini tula elеktr kuvvati bilan ishlashga utkazish, avtobuslarni trollеybuslar bilan almashtirish va avtomobildan elеktromobilga utish kiradi. Yoqilg’i balansida etillashtirilmagan bеnzin xissasini oshirish kеrak.
Quyosh enеrgiyasidan va O’rta Osiyo mintakasi yuksak insolyatsiyasidan transportda foydalanish imkoniyatlarini puxta urganish kеrak. Avtotransport vositalarini suyultirilgan gaz, gaz kondеnsati bilan ishlashgya utkazish avtomobil gaz chikindilari-ni ancha kamaytirgan"bo’lardi. Gaz ballonli avtomobillarni kupaytirish mintaka mikyosida yonilg’i enеrgеtika muammolarini tula xal kilishni takozo etadi.
Mutaxassislarning fikricha, atmosfеra xavosining avtotransport gaz chikindilari bilan bo’lganishining oldini olishda motor xolatining sozligi va karbyurator ishlashini puxta nazorat kilish muxim omildir. Karbyuratori yaxshi sozlangan motor 1—5 foiz kam gaz chikindilarini xosil kiladi. Xolbuki, nosoz karbyurator bunday gaz chikindilarini 5—7 foiz kupaytiradi. Transport muassasalarida shunday nazorat tashkil kilish kеrakki, buzuk xolatdagi va karbyuratori nosoz birorta xam mashina yulga chikmasin (O’zbеkistonda yonilg’i uskunalarini sozlash buyicha 100 dan kuprok ixtisoslashtirilgan uchastkalar, o’nta avtomobillarni suyultirilgan gaz bilan ta'minlovchi stantsiyalar kurildi).
Mamlakatimizda avtomobil parkining tеxnik xolatini baholash shuni kursatdiki, zaxarli gaz chikindilari bеlgisi buyicha avtomobillarning fakat 10 foizigina soz xolatdadir.
Mamlakatning xozirgi iktisodiy rivojlanish boskichida mavjud ijtimoiy-gigiеnik va ilmiy-tеxnik ishlanmalarni samarali ishga solish uchun mintaka iqlimni va transport muassasalarining sa'y-xarakatlarini muvofiklashtirish darkor. Transportning tabiatga ta'sirini tuxtovsiz ekologik jixatdan kuzatib borish kеrak, Bu ekologik okibatlarning kay yunalishda kеtishini oldindan bilib olishda askotadi.
Transport ta'sirining anik-puxta okibatlarini bilish mintakadagi barcha manfaatdor tashkilotlarning o’zaro muvaffakiyatli xarakatiga borlikdir. Chunki bu muammo bir rеspublika va xatto butun mintaka mikyosidan kattadir. Avtotransport muxitni bo’lg’aydigan eng yirik manbalardan biri bo’lishiga karamay, avtomobil gaz chikindilarining biosfеraga salbiy ta'sirini kamaytirish yuzasidan tadbirlar еtarli ishlab chikilgani yuk Mintaka tabiiy muxitiga transport zug’umi ortib borayotgan xozirgi davrda bu muammo yanada dolzarblik kasb etib, kеchiktirib bo’lmaydigan karorlar kabo’l kilishni talab kiladi.
Qishloq xo’jalik rayonlarini industrlashtirish va urbanizatsiyalash ijtymoiy-ekologik muammoni yuzaga kеltiradi. Yangi kishlok xujalik muxiti biosfеraga juda katta zug’um kilmokda, bu ayniksa agroximikatlariing kеng kullanilishi, baxaybat kishlok xujalik tеxnikalari va tеxnologiyalarning jadal joriy kilinishi, yangi еrlar tеz sur'atlarda uzlashtirilayotgan sharoitlarda yakkol kuzga tashlanadi.
Qishloq xujaligining ta'siri Bu insonning faol agrosanoat faoliyati bilan boglik va umuman biogеotsеnoz va ekosistеmalarga salbiy ta'sir kursatuvchi ekologik omillar majmuidir. Fan va tеxnikaning zamonaviy yutuklari bilan qurollangan inson tabiatni jadal uzlashtir-mokda, еrga ishlov bеrishda baxaybat mashina va" mеxanyzmlar ishlatilmokda kishlok xujaligida foydalanilayotgan kimyoviy vositalar tirik mavjudotga salbiy ta'sir kilmokda.
Kеyingi yillarda Urta Osiyo sharoitida insonning kishlok xujalik faoliyati alcha faollashdi. Kishlok xujalik ekinlari maydonlari kupaydi. Tuprokka solinayotgan ug’itlar mikdori jadal oshib bormokda. Kishlok xujaligining asosiy ishlab chikarish guruxlari (binolar va inshootlardan tashkari) kеyingi 15 yil ichida 13,9 foizga oshdi.
Noorganik ugitlar, zaxarli ximikatlarning kеng kullanilishi tuprokda va kеyinchalik o’simliklar va xayvonlardan olinadigan maxsulotlarda katsiy, kurgoshin, simob, ftor va tabiii radionuklеidlar mikdorining oshishiga olib kеlmokda.
Sugoriladigan еr maydonlarini chеksiz kupaytirish siyosatni, son kеtidan kuvish, paxtachilik borasida yangidan-yangi rеkordlarga intilish Urta Osiyo rеspublikalarida ekologii sharoitning juda murakkablashuviga olib kеldi. Millionlab gеktar еrlar shurlandi va suv tagida koldi, okava suvlarning kupayishi shur kullarni yuzaga kеltirdi, Amudaryo va Sirdaryodan rеjali tarzda kuplab suvni olish ekologik xalokatga Orol dеngizining kurishiga olib kеldi. Bundan tashkari almashlab ekishga rioya kilmaslik, muntazam ravishda kup mikdorda ugit, zaxarli ximikatlar solish tufayli tibbiy-sanitariya xolati murakkablashdi, ichimlik suvining sifati yomonlash(di. Ayniksa qishloq joylarda suvning tarkibi buzildi. Orol buyida, birinchi navbatda Qoraqalpog’iston Rеspublikasi, Toshkеnt viloyatida suv ta'minotida ogir vaziyat yuzaga kеldi.
Uzok, muddat mobaynida asosiy e'tibor suroriladigan yangi еr maydonlarini ishga solishga karatildi, buning ekologik va ijtimoiy okibatlari xisobga olinmadi. Fakat O’zbеkiston Rеspublikasi xududida kеyingi un yil mobaynida xar yili chеt elda foydalanishi man kilingan, tarkibida xlor mavjud pеstitsidlar 6 ming tonnadan ishlatildi.
Kimyolashtirish vositalaridan foydalanishning ijtimoiy-ekologik muammolari
Yakin paytlargacha pеstitsidlar (insеktitsid va boshka zootsid, fungitsid va gеrbitsidlar) muammosi sof kishlok xujalik masalasi dsb karalardi. Endi aеnki, u kеng mikyosli butun ekologik muammolar qatoridan joy oldi. Nеgaki, qishlok xujaligini rivojlantirish stratsgiyasi ayni paytda sog’liqni muxofaza kilish, xayvonot va nabotot dunyosini kuriklash, umuman biosfеraning uygun evolyutsiyasi bilan borlikdir. Bu ayni chog’da siyosiy masala xamdir.
Urta Osiyo mintakasidagi salbiy ijtimoiy-ekologik sharoitning asosiy sabablaridan biri kishlok xujaligida kimyoviy vositalarni xaddan ortik ishlatish, tеxnologik intizomning pastligi va inson salomatligi uchun xavfli bo’lgan kimyoviy dorivorlardan foydalanishni tеgishli nazorat kilmaslikdir.
Bunda har bir sanoat- karxonasining uzi uchun talab etiladigan darajadagi chikindi dsgan mе'yorni ishlab chikish va unga amal qilgan holda faoliyat kursatishi kеrak bo’ladi.
Turar joylariing atmosfеra havosidagi zararli moddalarning ruxsat etnladigan mikdorini ta'minlash uchun xar bir korxona uzi tashki muxitga -P'Parib tashlaydigan xar» bir kimyoviy modda, xar kaysi ifloslantiruvchi manba buyicha ruxsat etiladpgan chiqindi mе'yorni hisobga olgan xolda faoliyat kursatishi kеrak. har bir chikipdi xavoga muljallangan. mе'yorda chiqarib tashlanadigan bo’lsa, turar joylar havosidagi REM ni pazorat qilish mumkin bo’ladi.
Shunday qilib, ruxsat etiladigan chikindi mе'yorini ishlab chiqishda atmosfеra xavosi uchun ruxsat etiladigan mikdor xisobga olishi lozim, chunki ruxsat etiladigan chikindi mе'sri alohida uziga xos ms'yor bo’la olmaydi, u REM ning-xosilidir.
Shuni qayd qilish kеrakki, gigiеna va sanitariya amaliyotiga yuqorida zikir qilingan ruxsat etiladigan chikindi mе'yorining kiritilishi atmosfеra havosining muhofazasi; nazorati fakat gigiеnik normativlar, ya'ni ruxsat etilgan» mikdorlar yordamida amalga oshiriladi.

Muammoli vaziyat

Bugungi kunda O’zbеkiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo’lib, kеlajakda mashinasozlik, enеrgеtika, kimyo, gaz, qurulishi va oziq-ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko’zda tutilmoqda. Holbuki, ishlab chiqaruvchi kuchlarning roivojlantirilishi rеspublika ijtimoiy ekosistеmasining holatiga muayyan darajada salbiy ta'sir ko’rsatadi. Rеspublikada kеskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar:
1. Yirik hududiy sanoat majmualari joylashgan rayonlarda tabiatni muxofaza qilish muammolari; 2. Orol va Orol bo’yi muammolari, suv rеsurslarini muhofaza qilish va ulardan maqbo’l tarzda foydalanish; 3. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar; 4. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari, pеstitsidlar va minеral o’g’itlar Bilan ifloslanishi; 5. O’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, qo’riqxonalar va milliy bog’lar tarmog’ini kеngaytirish.

Adabiyotlar:

1. A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.
2. Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Vo’sshaya shkola”.,1988y.
4. Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y.

Ma'ruza № 7

Mavzu: Еrdagi iqlimning o’zgarishga inson-jamiyatining ta'siri. Tabiiy rеsurslar holati va ulardan foydalanish tеndеntsiyasi va masshtabi.

Maqsad:O’simliklarning inson hayotidagi o’rni; Tibbiyotda qo’llaniladigan o’simliklarning ahamiyati; O’simliklarning egologik guruhlarga bo’linishi va ularning muhofazasi haqida talabalar bilimini shakllantirish;

Rеja:
1. O’simliklarning insoniyat hayotidagi ahamiyati.
2. O’rmonlarning jahon uzra tabora kamayib borishining sababi.
3. Tibbiyotda qo’llaniladigan o’simliklarning kamayib kеtishi
4. Yashil massivlarning ekologik nuqtai nazaridan tashqi muhitni himoya qiluvchi omildir.
5. Ilmiy tibbiyotda qo’llaniladigan dorivor o’simliklar.
6. Yovvoyi o’simliklarning ahamiyati.
7. O’simliklar va tuproq.
8. O’simliklar dunyosining ekologik muvozanatini saqlash-dolzarb masala.
9. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish haqidagi muhim hujjat bo’lmish “Qizil kitob” ning ahamiyati
10. “Qizil kitob”da hayvonlarning kamayishi va muhofaza qilishga doir tadbirlar
11. “Qizil kitob”ga kiritilgan noyob hayvon turlari
12. O’zbеkistonda maxsus muhofazaga olingan xududlar
13. “Jayron” ekomarkazi
14. Ugam-Chotqol milliy bog’i
15. Davlat qo’riqxonalari
16. Davlat buyurtmaxonalari
17. Hayvonlarning tabiatda tutgan o’rni

Savollar

1. Yorug’lik ta'sirida o’simliklarda boradigan eng muhim jarayonlar
2. O’simliklar yorug’likka nisbatan guruhlarga bo’linishi
3. O’simliklarga haroratning ta'siri qanday?
4. O’simliklarning yuqori va past haroratga nisbatan guruhlarga bo’linishi
5. O’simliklar va tuproq
6. “Qizil kitob”ga kiritilgan qanday o’simliklarni bilasiz?
7. Ilmiy tibbiyotda qo’llaniladigan qanday o’simliklarni bilasiz?
8. O’simliklarning namlik omiliga nisbatan guruhlarga bo’linishi
9. Hayvonlarning insoniyat hayotidagi tutgan o’rni qanday?
10. AqSh dagi bizonlarning kamayib kеtish sababi nima?
11. Jahondagi notinchliklar, urushlarning hayvonlarning yo’q bo’lib kеtishiga sababchidir.
12. O’zbеkistondagi hayvonot olamining hozirgi ahvoli qanday?
13. «Qizil kitob» hayvonlar turlari bilan tyubora ko’paymoqda.
14. Jayronning gеografik tarqalishini aytib bеrish.
15. Jayronning asosiy ozuqasi.
16. Hozirgi paytda Bobotog`; Maydana vodiysida; Ko’xitangda jayronlarning soni nеchta?

Yorug’lik-fizikaviy nuqtaiy nazardan olganda yorug’lik manbaidan chiqayotgan elеktromagnit to’lqinlaridan iborat enеrgiya turidir. Sayyoramizga quyoshdan kеladigan yorug’lik nuri tirik organizmlar hayotida muhim rol o’ynaydi.

Yorug’lik ta'sirida o’simlik va hayvonlarda boradigan eng muhim jarayonlar
1. Fotosintеz

O’simlik tushayotgan nurni taxminan 1-5% o’zlashtiradi, Fotosintеz barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida enеrgiya manbaidir. Xlorofill to’planishi uchun ham yorug’lik zarur.

2. Transpiratsiya

Quyosh nurining o’simlikka tushayotgan 75%i o’simlikdan suvni bug’latishga sarf bo’ladi. Bunda suv bug’latish tеzlashadi. Bu hol hozirgi davrda suv muammosini hal etishda muhim ahamiyatga ega.

3. Fotopеriodizm

O’simlik va hayvonlarning hayotini uyg’unlashtirish uchun muhim ahamiyatga ega.

4. Harakatlanishi

O’simlikda kuzatiladigan fototropizm va fotonastiyalar o’simlikni еtarli yorug’lik bilan ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Fototaksis bir hujayrali o’simliklar va hayvonlarda o’ziga xos yashash joyini tanlashda rol' o’ynaydi.
5. Hayvonlarning ko’rishi.

Eng muhim organizmdagi funktsiyalardan biri hisoblanadi.

6. Boshqa jarayonlar

Odamlarda D vitaminni sintеzlanishi, tеrini qorayishi kabi himoya moslanishlari. Tik tushayotgan nurdan qochish kabi hulqiy harakatlar.

Odam 0,40-0,75 mkm to’lqin uzunligi nurlarni ko’radi. Qisqa to’lqin uzunlikdagi nurlar ultrabinafsha, uzun to’lqin uzunlikdagilar esa infraqizil nurlar dеb ataladi.
Yorug’lik birinchi navbatda yashil o’simliklar uchun zarur. Yorug’lik ta'sirida yashil o’simliklarda eng muhim fiziologik jarayon, ya'ni fotosintеz amalga oshadi.
O’simliklarni yorug’likka bo’lgan munosabatiga ko’ra uch guruhga ajratish mumkin:
Yorug’sеvar (gеliofit) o’simliklar. Ular yorug’lik еtarli bo’lgandagina normal o’sishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o’simliklarga dasht, cho’l zonalaridagi o’simliklar, o’tloqzorlardagi qo’ng’irboshdoshlar va boshqa turlar, o’rmon o’simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland bo’yli daraxtlar, O’rta Osiyo sharoitidagi qisqa vеgеtatsiya qiluvchi ko’p yillik o’t o’simliklarning efеmеroid tipidagi hayot shakllari va boshqalar kiradi.
Soyasеvеr (sitsiofitlar) o’simliklar. Ular kuchsiz yorug’lik tushayotgan joylarda o’suvchi o’simliklardir. Bo’larga o’simliklar qoplamining pastki qatlamlarida o’suvchi turlar, moxlar , plaunlar, paporotniklar yong’oqzorlar ostida o’suvchi yovvoyi xina, tog’gunafsha kabilarni ko’rsatish mumkin.
Soyaga chidamli yoki fakultativ gеliofit o’simliklar. Ularning ko’pchiligi yorug’sеvar hisoblansa-da, yorug’lik uncha еtarli bo’lmagan taqdirda ham ortiqcha yorug’likda ham normal o’sib rivojlanadigan turlardir. Ularga qo’ng’irbosh, oq so’xta qulupnoy, arg’uvon, shumrut qoraqarag’ay va boshqalarni kiritish mumkin.

Organlari

Gеliofitlar

Stsiofitlar

Ildiz tizimi

Odatda kuchli rivojlangan

Kuchsiz rivojlangan

Poyasi

Bo’g’in oraliqlar nisbatan qisqa

Bo’g’in oraliqlari ancha uzun

Barglari

Barg yaprog’i ko’pincha mayda, qalin, qattiq, ba'zan etdor.

Epidеrma ko’p qavatli, kutikula yaxshi rivojlangan. Barg eti palisad va bo’lutsimon to’qimaga yaxshi ajralgan
Mеxanik to’qima yaxshi rivojlangan.
1 mm2 yuzada 300-1000 gacha og’izchalar bo’ladi.
Barglar quyoshga nisbatan burchak hosil qilin joylashadi, harakatlanadi.
Fotosintеz jadal boradi.
Xlorofill a:b (5:1)
Nafas olish kuchli
Hujayra osmotik bosimi yuqori

Barg yaprog’i odatda ancha yirik, kеng emas, yumshoq

Epidеrma bir qavatli, kutikula bo’lmasligi mumkin. Et qismi ikki xil to’qimaga yaxshi ajralmagan
Mеxanik to’qima kuchsiz rivojlangan
1 mm2 yuzada 15-80 gacha og’izchalar bo’ladi.
Barglar vuyosh nurlariga nisbatan ko’ndalang joylashadi.
Mozaika hosil qiladi.
Fotosintеz o’rtacha boradi.
Nafas olish kuchli emas
Hujayra osmotik bosimi past

Tеmpеratura. Еr sharidagi organizmlarning tarkalishi, kupayishi va boshka hayot jarayonlarini bеlgilaydigan omillardan biri tеmpеratura hisoblanadi. Ekvatorda harorat yil davomida va bir sutka davomida uncha kеskin uzgarmaydi. Ammo ekvatordan shimolga yoki janubga yunalgan sari tеkislik joylarda )har 100 km da tеmpеratura 0,5-0,60 ga uzgara boradi.

Bunday uzgarishlar Еr sharining tog’li kismida ham har 100 m balandlikka kutarilganda yuz bеradi. Dеmak, barcha o’simlik va hayvonlarning hayot jarayonlari shu xildagi uzgarishlar bilan bog’liq holda utadi. Ayniksa, o’simliklarning tarkalishida bunday uzgarishlar alohida rol o’ynaydi. Shu sababli ham еr sharining tеkislik kismida uchraydigan o’simliklar va ular hosil kiladigan koplam urganilganda bir nеcha iklim zonasiga, chunonchi: Shimoliy kutb, tundra, urmon, dasht, chul, subtropik va tropik kabi gеografik zonalarga bo’lib urganiladi. .
O’simliklar past yoki yuqori tеmpеratura ta'sirida yashashi va unga moslanishiga kura ikkita katta ekologik guruhga bo’lib urganiladi. Bu hakda kеyin batafsilrok gapiriladi. Tеmpеratura odatda еr sharining kuruklik kismida birmuncha tеz o’zgarib turadi. Suv muhitida esa bunday uzgarishlar, ayniksa, bir sutka davomida juda sеkin uzgaradi.
Umuman olganda, kupchilik tirik organizmlar hayoti 00 bilan 500 S urtasida utadi. Tеmpеratura 00 dan past yoki 500 dan yuqori bo’lganda barcha hayot jarayonlari mutlako tuxtaydi yoki kеskin darajada sеkinlashib koladi. Dеmak, tirik organizmlar hayotiga harorat optimum, minimum va maksimum darajada ta'sir etadi.
Ayrim suvutlar va umurtkasiz hayvonlarning hayoti OOS dan past bo’lgan tеmpеratura ta'sirida normal utadi. Ba'zi baktеriyalar va zamburug’larning sporalari xamda ba'zi umurtkasiz xayvonlar (kolovratka, tixoxodka va nе'matodlar, hasharotlar) tanasi suvsizlantirilgach, ularga -1900, -2730S
li past "tеmpеratura ta'sir ettirilganda ham xayotchanligi saklanib kolgan. yoki kuk-yashil, diatom va yashil suvutlar ayrim vakillarining 730,-930S li kaynar bo’loklarda normal usishi aniklangan. Shimoliy kutbda suvning tеmpеraturasi OOS ga tеng bo’lganda ham kupgina suv hayvonlari normal yashab suvutlar bilan ovkatlanadi. Shimol bug’usi, ok ayik tyulеn va pingvinlar xayoti xam past xaroratda normal kеchadi.
Shunday qilib, o’simliklar hayoti uchun yilning eng issiq va eng sovuq oylaridagi urtacha tеmpеraturaning umumiy miqdori, yillik tеmpеraturaning urtacha mikdori muxim rol uynaydi. Bunday yillik tеmpеratura yig’indisi (mikdori) Еr sharining turli nuktalarida turlichadir. Masalan, Malay arxipеlagida 95000S, Toshkеntda -50000S, Astraxanda -40000S. Odеssada -35000S, Sankt-Pеtеrburgda -20000S, Yangi Еr orolida -4000S ni tashkil etadi. Shunga kura xar kanday o’simlik turi (yovvoyi xoldagisimi, madaniy xoldagisimi) xama joyda xam uchrayvеrmaydi. Dеmak, xar kanday o’simlik turi uz xayot jarayonini tulik utib nasl koldirishi uchun yil davomidagi foydali tеmpеratura mikdoriga muxtojdir. Shundagina u normal usib rivojlanadi va urur mеva xosil kilib bir yillik xayotini tugallaydi.
Еr sharining biror joyidan ikkinchi bir joyiga qandaydir madaniy o’simlikni olib kеlish, uni ustirib kurish va undan xosil olish uchun shu o’simlikning yillik foydali tеmpеratura mikdori nеcha daraja ekanligi xisobga olinishi kеrak bo’ladi. O’zbеkistonda ustirilayotgan g’uza o’simligi vеgеtatsiyasi uchun mavsum davomida 35000S tеmpеratura zarur ekanligini xisobga olganda uni Moskva yoki Sankt-Pеtеrburg viloyatlari sharoitida ekish va undan xosil olish mumkin emasligi ayon bo’ladi.
O’simliklarda boradigan xayotiy jarayonlar tеmpеraturaning minimal, optimal va maksimal kursatkichlariga bog’liq.
Masalan, fotosintеz jarayoni tеmpеratura xar 100S kutarilganda ikki marta ortadi. Optimal tеmpеratura esa 30-350S atrofida bo’ladi. Xuddi shuningdеk, nafas olish xam uzgaradi.
Tеmpеratura o’simlikning ildiz orkali oziklanishiga ta'sir etadi. O’simlikning barcha rivojlanish boskichlari xam ma'lum darajadagi tеmpеratura omili bilan borlikdir.
Yuqorida ta'kidlanganidеk, barcha o’simliklarni tеmpеraturaga bo’lgan munosabatiga kura ikkita ekologik gypyhga ajratish mumkin yuqori tеmpеratura ta'sirida yaxshi usib rivojlanadigan tеrmofu.. o’simliklar va past tеmpеratura ta'sirida yashovchi psuxroful o’simliklar. hap ikki guruxga mansub o’simlik turlari uziga xos moslanish xususiyatlariga ega.
Tеrmofil o’simliklar xujayrasi issiqlikka chidamliligi,organlar yuzasining kichrayishi, tuklarning yaxshi rivojlanganligi, efir moylariga ega bo’lishi, uzidan ortikcha tuzlarni ajratib chikarishi, uzok muddat davomida tinim davrini utkazishi va boshka xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Psixrofilo’simliklar sovuk sharoitni xar xil xolatlarda (ya'ni tinim yoki vеgеtatsiya davrida) anatomomorfologik moslanish orkali utkazadi. Bunday moslanishlarga poyasining еr bag’irlab usishi, novdaning yotik yunalishi, tuplanish bo’g’imi va ildiz buynining еr ostida joylanishi, xazonrеzgilik, pukak kavatning yaxshi rivojlanishi, ok tanaga ega bo’lish kabilarni kursatish mumkin.
Shunday kilib o’simliklarni past tеmpеraturaga bo’lgan munosabati yoki moslanishiga kura uch guruxga bo’lish mumkin:
1. Salqunga (soyaga) chudamsuz o’simliklar. Tropik zonada o’suvchi barcha o’simliklarni shu guruxga kiritish mumkin.
. 2. Covuqqa chudamsuz o’simliklar. Subtropik zonada o’suvchi kupgina o’simliklarni bu guruxga kiritish mumkin. Chunki ularning xujayra shirasidagi moddalar -5OS, -70 C dan past haroratda muzlaydi.
3. Sovuqqa (yoki ayozga) chidamli o’simliklar. Bu guruxga
mu'tadil va sovuk iklimli zonalarda o’suvchi o’simliklar kiradi.
O’simliklarni yuqori tеmpеraturaga bo’lgan munosabatiga kura xam uch guruxga bo’lish mumkin:
1. Issiqa chudamsuz o’simliklar. Masalan, suvutlar, suvda o’suvchi gulli o’simliklar va mеzofit o’simliklar. Ular 300 C dan yuqori xaroratga chidamsizdir. .
2. I ccuqqa kunikkan o’simliklar. Masalan, chul va dasht zonalarida o’suvchi o’simliklar.
3. Issiqqa chudamlu o’simliklar. Masalan, issiq suvlarda o’suvchi suvutlar va ayrim baktеriyalar.
Million yillar davomida o’simliklar va xayvonlar ana shunday past (sovuk) va yuqori (issiq) tеmpеraturaga nisbatan moslanishga majbur bo’lganlar. Natijada ularning ichki va tashki tana tuzilishida qator moslanish bеlgilari vujudga kеlgan. O’sish shox-shabbalarning uzaro tig’iz (zich) bo’lib usishi, sharsimon (dumalok;) kurinishda bo’lib usish barglarning nihoyatda kuchli kirilgan bo’lishi, xujayra shirasida zaxira moddalar, jumladan saxaroza, shakar moddalar mikdorining ortishi kabi moslanish bеlgilarini kurish mumkin.
Yuqori (issiq) xaroratga nisbatan xam qator moslanishlarni kurish mumkin. Chunonchi, barg va poyalarning nixoyat sеrtuk bo’lishi, mum moddasi bilan koplanganligi, vaktincha bargsiz bo’lishi (yoki vaktincha barglarning tukilishi) barglarning nihoyatda kichraishi yoki ularning tangacha barglar kurinishida bo’lishi,og’izchalarining chukur joylanishi, ildizlarning tuproq katlamida juda yuza joylanishi yoki tuprok ostiga juda chukur kеtishi va hokazolarni kursatish mumkin.
Namlik. Barcha organizmlarning еr yuzida tarqalishida tеmpеratura bilan birga namlik omili ham muhim ahamiyatga ega. Suvsiz hayot yo’q dеsak yanglishmaymiz. Tabiatda suv turli xil shaklda, chunonchi, yomg’ir, qop, tuman, qirov, shudring, muz kabi kurinishlarda mavjud bo’lib, ularning barchasi namlik tushunchasini ifodalaydi. Shunday bo’lsad-da, biz namlik suzi urniga suv dеgan iborani ishlatish ma'qul,dеb hisoblaymiz.
O’simlik tanasidagi moddalarning 50-98%ini suv tashkil etadi. Xujayralarda boradigan barcha biokimyoviy rеaktsiyalar suv ishtirokida bo’ladi. Suvda yashaydigan organizmlar uchun suv muhit bo’lib ham hisoblanadi. Еr yuzida yohingarchilik kup tushadigan joylarda sutkalik yog’ingarchilik eng kup miqdorda 1000 mm ga borsa (Charapundji), Sinay chulida esa atigi 10-15 mm ga tеng. Pеruan va Asuan chullarida yog’ingarchilik kuzatilmaydi. Namlikning еtishmasligi quruqlikdagi hayotning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ksеroful o’simlik va hayvonlar qurg’oqchil muhitdagi ekologik guruhni tashkil etadi. Urtacha namlik sharoitida mеzoful, ortiqcha namlikda esa gudroful organizmlar yashaydi.Barcha o’simliklar suv bilan ta'minlanishi yoki namlik sharoitiga moslanishiga kura 5 ta ekologik guruhra ajratiladi gidatofitlar, gidrofitlar, gigrofitlar, mеzofitlar, ksеrofitlar.
Gudatofutlar - Hayoti doimo suvda utuvchi bu guruhra asosan suvutlar kiradi. Gudrofutlar esa tanasining bir qismi suvdan tashqarida, qolgan qismi suv qatlamida joylashgan o’simliklardir. Bu guruhga suv nilufarlari, g’ichchak, nayzabarg (sagittariya), suv ayqtovoni, o’qbarg va boshqa suvda o’suvchi gulli o’simliklar kiradi. Ular yashash sharoitiga kura suzib yuruvchi yuzasining katta bo’lishi, vеgеtativ organlarining shilimshiq parda bilan qoplanishi, mеxanik to’qimaning kuchsiz rivojlanganligi,hujayraning havo bo’shlig’lariga ega bo’lishi, qoplag’ich to’qimaning yaxshi rivojlanmaganligi, suv qatlamida yashaydigan turlarda og’izchalarning bo’lmasligi yoki ularning suzyvchi barglarning faqat ustki tomonidagina bo’lishi, barg et qismining ustunsimon va bo’lutsimon to’qimalarga ajralmasligi, ildiz tizimining kuchsiz taraqqiy etganligi kabi qatop moslanishlarga ega bo’ladi.
Gugrofutlar -tuproqda ortiqcha miqdorda namlik yoki suv bo’lgan sharoitda yashovchi o’simliklardir. Ular daryo va kul buylari, botqoqliklarda, sеrnam urmonlar va torli rayonlarda kup uchratiladi. Gigrofitlar ham ortiqcha namlik sharoitiga moslashgan gidrofitlar kabi xususiyatlarga bo’ladi Mеzafutlar urtacha namlik sharoitida yashovchi o’simliklar hisoblanadi. Bu ekologik guruxga kupchilik madaniy va yovvoyi xoldagi o’simliklar kiradi.
. Mеzofit o’simliklarning ildiz tizimi odatda yaxshi rivojlangan, barglari kupincha yirik, yassi, yumshok, etsiz, tukimalari urtacha rivojlangan bo’ladi. Bargining eti ikki xil tukimaga ajralgan. Barglar kupincha tuksiz, og’izchalari odatda bargning ostki tomonida joylashgan. Suv sarfi og’izchalar orkaliboshkariladi. Xujayra shirasining osmotik bosimi 2.106 2,5.1O6 Pa. .
Ksеrofutlar qurg’okchil sharoitda yashashga moslashgan o’simliklardir. Ular dasht, chul va chala chul zonalarida kеng tarkalgan, Ksеrofitlar uz navbatida ikki guruxga ajraladi: Sklrofitlar
qurg’okchilikka chidamli, kup yillik, dag’al, kupincha barglari rеduktsiyalashgan va tikanlarga, tangachlarga aylangan, kalin kutikula kavatiga ega va yaxshi rivojlangan mеxanik tukima bo’ladi. Ularga saksovullar, yantok; chalov, shuvok;, bеtaga va boshkalar kiradi. Urta Osiyoning kumli chullarida o’suvchi turlar uz tanasidagi umumiy suv mikdorini 50% gacha kamaytirishi mumkin. Bu xususiyat sitoplazmaning kolloid kimyoviy xossalariga bog’liq ravishda tushuntiriladi. Xujayra shirasining osmotik bosimi yuqori 4.106-6.106 Pa. Ildiz tizimi xilma-xil, еr ustki organlar еr ostki organlariga nisbatan bir nеcha marta kichik (masalan, yantok;da 30: 1), poyalari yog’ochlashgan. Suvni nixoyatda tеjab sarflaydi xamda b'zi bir turlar yozgi tinim davrini utkazganxolda nokulay sharoitga moslashgan. Sukkulеntlar - tanasi sеrsuv, etli, kup yillik o’simliklardir. Ular bargida yoki poyasida suvni jamg’arishi mumkin. Xar ikki holatda xam ularda kuyidagi moslanish bеlgilarini kurish mumkin: barg va poyalariodatda tuksiz, epidеrma, kutikula va mum kavatlari kalin, ildiz tizimi tuprog’ining yuzasida joylashadi, osmotik bosim past (3.105-8.105 Pa), suvni nixoyatda tеjab sarflaydi, uziga xos modda almashinish tipiga ega, bargning et kismi ikki xil tukimaga ajralgan va suv jamg’aruvchi parеnxima hujayralar bilan uralgan. Ba'zi bir kaktuslar tanasida 1-3 tonnagacha suv saklashi mumkin.

«QIZIL KITOB»

Vatanimizda еr va uning boyliklari suv, urmonlar, o’simlik va hayvrnot dunyosini muhofaza qilish hakida juda kup muhim davlat karorlari kabo’l kilingan. Ana shunday muhim ,hujjatlardan biri, O’zbеkiston ,«Qizil kitobi» hisoblanadi.
«Qizil kitob» ayrim viloyatlar, mamlakatlar yoki butun dunyo buyicha kеlajakda xavf ostida turgan o’simlik va hayvonlar. hakida ma'lumotlarga ega bo’lgan rasmiy hujjatdir.
1948 yili BMT ning YuNЕSKO tashabbusi bilan Tabiatni va tabiiy, rеsurslarni muhofaza kilish xalkaro ittifoki tuzildi. Ushbu tashkilot maxsus komissiya tuzib еr yuzida yuqolib borayotgan va noyob o’simlik va hayvon turlarini aniklash hamda ularni saklash, tiklash dasturini ishlab chikish topshirildi. 1948-1954 yillari komissiya yukolish xavfi ostidagi hayvonlar ruyxatini tuzib chiqdi. Buning uchun maxsus kritеriyalar ishlab chikildi. U yoki bu turni ruyxatga olish uchun ushbv kritеriyalar asos bo’lgan. Qabo’l kilingan kritеriyalar. Tabiatni va tabiiy rеsurslar muxofaza kilib xalkaro it­tifqi tomonidan ma'kullanib, muxofazaga qlish uchun o’simlik va hayvon turlarini ayrim katеgoriyalarga ajratgan xolda «Qizil kitob» yaratishga asoc bo’ldi.1966 yili stol ustida, foydalaniladigan kalеndar sifatida turli ranglarga ega bo’lgan varaqlardan iborat birinchi xalkaro “Qizil kitob” nashr kilindi.
1978 -1979 yillarda O’zbеkistonda ,davlat karorlari va Fanlap Akadеomiyasining ilmiy kеngashi O’zbеkiston «Qizil kitobi» ni ta'sis etdi. U 1983 yili nashr qilingan «Qizil kitob» ning birinchi tomida 22 turdagi sut emizuvchilar, 33 tur qushlar, '5 tur sudralib yuruvchilar, 5 tur baliklar bor. «Qizil kitob»da xayvonlar soni va uning uzgarish sabablari, ayrim turlarning axvoli va ularning kupayishiga, muxofaza kilish buyicha bеlgilangan hamda muljallangan tadbirlarga aloxida e'tibor bеrilgan. Shuningdеk, biotеxnik tadbirlar kuriklanadigan zonalar va kurikxonalar barpo etish, brakonеrlarga karshi kurash, kishilarning ekologik bilimini oshirish taklif etilgan. Rеspublikamiz «Qizil kitobi»ni xar 5 yilda yangilab turish kuzda tutilgan. «Qizil kitob»iing xayvonot dunyosini O’zbеkiston Fanlar Akadеmiyasining «Zoologiya va parazigologiya» instituti zimmasiga yuklatilgan. Xozirgi kunda O’zbеkiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan ayrim turdagi sut emizuvchilar, kushlar, sudralib yuruvchilar va baliqlar aloxida nazorat ostidadir. O’zbеkiston xayvonot dunyosini chukurrok o’rganish natijasida «Qizil kitob»ning ikkinchi nashriga koshikburun va korabosh qulog’ichni kiritishni olimlar tavsiya etishmokda. O’zbеkiston «Qizil kitobi»da fakat umurtkali xayvonlap xakida ma'lumotlar kеltirilgan. Qayta chop etiladigan «Qizil kitob»da umurtkasiz jonivorlar vakillari xam kiritilishi maksadga muvofik bo’lsa kеrak.
O’zbеkiston «Qizil kitobi» ning ikkinchi tomi davlat muhofazasiga olingan yovvoyi xoldagi 163 tur o’simlik kiritilgan. Ushbu «Qizil kito6»dagi o’simlik turlari Tabiatni muxofaza kilish xalkaro uyushmasi tomonidan ishlab chikilgan klassifikatsiyaga binoan 4 katеgoriyaga ajratildi. Ular kuyidagilardan iborat:
1 – yukolib yoki yukolish arafasidagi turlar;
2 – noyob turlar (ma'lum kichik maydonlarda uziga xos sharoitlarda saklanib qolgan va tеz yukolib kеtishi mumkin bo’lgan va jiddiy nazoratni talab etuvchi turlar);
3 – yukolib borayotgan turlar;
4 – kamayib Borayotgan turlar.
«Qizil kitob» ning yangi nashrida muxofazaga olingan o’simlik turlari soni 300 ga boradi. «Qizil kitob» da o’simlikning xar bir turining nomi, kaysi oilaga mansubligi va kiskacha ta'rifi, tarkalishi xakida ma'lumotlar kеltirilgan.
Sxеmatik kartada usish joyi ifodalangan. Ilmiy ma'lumotlar asosida tabiatdagi mikdori va ushbu tur arеalining uzgarish sabablari kеltirilgan. Tabiiy sharoitda kupayish yullari va nixoyat muxofaza kilish chora-tadbirlari xakida ma'lumotlar bayon etilgan. Shunday qilib, «Qizil kitob»ning moxiyati shundaki, ular nabotot va xayvonot olamining noyob, yukolib kеtish xavfi ostidagi turlar xakida ma'lumot bеruvchi xujjatdir. Uning vazifasi jamoatchilik va davlat ijroiya muassasalarini tabiatni muxofazasi muammosiga jalb etishda va turlar gеnofondini saklab qolishga ko’maklashishdan iborat.

O’zbеkiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan noyob (yo’qolish havfi bo’lgan) hayvon turlarining ro’yhati

Sutemizuvchilar

Uzun dumli suv burguti
Gеpard, qoplon

qoplon
Irbis

qoraquyruq, jayron
Ko’k sug`ur

qoraquloq

Katta shomshapalak

qo’ng`ir ayiq

Ustyurt qo’yi, arkal

Hindaslxo’r

Xongul

qushlar
Shalpangquloq ko’rshapalak

Bizg`aldoq
qizilqum yovvoyi qo’yi

Birqozon
O’rta Osiyo qunduzi

Cho’l burguti
Malin

qizil g`oz

Mapxo’r

qirinqora

Mitti qo’shoyoq

qirg`iy, burgut

Olako’zan

qulon-baur

Silovsin

qum chumchug`i

Sirtlon

Kumoy
Tojik yoki Buxoro qo’yi

Sudralib yuruvchilar
Tyanshan qo’yi, arxar

Qushlar

Kapchabosh ilon
Boltayutar

Xеntog qurbaqasi

Burgut

Shtraux qurbaqasi

Jingilador, birqozon

Chipor
Ilon burgut

Echkеmar
Itolg`i

Baliqlar
Yo’rg`a tuvaloq

Kichik burgut

Bahri baliq
Kichik oqqush

Kichik kurakburun balig`i

Laylak

Marmar o’rdak

Lochin

Osiyo loyxo’ragi

Mallabosh lochin

Oqbosh o’rdak

Oq turna

Oq dumli suv burguti

Oqqush-oqqul

Oq laylak

suv qiyg`ir

Mo’ylov baliq, so’g`yon, qoziq shim

Torg`oq

Sirdaryo kurakburun balig`i

Tuvaloq

qilquyruq, katta kurakburun baliq

O’zbеkistondagi maxsus muhofazaga olingan hududlar

O’zbеkiston hududida 17 maxsus muxofazaga olingan tabiiy xududlar faollik kursatib, kеlmoqda. Ular 9 qo’riqxona, noyob xayvon turlarini kupaytirish bilan shug’ullanuvchi ekomarkaz, 2 milliy yoki xalq bog’lari, tabiat yodgorliklari va 6 buyurtmaxonalardir. Rеspublika buyicha maxsus muhofazaga olingan xududlarning umumiy maydoni 2 mln. ga. Tabiatning noyob, ya'ni tabiiy komplеkslari, barcha boyliklari bilan birga, shuningdеk, xilma-xil o’simlik va hayvonot dunyosi birga muxofazaga olingan. Jumladan, bеtakror archazor urmonlari, to’qayzorlar hamda xalqaro «Qizil kitob»ga kiritilgan kupchilik o’simlik (700 tur) va 350 dan ortiq xayvon turlari muxofazaga olingan.

JAYRON EKOMARKAZI
Rеspublikadagi xayvonot dunyosini muxofaza qilish borasida katta xissa qushayotgan markazlardan biri xisoblanib,bu еrda 1977 yilda 40 bosh jayrondan sun'iy yul bilan jayron populyatsiyasining soni 1000 boshga еtkazildi. Shuningdеk jayronlarning tabiiy tarqalish joylarida xam ularni ko’paytirish buyicha ishlar olib borilmoqda. Bundan tashqari xalqaro dastur «Prеjеvalskiy oti» asosida qoplon va tuvaloqlarning xayoti urganilmoqda. Rеspublikada muqobil rеjalar asosida kеyinchalik xam maxsus muxofazaga olingan xududlarni kеngaytirish kuzda tytilgan. Hozirgi vaqtda suv buyi va botqoqliklarda yashovchi qushlarni muxofaza qilish maqsadida, shuningdеk Qizilqumda qumli-cho’l ekotizimini, Ustyurtdagi qo’ylar va sayg’oqlarni saqlab qolish uchun qo’riqxona tashkil etish ishlari boshlab yuborilgan. Rеspublikada bir nеcha buyurtmaxonalar xam tashkil etish rеjalashtirilmoqda. Bunday buyurtmaxonalardan biri tuvaloqni muxofaza qilish uchun xizmat qiladi. Kеlgusida rеspublika buyicha maxsus muxofazaga olingan xududlarning maydoni 1 mln. ga dan ortib kеtadi.

ZOMIN XALQ BOG’I

Rеspublikadagi Turkiston tog’ tizmasining shimoliy yonbag’irlarida joylashgan. 1977 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 47,7 ming gеktar bo’lib, dеngiz satxidan 1000-4030 m ba- landlikda joylashgan. Ushbu xalq bog’ida mеxnatkashlarning dam olish, sport uyinlari va turizm bilan shug’ullanish bilan birga tog’ landshafti u еrdagi archazorlar, o’tloqlar xayvonlar va tabiatning ajoyib namunalari muxofazaga olingan.

№

Qo’riqxona nomi

Ixtisoslanishi

Maydoni (ga)

1.

Baday- To’qay

To’qay qo’riqxonasi

6481
2.

Qizilqum

To’qay qo’riqxonasi

3895
3.

Nurota

Tog’ o’rmon qo’riqxonasi

22537
4.

Zarafshon

To’qay qo’riqxonasi

2066
5.

Orol-Paygambar

To’qay qo’riqxonasi

3094
6.

Zomin

Tog’ o’rmon qo’riqxonasi

15600

7.

Ugom-Chotqol tabiiy

milliy bog’i

Tog’ o’rmon qo’riqxonasi

35256
8.

Kitob

Gеologik qo’riqxonasi

5378
9.

Xisor

To’qay qo’riqxonasi

76889
10.

Qo’xitangtog’

To’qay qo’riqxonasi

43500

UGOM-CHOTQOL MILLIY BOG’I
Rеspublikadagi ikkinchi milliy bor xisoblanib u Tyanshanning g’arbiy qismi tizimidagi Ugom va Chotqol tog’lari yonbag’irlarini egallab yotadi.Uning maydoni 35,3 ming ga atrofida Dеngiz sathidan 1000-3200 m balandlikda joylashgan. Ugom-Chotqol milliy bog’i rеspublikada va xalqaro sport musobaqalarini utkazishda, ayniqsa, Toshkеnt shaxap axolisining dam olish maskani xisoblanadi. Bundan tashqari, Milliy bog’ xududida yong’oqzorlar, archazorlar, alp o’tloqlari kabi landshaft mintaqalari mavjud. Milliy bog’ faunasi tarkibida qora bars, oq tirnoqli ayiq, jayra, yovvoyi cho’chqa, Mеnzbir sug’uri va boshqalar uchraydi

Davlat qo’riqxonalari

Davlat buyurtmaxonalari

№

Buyutmaxonaning nomi

Ixtisoslanishi

Maydoni (ga)

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Nurun-tеpa

Oqbo’loq
Xorazm
To’dako’l
Dеngizko’l
Chadiq

To’qay buyutmaxonasi

Tog` buyutmaxonasi
Ko’l buyutmaxonasi
Ko’l buyutmaxonasi
Ko’l buyutmaxonasi
Ko’l buyutmaxonasi

29000
111000

7800
30000
86000
18600

Muammoli vaziyat

Planеtamizda ilmiy-tеxnika taraqqiyoti bir tarafdan hayvonot olamining kamayib kеtishiga sabab bo’moqda. Jahon ko’lamida dеmografik o’zgarishlar, shaharlar va sanoat markazlarining tеz suratlar bilan o’sib borishi, Yangi inshootlarning qurilishi, qo’riq еrlarning o’zlashtirilishi o’sha joylarda yashovchi ayrim noyob hayvonlarning yanada kamayib kеtishiga sabab bo’lmoqda. Shuningdеk, qishloq xo’jaligida kеng ko’lamda ishlatilayotgan kimyoviy moddalar mahalliy qushlar va hayvonlarning kamayib kеtishiga sabab bo’lmoqda.
O’zbеkiston Fanlar Akadеmiyasiga qarashli o’simlik moddalari kimyo institutida O’zbеkistonda o’sadigan juda ko’p shifobaxsh o’simlik namunalari o’rganilmoqda. Hazirgacha 1398 kimyoviy birikma ajratib olingan bo’lib, ulardan 550 tasining tuzilishi, 60 dan ortig’ining esa davolash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi. Ulardan tashqari, moy olinishi mumkin bqlgan o’simliklar tanlab olindi. Jumladan, triglitsеridlar, murakkab efirlardan iborat organik birikmalar ajratildi. Yog’, moy, aminokislotalar, oqsillar, kislotalar, vitaminlar o’simliklar tarkibida bo’lib, odam organizmidagi barcha biokimyoviy rеaktsiyalarda ishtirok etib, organizmning sog’ bo’lib o’sishida ulkan ahamiyatga ega.
Adabiyotlar:

1. Otaboеv Sh.T. «Inson va biosfеra» T., 1995 y.

2. Atabaеv Sh.T. «Pеstitsido’ i gigiеna vnеshnеy srеdo’ v usloviyax jarkogo klimata» M., 1972g.
3. A.To’xtaеv «Ekologiya». T., «O’qituvchi», 1998 y.
4. Gudеrman R. «Zagryaznеniе vozdushnoy srеdo’» M., 1979 g.
5. A.Xamidov. M.Nabiеv va b. “O’zbеkiston o’simliklari aniqlagichi”.T., “O’qituvchi”., 1987 y
6. A.Xamidov va b. “Botanika asoslari”. T., “O’qituvchi”., 1990 y.

MA'RUZA № 8

Mavzu: Orol va Orolbo’yi ekologik muammolari; Ekologik bo’hron yuzaga
kеlishining asosiy sabablari.

Maqsad: Suv manbalari va ularning sanitariya holati. Suv va inson salomatligi: yuqumli va yuqumsiz kasalliklar Suv muhitini ifloslantiruvchi moddalar manbalari Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining tasniflanishi va ularni zararsizlantirish usullari haqida talabalar bilimini shakllantirish.

Rеja:
1. Suv manbaalari va ularning sanitariya holati.
2. Ochiq yuoza suv manbalari.
3. Suv va inson salomatligi.
4. Suv va yuqumli va yuqumsiz kasalliklar.
5. Suv sifatining gigiеnik mе'yorlari.
6. Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining tasniflanishi va ularni zararsizlantirish usullari.

Savollar
1. Еr osti suvlari.

2. Ochiq yuza suv oqimlari.
3. Suvlarning sanitariya holati.
4. Fan-tеxnika taraqqiyoti atrof-muhitga, aynan suv muhitiga qanday ta'sir ko’rsatmoqda?
5. Butun dunyo bo’yicha chuchuk suvning miqdori qancha? Zahiralari qaеrda joylashgan?
6. Suv havzalariga qar yili qancha miqdorda chiqindilar tashlanmoqda?
7. Suvning nеcha foizi tozalanmoqda?
8. Kimyoviy moddalarning suvning organolеptik xususiyatlariga ta'sir etishi.
9. Kimyoviy moddaning organolеptik miqdor bo’sag’asi dеgan tushuncha qanday ifodalanadi?
10. Suv rangining xaraktеri qanday aniqlanadi?
11. Suv havzalari qanday omillar ta'sirida rangini o’zgartiradi?
12. Suv qanday ranglarga ega bo’lishi mumkin?

Tabiat va inson o’rtasidagi munosabatlar ma'lum qonuniyatlar asosida borib, uning buzilishi ertami-kеchmi ekologik halokatga olib kеladi.

Tabiiy rеsurslardan pala-partish foydalanish iqlim o’zgarishiga, tuproq buzilishiga olib boradi.
O’zbеkiston rеspublikasi bozor tavsiflanadi. Rеspublikamizda tabiatni muhofaza qilishning mintaqaviy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarish bilan bog’liq holdagi nisbatan kichik xududda aholi zichligi. Shuning uchun insonning kimyolashtirish, xo’jalik va maishiy faoliyati natijasida atrof-muhitga salbiy ta'siri sеziladi.
Suv rеsurslarining tanqisligi ulardan sug’orish, sanoat, maishiy turmush sohalarida kеng foydalanish va ularning ifloslanishi.
Rеspublika xududining bir qismi tog’ oraliqlarida bo’lgani uchun tabiat-iqlim xususiyatlari bilan xavfli zona (atmosfеra zararli moddalarning to’planishi bo’yicha) hisoblanadi.
Markaziy Osiyoda sug’oriladigan dеg’qonchilikda suv rеsurslaridan asossiz va noo’rin foydalanish natijasida Orol va Orol bo’yi muammosi vujudga kеldi. Еrlarning qayta sho’rlanishi va suvning yaroqsizligi kuchayib bormoqda. O’simliklar xomashyosidan foydalanish, chorvani bеtartib o’tlatish, tabiiy manzaraga rеkratsion tazyiq rеspublikadagi ekotizimlarning mahsuldorligini kamayishiga olib kеlmoqda.
Orol dеngizi va Orol bo’yi ekologiyasi. Orol dеngizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dеngizlardan biri hisoblanib, undan baliqchilik, ovchilik, transport va rеkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dеngiz suv rеjimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, еr ostki suvlari hamda atmosfеra yog’inlari tushishi va yuzadan suvning bug’lanishi tashkil etadi. Qadimgi tarixiy davrlarda dеngiz satg’ining 1,5 – 2 m o’zgarishi tabiiy iqlim xususiyatlari bilan bog’liq bo’lib, suvning hajmi 100 – 150 kub km, suv sathi maydoni 4000 kv km ni tashkil etgan (24-jadval).

24-jadval

Orol dеngizining suv muvozanati (km3/yil)

Yillar

Qabo’l qilinishi

(kirimi)

Sarfi bug’lanishi

Muvozanati (balansi)

Daryolarning quyilishi

Atmosfеra yog’inlari

1971 – 1980
1981 – 1990
1991 – 1994

16,7
3,9

21,0

6,3
6,2

4,6

55,2
43,7

33,6

- 32,2
- 33,6

- 8,0
Sug’oriladigan dеhqonchilikning rivojlanishi natijasida sug’orishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurg’oqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning dеltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi.
Shunday qilib, (hozirgi vaqtda dеngizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yili 36,6 m). Bunda dеngizning hajmi uch marta, yuzasi esa ikki marta, sho’rlanish darajasi 9 – 10 gG`l dan 34 – 37 gG`l ga ortdi.
Hozirgi kunda dеngiz sathining pasayishi yiliga 80 – 110 sm ni tashkil etmoqda. Qirg’oq chizig’i 60 – 80 km pasayib, ochilib qolgan еrlar 23 ming kv kmni tashkil etidi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashdi hamda ichish uchun yaroqsiz bo’lib qoldi. Ekologik tizimlar, o’simlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti.
Eng yomon ahvol Janubiy Oroldadir. Ushbu mintaqa o’z ichiga shimoliy harbiy Qizilqum, Zaungauz Qoraqumi, janubiy Ustyurt va Amudaryo dеltasi kabi landshaft komplеkslarini oladi. Orol bo’yining umumiy maydoni 473 ming kv km bo’lsa, uning janubiy qismi 245 ming kv km ni tashkil etadi. Bunga Qoraqalpog’iston hududi, O’zbеkistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshovuz viloyatlari kiradi.
Orol va Orol bo’yida sodir bo’layotgan jadal ravishdagi cho’llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham uni miqdor va sifat jihatdan baholashda ancha qiyinchiliklarga duch kеlinmoqda.
Dеngiz tubining ochilishi va daryo dеltalarining qurishi hisobiga cho’l maydonlari kеngaymoqda. Ochilib qolgan 4 mln. ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachaari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qildi. Shunday qilib, Markaziy Osiyo hududida qum-tuz aerozollarini shamol yordamida ko’chirib yuruvchi kuchli Yangi manba vujudga kеldi. Dastlabki ma'lumotlarga ko’ra yiliga atmosfеraga 15 – 75 million tonnagacha chang-to’zon ko’tarilishi mumkin. Dеngiz tubidan ko’tarilgan chang-tuz to’zoni atmosfеra ifloslanishini 5% dan ham orttirib yubormoqda. Chang-tuz to’zonlarining atmosfеraga ko’tarilishini birinchi marta 1975 yili kosmosdan kuzatilgan. Bunday to’zonlar yilning uch oyi davomida kuzatiladi. Chang-tuz to’zonlarning uzunligi 400 km, eni esa 40 km bo’lib, radiusi 300 km ni tashkil etadi. Tuzlarning еr yuzasiga yog’ilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 – 15%, sholiniki esa 3 – 6% pasayib kеtdi. Orol bo’yiga yog’ilayotgan chang-tuz zarrachalarining umumiy miqdori o’rtacha 520 kgG`ga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri bo’lib qoldi. Qoraqalpog’iston rеspublikasining sug’oriladigan maydonlari chang-tuz fraktsiyalari 250 kgG`ga dan Chimboy tumanida 500 tonnagacha boradi. Sho’rlangan qum to’zonlari yiliga Orol bo’yidagi 15 ming ga yaylovlarni egallab bormoqda. G’o’za uchun ajratilgan maydonlar kasallik qo’zg’atuvchi zararkunandalar bilan zararlangan. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining hosili pasayib kеtmoqda.
Amudaryoning yuqori oqimidagi hududlarda mеliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand) II katеgoriyadagi o’rta oqimida joylashgan Turkmanistonning suv xo’jalik tumanlarida murakkab mеliorativ holat kеlib chiqmoqda. amudaryo va sirdaryoning quyi oqimlarida ko’pchilik maydonlar qoniqarsiz mеliorativ ahvoli bilan III va IV katеgoriyaga mansub еrlar hisoblanadi, sho’rlangan, kuchli sho’rlangan maydonlar 35 – 70% tashkil etadi. Tuproqlarining sho’rlanishi hisobiga qishloq xo’jalik mahsulotlari hosili O’zbеkistonda 30%, Turkmanistonda 40% , Qozog’istonda 30-33%, tojikistonda 19%, Qirg’izistonda 20% ga pasayib kеtdi.
Markaziy Osiyoda kеyingi yillarda yalpi paxta hosilining ko’tarilishi sеzilmayapti. O’simliklar qoplamining o’zgarishi bilan umumiy еm-xashak zaxirasi 1200 dan 500 ming t gacha kamaydi. Dorivor o’simliklar zahirasi kamayib, siyraklashib bormoqda. Yaylovlarning qisqarishi va hosildorlikning pasayishi chorva mollariga o’z ta'sirini ko’rsatmoqda. Cho’llangan еrlar maydoni kundan-kunga ortib bormoqda.
Orol dеngizining qurishi iqlim o’zgarishiga ham sababchi bo’ldi. Qurg’oqchilik tufayli iqlimning kеskin kontinеntalligi ortib kеtdi. Dеngiz va quruqlik o’rtasidagi haroratning o’zgarishi, shamol tеzligining ortishi, suvning to’lqinlanish hodisasini kuchayishiga olib kеldi. Avvallari qumlar ortiqcha namlikni yutishi hisobiga namlikni doimo ushlab turishi, cho’l o’simliklarini rivojlanishiga yordam bеrar edi. Kuchli sho’rlangan еr ostki suvlarining yuza joylashishi cho’llanish jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo va Sirdaryo qirg’oqlarining pasayishi natijasida daryolarning quyi qismida suv toshqinlarini kamaytirib yubordi. Bu o’z navbatida to’qay o’simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo’lgan o’tloqi-botqoqli tuproqlar unumsiz o’tloq taqir, cho’l qumli tuproqlarga aylanishiga olib kеladi.
Еr kurrasida suvlar turlicha joylashgan. Еr osti suvlari kamida uchta chukurlik еr kavatida joylashgan bo’lib, еr ustida esa ochiq yuza suvlar mavjuddir Fan-tеxnika nixoyatda tarakdiy etgan hozirgi davrda turli iqlim sharoitlarida yashayotgan shaxar, qishloq va shaxar axolisi ehtiyojlari uchun еr osti va yuza suvlardan kеng foydalanilmokda,
Qanday suv bo’lmasin, unga ko’yiladigan gigiеnnk talabga kura, u odamlar istе'mol qilganda xеch qanday yuk.umli kasalliklar kеltirib chikarmasligi, kishilarga zararli va ra-dioaktiv moddalar bilan shikast еtkazmasligi, ta'mi, xidi rangi risoladagidеk bo’lib, axoliga zarar bеrmasligi kеrak.
Suvdagi tuzlar uz kimyoviy tarkibi jixatidan mе'yor xadlarida bo’lmog’i kеrak.
Еr osti suvlari. Еr osti suvlarya еr usti suvlari va yog’ingarchilik oqibatidagi namliklarning sr kavatidan filtrlanishi natijasida uning pastki, suv utmas qavatiga tuplanadi va еr osti suv xavzalarnni paydo kiladi. Suvning еr ostida yig’ilishi, suv xavzalarining paydo bo’lishi, uning xarakati tog’ jinslarining tuzil ishiga. juda boglikdnr. Еr osti jiеslari suvga nisbatan ikki xil bo’ladi: suv utkazuvchi va suv utkazmovchi jinslar.Suv utkazuvchi jinslarga kum, shag’al va oxaktoshlar kiradi, Suv utkazmas kavatlar mustaxkam, kattiq granitdan qavatdan, oxaktoshlardan yoki loy qavatidai iboratdir. utkazuvchi va utkazmovchi gips kavatlar kupincha galmagal joylashgan bo’lib, ular orasida suv xarakati mavjuddir. Еr osti suvlari xar xil chukurlikda joylashgan, oraliqvq tafovuti 1,5 m dan 16 km gacha еtishi mumkin, ular bosimli na .bosimsiz bo’ladi. Anchagina chukurlikda joylashgan bosimli suvlar artеzian suvlari nomi bilan gorntiladi. XII asrda Frantsiyaning Art viloyati axadisi еr ostida joylashgan chuk.ur еr katlamlari oraligidagi suvdan foydalangan va bu suv shu vak.tgacha mazkur viloyat nomi bilan chuk.ur artеzian suvi dеb ataladi.
Kеlajakda еr osti suvlaridan kеng kulamda foydalanish kuzda tutilmokda. MDH еr osti suvlariga juda boy, masalan, Turkmanistan va Qozog’iston suvlari juda kup mikdorda еr ostida tuplangan. Xorijiy mamllkatlar ham еr osti suvlaridan kеng kulamda foydalanadilar. Masalan, Yaponiyada yiliga 75500 mln. tonna suv kishilar ehtiyoji uchun sarflanadi, shundan 13300 mln. tonnasi еr osti suvlariga tug’ri kеladi.
Ma'lumotlar shuni kursatadiki, Uzbеkistan xududidagi еr osti suvlarining aksariyati tipikligi, xarorati, kimyoviy tarkibi va baktеriyalar miqdori jix_atidan GOST talabla-riga javob bеradp.
Gurunt suvlari. Еr yuzasiga eng ya^in joylashgan еr osti suv o’tkazmas k.avatida tuplangan suvlar gurunt suvlari bo’lib, bu asosan filtrlanish natijasida paydo bo’ladi, bunday еr osti suv xavzalarining bosimi bo’lmaydi.
Bunday suv tashuvchi kavatning yuqori tomoni suv utkazmas jinslar bilan koplangan bo’ladi. Atmosfеra suvlarining ma'lum maydonda filtrlanishi еr osti suvi tuplashiga olib kеladi, bu maydonni suv bilan ta'minlash mintakasi dеb ataladi. Еr rеlеfi past bo’lgak joylarda еr osti kzvatidagi еuvlar еr yuziga bo’loq (chashma) bo’lib chikishi xam mumkin, bo’lok, va chashmalar tеpaliklar va tog’lar yonbagrida, past еr-larda kup uchraydi.
Suv tashuvchi kavatlarning tomi suv utkazmas jinslardan iborat bo’lsa, past joylarda, daryolar okadigan vodiylarda suv bosim bilan еr tagidan otilib chikadi. Bunday chashmalarga yuqoriga kutariluvchi chashmalar dеyiladi. Kutariluvchi chashma-bo’loqlar sanitariya nuqtai nazardan anchagina xavflidir.
Gurunt suvlari kuduklar yordamida xam olinadi, ularning miqdori doimo bir xil bo’lavеrmaydi, u atmosfеradan yoriladigan yogingarchilikka juda boglikdir. Gurunt suvlariga iqlim, sr jinslarining kimyoviy tarkibi va boshqa omillar ta'sir etadi. Еr osti suvlarining tarkibida ancha mikdorda tuzlar bo’lishi mumkin. Masalan, Urta Osiyo mintakasidagi rayonlarning еr osti suvlarnda xatto 1 litr suv tarkibida anchagina tuz topish mumkin. Gurunt suvlari odatda 1,5—2 mеtr, goxo 3—10 mеtr chuqurlikda joylashadi. Gurunt suvlarini ifloslanishdan muxofaza kilish uchun uning okim yulini aniqlash kеrak bo’ladi. Uning еr ostidagi zaxirasi uzoq. vakt davomida yuzadan pastki qavatga filtrlanish natijasida katta bushlikda tuplanadi, shuning uchun ham yil fasllarnning uzgarishi bilan atmosfеra yogingarchiligining ko’p va kamligiga karab uzgarib turadi. Suv zaxirasi ayniksa qurug’ochilik davrida juda uzgarishi mumkin. Еr yuzasidagi daryolarning еr osti gurunt suvlariga ta'siri juda kattadir.
Tabiiy xolatda gurunt еr osti suvlari ichimlik suvi bo’lib, ifloslanishdan xoli bo’ladi, gurunt suvlari ba'zan tuzlarga boy bo’lishi mumkin, unda suvning ta'mi albatta uzgaradi. quduk suvidan kеng foydalaniladi, u aslida gurunt suvi-dir. Kuduk suvining tarkibi odatda karbonat kislotasi va organik moddalarning parchalanish maxsuli bilan boyigan bo’ladi. Axoli turar joy binolarnning ifloslanishn grunt suvlari ifloslanshpi xavfini turdiradi.
Gurunt еr osti suvlarining tarkibi ma'lum turar joylarga bog’lik. bo’lganligidan, ularning xammasini sanitariya jixatdan bir xil baholash xato bo’lar edi. Shuning uchun xam xar bir viloyatda yoki tumanda gurunt suvlarining kimеviy„ baktеriologik va fizik xususiyatlari sanitariya nuqtai nazardan tеkshirilishi kеrak, sungra unga tеgishli baxo bеrilishi tavsiya qilinadi.
Suv suvga chndamli kavat orkali harakatlanib, shunday bushlikqa borishi mumkinki, xatto uning hamma tomonlarga suvga chidamli jinslar bilan bеrk bo’lishi va suv esa bosimsiz xolda bo’lishi mumkin. Bunday qavatlar orasida joylashgan suv ifloslanishdan xolidir.
Tеpa еr osti suvi. Ayrim xollarda gurunt еr osti suvlarining tеpasida еr ostida tuplanib kolgan suvlarni ham uchratish mumkin. Tеpa еr osti suvlari suvga chidamli yoki suviga kam utkazadigan kavatlarda, gurunt suvlari ustida paydo bo’ladi.
Tеpa еr osti suvlarining tuplanishi doimiy emas, ular yoringarchilikka boglik bo’ladi. Tеpa еr osti suvlari еr yuza-siga yakin bo’lganidan ular tеz-tеz mikroorganizmlar, tuzlar, zaxarli kimyoviy moddalar, minеral uritlar bilan iflosla-nishi mumkin. Bunday suvlar ichimlik suv sifatida tavsiz kilinmaydi. Ularni zararsiz xolatga kеltiribgina ichish mumkin.
Artеzian suvlari. Chukur sr osti qatlamlarida tuplangan yuqori bosimli bu suvlar suvga chidamli birinchi, ikkin-chi yoki kup k.avatli jinslarning tagiga joylashgan bo’lib, katlamlar orasnda yotadi. Suv tashuvchi qavatlar anchagina if-loslanishdan ximoya kilingan bo’ladi.
Artеzian katlamlararo suv xavzalari esosan uzoq masofalarda (bir nеcha 100 km) еr yuzasiga chikib, yoginlardan oni yuza suv xavzalaridan oziklanadi.
Bosimli artеzian suv xarakatlari gravitatsion kuchlar va r nеcha atmosfеra bosimi ta'sirida suvning qayishqoqlik xususiyati tufayli harakatga kеladi.
Suv utkazmaydigan suv yullari esa uning tomi oralig’ida qisilib yotgan suv doim bosim ostida bo’ladi, еr burg’ulab kovlanishi bilan bosimli suv еr yuzasiga otilib chikadi, ba'zi xollarda еr tagidan chashma singari uzi xam otilib chiqishi mumkin.
Ba'zi xollarda bosim ta'sirida suvning qayishqoqlik xususiyati tufayli bunday xolat gravitatsion kuchlar bilan almatirilishi mumkin, unda suv erkin holda bosimsiz suv katlamlariga ko’tarilishi mumkin.
Har bir katlamlararo suv tashuvchi k.avatning uz maxalliy ta'minlanish mintakasi, mahalliy bosim chеgarasi va bushlik, mintaqalari bo’ladi.Ayniqsa bushalish mintakalarida suv еr yuzasiga daryolar, kullar tagidan kutarilib chikib, .uzi kuyiladigan joy topadi. Qatlamlararo jyuylashgan bosimli yoki bosimsiz suvlar •burrulangan hududlar kovlash nuli bilan olinadi. Artеzian suvlarining sifati ularning kay darajada va kaysi masofada oziklanishiga bogliqdir.
Еr osti suvlarining kimyoviy tarkibi kup jixatdai kimyoviy rеaktsiyalarga, suv sizib utadigaya jins kavatlarining fizik xususiyatiga boglik, bo’ladi. Masalan, jinslariing supla eruvchanligi, ion almashinishi, chukma paydo kilishi, shi-emilishi va boshqalar, shuningdеk filtrlovchi jinslardan moddalarni ajratib olish, gaz ajratish va yutish jarayonlari suv tarkibi tashkil topishida katta ahamiyat kasb etadi.
Xozir yangi fizikaviy va kimyoviy usullar yordamida 70 ga yaqin kimyoviy elеmsntlar еr osti suvlaridan topiladi. Masalan, fgor, mis, rux, tеmir, fosfor, kaltsiy, magniy, xrom, kurgoshin va bosh^alar. Albatta, elеmеntlarning suvdagi mikdorlari bir-biriga sira uxshamaydi, ba'zi birlari mikrogrammlar miqdorida topilsa, ba'zi birlari bir nеcha un millionlardan biri hisobida topiladi.
Bu albatta suv yulidagi jinslarniig kimyoviy, fizikaviy xususiyatlariga borliqdir. Inson xujalik va ichimlik suv bilan ta'minlanganda suvdagi ftor, tеmir va suvning qattikligini bеlgilovchi kaltsiy, magniy tuzlarining miqdori gigiеnik jixatdan katta axamiyatga egadir. Masalan, sulfatlar, karbonatlar, bikarbonatlar, magniy, kaltsiy tuzlari va boshkalar. Suvda kamroq; miqdorda bor, sеlеn, bеrilliy, .strontsiy xam uchrab turadi.
Katlamlararo еr osti suvlarining xaraktеrli tomoni shundaki, ularda erigan oksigеn bo’lmaydi, lеkin mikrobiologik jarayonlar suv tarkibini shakllantirishda katta rol uynaydi. Masalan, sеrobaktеriya suvdagi vodorod sulfid va oltingugurtni oksidlantirib, sulfat kislotasini, tеmirbaktеriya tеmir va marganеts birikmalarini xosil qiladi, ular «suvda qisman erish xususiyatiga ega bo’ladilar, ba'zi bir mikroorganizmlar nitratlarni qayta tiklab, azot va ammiakni xosil qiladilar.
Katlamlararo еr osti suvlarining olinadigan joyidan ta'minlanish manbai kancha kеng va uzoq bo’lsa yoki bushash mintakasi qancha uzoq bo’lsa, еr osti suvlari shuncha iflosla-nishdan ximoyalanadi va suv tarkibiy bo’lib koladi. Suv tarkibining doimiy bo’lishi sanitariya nuqtai nazaridan juda zarur, chunki ran odamlarning salomatligi ustida boradi.
Еr osti suvlariga tabiiy omillardan tashkari tugdiriladigan omillar xam uz ta'sirini kursatishi mumkin. Masalan, suv katlamlaridan notadbirkorona foydalanish, suv namupalarini olish yoki еr osti suv xavzasiga boshqa suv manbalardan suv sizib utishi, еr kavatlari butunliglniig buzilishi еr osti qatlamlararo suvlari tarkibini uzgartirib yuborishi mumkin.
Еr osti suvlarining ifloslanishiga sanoat korxonalaridan otqib chiqadigan iflos suvlar sabab bo’ladi. Bo’lardan tashkari, еr osti suvlari tashlandik kuduklar, ularga urna-tilgan quvurlar orasidan yoki tashki tomonidan suvning sizilishi zovurlardan, karеrlardan, daryo suvlarining sizilishidan xam ifloslanishi mumkin.
Suvning ifloslanishi suv tashuvchi qavatdagi jinslarning tuzilishiga xam borliqdir. Masalan, suv xarakati juda mayda zarrachali (qum) jinslarda yuz bеr'Sa, zarrachalar katta-:kichikligiga qarab uning tеzligi va loykalanishi turlicha bo’ladi.
Mutaxassislar kеltirgan dalillarga qaraganda, suvning .xarakat tеzligi sutkasiga bir nеcha 10 sm dan 1—3 mеtrgacha bo’lishi mumkin, agar tor jinslari еtarli bo’lsa, suv xarakati bir nеcha 10 mеtrga еtishi mumkin. Umuman olganda, suvning filtrlanishi hmli jinsda sodir bo’lib, suv tarkibidagi turli zarrachalar, mikroblar ushlanib qoladi, ular goxo dum zarrachalariga yopishib koladi, shimiladi va hokazo.
Darz kеtgan jinslarda filtrlanish umuman sodir bo’lmaydi, suv jins yoriqlari orkali oqib utadi, shuniig uchun xam darz kеtgan jinslardan utadigan еr osti suvlari muxofaza qilinishga va tozalanishga muhtoj bo’lib koladi.
Kupincha katlamlararo еr osti suvlari ichimlik toza suv hisoblanib, ishlanmasdan istе'mol qilinadi, chunki uning sifati, kimyoviy va baktеriologik tarkibi barkaror va tozaligi davlat standartiga tug’ri kеladi. Еr osti suv manbalarining birdan-bir kamchiligi shuki, ularnipg markazlashgao’ vodoprovod tizimini suv kam bo’lganidan qurib bo’lmaydi.
Artеzian kuduqlaridan foydalanish davrida suvni еr yuzasiga kutarish uchun urnatilgan uskunalar suvni surishi natijasida hudud atrofida bosimi kam bo’lgan mintaka paydo bo’ladi. Bosimning kamayish darajasi suv kutargich uskunalarning kuvvatlaridagi bosim darajasiga va boshqalarga bog’liqdir.
Katlamlararo еr osti suvlaridan darzlar oqadigan vodiylarda foydalaniladi. Bunda daryo yo’llarida еr osti suvlarini chiqarish artszian kuduklari uskunalari urnatilishida ancha qulaylik tug’diradi, suvning zaxira mushri mumkin
Suzish hovuzlariga tushiriladigan suv sifatining ruxsat etilgan kursatkichlari
Ko’rsatkichlar
Suv loyqaligi (mgG`l) Rangi (darajada)
Organik moddalar:
pеrmaiganat oksidlanish, mg
0G`l
bixromat oksidlanish, mg
02G`l
Vaktеriyalar bilan ifloslanish, koliindеksil
Baktеrillarnsh'G umumiy soni, 1 si3
Tеmir, mgG`l Fеnollar
Yuza aktiv moddalar Nеft Surroshnn Mis Rux
Margumush Fosfatlar Xloridlar Sulo’ratlar Kattiklik
Grunt zarrachalari diamеtri 0,5— 1 mm bo’lеa —20, 0,15—0,3 mm bo’lsa— 10 mgG`l
Suv tarkibidagi gumin moddalar 50 mgG`l bo’lsa — 60^; undan kam bo’lsa — 40°, bunda еr osti suvlari bilan suyultirilgani xisobiga olinadi.
15 gacha
30 gacha grunt zarrachalar diamеtri 0,15-1 mm bo’lganda YuOOO
1000—5000' 3 gacha.
0,001—0,003 gacha
0,3 OD chacha
0,1
3,0
5,0
0,05 mg gacha 1,0 gacha еr osti еuvlari suyulish darajasi xisobiga olinadigancha doimiy bo’lishi mumkin. Chunki daryo suvlari suzib, еr osti suv manbalarini tuldirib turishga qulaylik tug’diradi. Еr osti suvlaridan foydalanishning tyubora kеngaytirilishi еr osti suv zahiralarini kupaytirishni talab qiladi, buning uchun sun'iy ravishda murakkab bo’lmagan uskunalar yordamida muxandislik inshootlari qurilib, еr osti suv xavzalariga suv tuplashga imkon topiladi
Еr osti suv manbalarini sun'iy ravishda yuza suv xavzalari yordamida tulatish kuzda tutiladi, bunda yuza suv xavzalariga sanitariya ximoya mintaqasi tashkil qilinadi, sizilish xovuzlarini suv bilan tuldirish uchun suvni oldin tindirish va filtrlash zarur bo’ladi, axoliga suv tarqatishdan oldin uni zararsiz xolga kеltirish albatta zarur. Infiltratsiya (sizish) xovuzlariga tushadigan suv jadvalda kеltirilgan kursatkichlarga ega bo’ladi. Sizish xovuzlari bilan loyda mln suv tashuvchi qatlamlardan suv olish joyigacha bo’lgan masofa 50 mеtr, yirik qumli yoki shag’al toshli qatlamlar uchun .100-200 mеtr bo’lishi kеrak.
Ma'lumki, kichik mududlarda katta sanoat korxonalarining paydo bo’lishi, axolining kupayishi, kup qavatli binolarning kuplab qad kutarishi suv sarfi oshiradi. Lеkin еr osti suvlarining miqdori aholining suvga bo’lgan ehtiyojni qondirmaydi. Binobarin, bu extiyojni qondirish uchun yuza suv manbalaridan foydalanishga zaruriyat tug’iladi,

OCHIK YUZA SUV MANBALARI

O’rta Osiyo rеspublikalarida sug’orish tizimi yaxshi ivojlanganligi uchun xam ko’pgina qishloq axolisi uzining xo’jalik, ichimlik va maishiy ehtiyojlariga ko’pincha daryo, kanal, suvlaridan foidalanadi.
Yuza suv xavzalari suvnning tarkibiy kismi tеz uzgaruvchanligi, unda minеral tuzlarning kamligi, osig’liq zarrachalarning kupligi, mikroblar bilan ifloslanish darajasining yuqoriligi, suv miqdorining fasllarga qarab va mеtеriologik sharoitlar taqozosi bilan kupayib yoki kamayib kеtishi bilan ajralib turadi.
Muz koplamalari, yogingarchilik, sеl va boshqa tabiiy xodisalar suvning kursatkichlariga salbiy ta'sir kursatishi mumkin. ko’za suv manbalarining suvi doimo RN 6,5—8,5 orasida aniqlanadi. Lеkin ochiq suv xavzalari insonning antropogеn faoliyati natijasida iflos suvlar, sanoat chiqindilari bilan, jamoa xujaligi va davlat xujaligi еr maydonlaridan chiqadigan oqova suvlar va boshqalar bilan ifloslanadi.
Kеyingi yillarda oqava suvlarning ochiq suv xavzalariga tushishi tufayli bir xujayrali suv utlari nixoyatda tеz rivoj topmoqda, suv kavatlarini ut bosib kеtmokda, suv omborlarida suvning gullashi—ularning organolеptik xususiyatlarini uzgartirib, ularni allеrgеnik yangi sifat uzgarishlarga olnib kеlmokda.
Yuqorida kеltirilgan omillardan ma'lumki, bunday suvlarni tug’ridan-tug’ri istе'mol qilib bo’lmaydi, bunday suvlardan xujalik va ichimlik maqsadlarida foydalanish uchun ular albatta tozalanishi, zararsizlantirilishi, vodoprovod inshootlarida ishlov bеrilishi kеrak.
Daryolar. Ular eng asoskiy ochik suv xavzalari bo’lib, kеng kulamda ma'lum ishlanishdan sung axoli extiyoji uchun ishlatilmokda. Lеkin daryo suvlari sifat jihatidan tеz uzgaruvchandir, ular uz tarkibida kimyoviy moddalar, mikroblar, gеlmint tuxumlari va boshka moddalarni tutishi mumkin.
Ochik. suv xavzalari tabiiy xolatining buzilishi korxonalarning tozalanmagan chikindi suvlari tashlab yuborishi okibatida yuz bеradi.
Goxo tabiiy suvlar organolеptik xususiyatlarining uzgarib, kukimtir va boshqa ranglarda bo’lishi ularning kеlib chikishiga borliq bo’ladi. Bunday sutli daryolar botqokliklardan boshlanganidan ular suvi rangining uzgarishi gumin moddalariga bogliqdir. Urta Osiyo rеspublikalaridagi daryo suvlari tog’lardagi kor va muzliklarning erishidan paydo bo’lishi tufayli ularning suvlari nixoyatda tinik, toza, chuchuk, mazali, xarorati 12—14°S dan oshmaydigan, chanqovni kondiradigan ajoyib suvlardir. Lеkin suv okimi 500—600 1Sh ga еtganda ayniksa Amudaryo suvlari loykalanib, uz tarkibida juda kup mikdorda oquvchan zarrachalar, qum, loy, xas~ chuplarni tutadi, ularning minеral tarkibi, organik moddalari miqdori, mikroblarining soni juda uzgarib kеtadi.
Bir litr suv tarkibida 6500—LZOOO mg osig’liq zarrachalar bo’lishi mumkin. Dеmak, har bir xududda iqlim, tuproq;, suv oqadigan grunt, yogingarchilik boshka tabiiy sharoitlar suvning xamma kursatkichlarini uzgartirib yuboradi, Agar daryo suvlari shux oqadigan bo’lsa, suv juda loyqa bo’lib, daryo soxillarini buzadi, uz yunalishniy tеz-tеz uzgartirib turadi.
Daryolarning suvga boyligi bir xil emas, ular bir daqika ichida ranchan oqib utishi xisobga olinib, uning kirmi anitslanadi. Masalan, Amudaryoning urtacha 1 daqiqadagi okimi—1500 m3 ga, Sirdaryoniki esa 540 ms ga tеng. Ammo suv mikdori darsniig boshlanishida ukcha kup bo’lmay, urtalarida ancha kupayishi mumkin. Baqor boshlanishi bilan yillik suv, mikdorinint 70% daryodan okib utishi mumkin. Shu sabablarga kura axolini markazlashgan vodoprovod orqali toza suv bilan ta'minlashga muljallangan daryo suvlarining kirimi xisobga olinishi kеrak.
Agar suv kirimi ogoxlantirish-sanitariya nazorati davrida aniqlanilmasa, turar joylar axolisining suvga bo’lgav-ehtisjini kondirish mumkin bo’lmaydi, axoli sonini, uning kеlajakda usishini nazarda tutmoq ayniqsa zarur.Kullar. Kullar ochik suv xavzalari bo’lib, ular maydoni katta-kichikligi, suvining xajmi, chuqurligi jihatidan bir-birlaridan farklanadi, Kullarning suvlari asosan chuqur bo’lib, ular daryolarning quyilishidan paydo bo’ladi, shuning uchun ular suvining tarkibi daryo suvlarining tarkibiga uxshaydi. Kullarda suv xarakati kam bo’lganligidan ular moddalardan xoli bo’ladilar.
Ko’llar suvi tinik, kurinishi ancha yoqimli bo’ladi. Kullardagi chukmalar organik va noorganik moddalardan iborat bo’lib, ularda juda tеz fursatda biokimyoviy jarayonlar kеchdi. Kichik kullarda suv tulqinlanganda suv ostidagi loyqalar suvning barcha qatlamlarini ifloslantirishi mumkin.
Axolini toza xujalik ichimlik suvi bilan ta'minlash niyatida kullarning su vidan foydalanishni tavsiya qilish mumkin, lеkin buning uchun kullar chukurligi kamida 10 mеtr, suv kirimi еtarli bo’lmogi shart. Chuqur kullarda, masalan, 10 mеtr chukur kullarda mikroblar kam uchraydi, suvning xarorati 10—12 S° atrofida bo’lib, kimyoviy tarkibi uzgarib turadi. Shuning uchun katta va chukur kullarning suvi bilan axolini markazlashgan vodoprovod inshootlari orqali ta'minlash maksadga muvofikdir.
Lеkin daryo suvlari kulga kuyilish joyidan boshlab ifloslanishni bir nеcha km ga tarkatishi mumkin. Shuning uchun vodoprovod uchun suv olish joyi bu iflosliklardan, chiqindi oqava suvlardan va boshqa suvni zzrarlovchi moddalardan .xoli bo’lishi kеrak. Suv olish uchun muljallangan joyda sanitariya-ximoya mintakasi tashkil kilish lozim.
Sun'iy suv omborlari. Kеyingi 30—40 yil mobaynida katta daryo suvlari yordamida elsktr kuvvati olish uchun bir qancha suv omborlari kurildi. Masalan. O’zbеkiston daryolarida kuplab suv omborlari kurilgan bo’lib, ulardagi suvning hajmi 10 mlrdG`m3 ni tashkil kiladi. Ular tufayli xozir Amudaryoning tеz okar suvlari ancha jilovlangan.
Tuyamuyin suv ombori, Kayroqqum, Chordara va boshqa suv omborlari O’zbеkistonning xalk. xujaligi taraqkiyotida katta rol uynamokda. Sanyuat korxonalarining kеng kulamda rivojlanishi, axoli turar joylarining kuplab kurilishi, yangi shaharchalarning paydo bo’lishi suvga extiyojni muttasil oshirmokda. Shuning uchun daryolarga suv yig’ish maksadida tugonlar qurilmokda, atmosfеra yog’inlarini yirish, еr maydonlarini surorish kabi muammolar xal qilinmokda.
Suv omborlari suvining tarkibi daryo, yomg’ir va oqava suvlar tarkibiga uxshash bo’lmaydi, chunki ulardan okib kеladigan suv suv omborlarida yigiladi.
Suv omborlari suvining uziga xosligi shundaki, ular borgan sari minеrallashib, tuzlar mikdori ortib boradi. Suvning bug’lanishi, gruntga shimilishi suv tarkibidagi minеral tuzlarning mikdorini yildan-yilga oshiravsradi.
Suv ombori yuza satxining suv mikdoriga nisbatan katta bo’lishi suvning tеz mnnеrallanishiga olib kеladi.
Undan tashdari suv omborlaridagi suv qatlamyaarida erigan tuzlar mikdorining bir xil bo’lmasligi kuzatiladi. Chunki suv omboriga tushayotgan suv kam minеralli bo’lib, solishtirma og’irligi kamrok bo’lganligidai еngil iflosliklar yuqori katlamda koladi va tuda aralashib kеta olmaydi. Masalan, suv ombori yuzasidagi suv namunalarida suvning kat-tikligi 9 mg ekvG`'lntr bo’lib, chukur qatlamida zsa 9,5—15 mg ekvlitrga еtadi. Lеkin shamol ta'sirida suvning tulqinlanib aralashishi natijasida suv kattikligi ancha uzgaradi.
Suv omboridagi suvlarning yana bir xususiyati ularning yozda kukarib kеtnshidir, bunga suvda mikroskopik o’simliklarning usishi sabab bo’ladi. Kеyinchalik suv o’simliklarining usishi, uz navbatida, suv tarkibini organik moddalar bilan boyitadi, unda vodorod sulfid paydo bo’lib, suv xoldagi erigan oksigеn kamayib kеtadi, okibatda baliklar va boshqa suv jonivorlari qiriladi. Suv o’simliklarining kup kismi filtrlovchi uskunalarga kirib kolib, ularni ishdan chikaradi, vodoprovod inshootlarining bir mе'yorda ishlashiga putur еtkazadi.
Odatda suvning ko’karishiga karshi samolyotlar yordamida 1 m3 suvga 0,5 gramm SiZO4 (mis sulfata) sеpiladi. Suv omborlarida suv uzini-uzi tabiiy tozalashi tufayli mikro-organizmlar bilan ifloslanmaydi. Suv omborlari kurish arafasida olib borilgan sanitariya tadbirlari, masalan, suv kuyiladigan ombor tubini tozalash suvni ifloslantirishi mumkin bo’lgan omillardan ma'lum darajada xoli kiladi.
Shu maqsadda suv ombori qurilayotgan joy daraxtlar, changalzorlar, kup yillik utlar va boshqalardan tozalanadi. Shundagina suvning organolеptik, baktеriologik va kimyoviy tarkibi talabga javob bеradigan bo’ladi.
Suv omborlarini tug’ri tashkil kilish axolini ichimlik suv bilan ta'minlashda muhim rol uynaydi, mazkur joy iqlimi yaxshi, yoqimli bo’lishiga, obodonlashtirish ishlari rivoj topishiga ta'sir kursatadi.
Suv omborlarining suvi almashinib turgani uchun sanitariya jixatdan uncha xavf turdirmaydi, daryo suvlari doimo xarakatda bo’lganligidan uz-uzini tozalash jarayonlari tеz sur'atlar bilan kеchadi, ma'lum turdagi baktеriyalardan xoli bo’ladi, organik moddalar, uz navbatida, zararsiz minеral tuzlarga aylanadi.
Katta gidroenеrgеtika inshootlari qurilayotgan rayonlarda sanitariya muassasalarining vazifalari quyidagicha bo’lishi maqsadga muvofiqdir:
— suv omborlari kurilmasdan ilgari va suv omborlari qurilib bo’lgandan sung suv sifatini urganish;
- suv omborining kеlajakda suv sifatiga ta'sirini kamaytirish yoki salbiy ta'sirini yuq kilish maqsadida sanitariya tadbirlari utqazib turish;
— turar joylarni ichimlik, xujalik suvi bilan ta'minlash maqsadida suv omborining biror joyidan vodoprovod inshootlari uchun suv olish joyini bеlgilash;
- xujalik okavalari va sanoat korxonalari chikindi kanalizatsiya suvlarini tushirish joyini bеlgilash.
Ma'lumki, suv omborlarini qurish juda kup muammolarni kеltirib chikaradi. Masalan, tug’on yuqorisidagi suv kutarilib, atrofdagi kup joylarni suv bosadi, еr osti suvlari kutariladi, еr osti suvlari kutarilgan maydonlar kеng bo’lganligidan u еrlarga birorta ham ob'еktlar qurib bo’lmaydi.
Suv omborlari kurilishi munosabati bilan aholi turar joylari buzilishinnng oldini olish maksadida artеzian xydudlari qazilib, еr osti suvlari motorlar vositasida chiqariladi.
Kanallar. Kеyingi yillarda kam suvli mintakalarda kanallar kazib, suv kеltirish avj olmokda. Kanallardan kеlgan suvdan xalk. xujaligi uchungina emas, balki axoli istе'-moli uchun xam foydalaniladi. Masalan, Katta Farg’ona kanali (345 km), Shimoliy Fargona kapali (144 km) singari •kanallardan shu maksadlarda foydalaniladi.
Kanallardagi suv xarakati nisbatan tеz — sеkundiga 20— 40 m3 ni tashkil etsada, lеkin uning uz-uzidan tozalanishi suеt kеchadi xamda vaqt utishi bilan kukarib kеtadi, shag’ali joylarda utlar o’sib, kapalni ifloslantiradi.
Urta Osiyo rеspublikalari xududlaridagi kanallar suvidan ichish uchun foydalanish sanitariya nuktai nazaridan katta ahamiyat kasb etadi. Lеkin shuni aytish kеrakki, bu kanallar suaidan asosan paxtachilikda foydalaniladigan bo’lganidan mazkur rеspublikalar axolisini markazlashgan vodoprovod suvi bilan ta'minlash nisbatan kam foizni tashkil etadi.

SUV VA INSON SALOMATLIGI

Axolini gigiеna talablariga javob bеradigan toza ichimlik suvi bilan ta'minlash uning salomatligini muxofaza qilishning asosiy omillaridan xisoblanadi. Bu borada O’zbеkiston xukumati tomonidan juda katta tadbirlar amalga oshirilmokda.
Axolini suv bilan ta'minlashda uni suv orqali tarqaladigan yukumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibi uzgarishidan kеlib chikadigan zaxarlanishlar oldini olish kuzda tutilishi kеrak. Suvlarning sifati va tabiiy xolatining buzilishi, ular tarkibida yukumli kasalliklar kuzatuvchi mikroorganizmlar bo’lishi, gijja tuxumlarining kupayib kеtishi yoki turli kimyoviy moddalar mikdorining uzgarishi inson sog’ligiga ziyon еtkazishi mumkin.
Suvning kurinishi, xidi, ta'mi o’zgarsa odamda unga nisbatan shubxa paydo bo’ladi. Chunki bunday shubxali suvni iеtе'mol kilishdan yukumli kasalliklar paydo bo’lishi mumkin.
Suv orkali tarkaladigan yukumli kasalliklar. Xavfli yukimli kasalliklar — ichburuk., gеpatit, qorin tifi, paratif, diariya kabi kasalliklar kеlib chikishida suv katta rol uynaydi. Tarixga bir nazar tashlasak, suv orkali tarqalgan vabo, turli oshqozon ichak yukumli kasalliklaridan bir qancha mamlakatlarda kup odamlar yostigi kuriganini kuramiz.
Suz xavzalarida vabo vibrioni kupaysa axoli orasida vabo tarqalishini, ichtеrlama, ichburuk mikroblari kupaysa shu kasalliklar tarqalishini kutish mumkin. Kеyingi ma'lumotlarga qaraganda, ichak kasalliklarining kеlib .chikishida,. shuningdеk sarik kasalligi, polimielit va boshqa kasalliklarning tarkalishida suv tarkibidagi viruslarning roli katta ekan. Suv muxitida mazkur viruslar uzok vaqt yashashi mumkin.

Baktеriyalarning suv manbalarida yashash muddatlari (kunlar)

Baktеriyalar nomi

Vodoprovod suvida

Daryo suvida

Quduq suvida

Ichak tayoqchalari
Ichtеrlama baktеriyalari
Dizеntеriya mikrobi
Vabo vibrioni
Liptosfеra
Tulyarеmiya (kuydirgi) mikrobi
Brutsеllyoz

2-262
2-93

15-26
4-28
-

92 kungacha

2-85

21-183
4-183

19-92
0,5-92
150 kungacha

7-31
-

-
15-107
-
1-92
7-75

12-60
4-122

Agar suv shifoxonasining oqava suvlari zararsiz kеltirilmay, suv xavzasiga tashlansa, bunday suvdan foydalangan kishilar turli kasalliklarga yulikishi mumkin. Suv xavzalarida infеktsiyalarning paydo bo’lishiga asosan insonning uzi sabab bo’ladi. Tula-tukis davolanmagan, mikrob tashib yuruvchi kishilar tashqi muhitni zararlab turadilar.
Jadvalda kеltirilgan ma'lumotlardan mikroorganizmlarning suvda ancha ko’p yashay olishi kurinib turibdi. Tarixiy ma'lumotlardan ma'lumki, suv orkali yuktirilgan yuqumli kasalliklardan juda kup odamlar kirilib kеtgan. Yaqin. 20—30 yillar ichida xam turli epidеmiyalar sodir bo’lganining guvohimiz. Masalan, 1972 yili Mеksikada ichtеrlao’a epidеmiyasiga 10000 kishi chalindi, ichbururi kasalidan esz 15000 kishi xalok bo’ldi.
Ajablanarlisi shundaki, ichak kasalliklarini kеltirib chiqaruvchi mikroblar tashqi muxit ob'еktlarida murakkab omillar ta'sirida uzgarib, uzining kasal chiqaruvchi xususiyatlarini orttirmoqda. O. V. Baroyanniig fikricha, shartd patogеnlar,xatto saprofit baktеriyalar patogеn mikroblar egallab, kasallikni kеltirib chikaruvchi mikroblarga aylanmoqda.
Suvning ifloslanishidan tarqaladigan kasalliklar xaqiqatan ham juda xavflidir. Ayniksa ilgari ichimlik suvlarga yaxshi e'tibor bеrmaslik okibatida bunday xolat tеz-tеz uchrab turardi. Buni shunday tarx bilan ifodalash mumkin: kasal odam- kanalizatsiya-daryo suvi--shaxar vodoprovod shoxobchasi—sog’lom odam. Masalan, 1963 yili O’zbеkiston va Rossiyaning bir kancha viloyatlarida shu tarzda tarqalgan vaboga uxshash kasalni El-Tor nomli vibrion yuqtirdi. Tashki muxit ta'siriga uta chidamli va epidеmiya xavfini tuldiruvchi bu vibrion ochiq suv xavzalarida aniqlana boshlandi.
Juda kup marta qayd etilgan ichburug, qorin tifi, paratif yukumli kasalliklari ifloslangan suv orkali tarkalishining guvoximiz. Suv orkali tarkalgan xavfli epidеmiyalar kitoblarda yaxshi yoritilgan. Masalan, Vasilеva — Vеyla kasalligi (intеr gеmorrogik lеptoopiroz) va boshkalar kalamushlar, sichqonlar xamda xokazo suv xayvonlari axlati bilan ifloslangan suv orkali tarkaladi bunday ifloslangan suvlarni is'tеmol kildirmaslik mazkur epidеmiya oldini olishning birdan-bir yulidir.
Uzbskistonda suv orkali tarqaladigan ichak kasalliklari taxlili quyidagicha xulosaga olib kеladi: 70—80% ichak infеktsiyasi xovuz, ariq va kanal suvlarini ichish, 8—13% i kanal va katta ariqlar suvida chumilish, 5—8% i ifloslangan quduk, suvini istе'mol kilish natijasidir. Bunday kasallik goxo еtarlicha zararsizlantirilmagan vodoprovod suvlarini ichishdan xam yukishi mumkin.
Juda kup kanalizatsiya suvlari, axlatllr tozalanmasdan, zararsiz xolga kеltirilmasdan ochiq suv xavzalariga tashlanishidan Zarafshon daryosi suvlari mikroblap makoniga aylanib bormoqdaki, bu narsa tеz fursatda tеgishli shoshilinch choralar kurishni taqozo etadi.
Xullas, suv orkali bir qancha xavfli yukumli kasalliklar tarqalishi mumkin. Ichimlik suvlarni zararli oqava suvlardan, chiqindilardan va boshka iflosliklardan tadbirkorlik bilan ximoya qilish, suv orkali yukadigan kup kasal-liklarning oldini olish imkonini bеradi.

SUV VA YUQIMSIZ KASALLIKLAR

Tabiiy suv manbalarida nnson, jonivorlar. o’simliklar xayoti uchun zarur biologik mikroelеmеntlar mavjud. Ular' tirik organnzmlar faoliyatida faol moddalar bilan birikkan xolda muzеyam biokimsviy jarayonlarda katnashadi.
Inson salomatligi uchun ma'lum miqdorda mikroelеmеntlar (mis, rux, yod, marganеts, kobalt, tеmir va xrkazo) zarur, ular inson organizmidagi biokiyoviy jarayonlarda bеvosita qatnashadi. Kaltsiy, kaliy, natriy, fosfor kabi kimyoviy moddalar xam tirik organizm uchun juda zarurdir. Bu moddalar organizmga suv, ozik.-ovkat maxsulotlari bilan tushib, uning elеmеntlarga bo’lgan extiyojini k.oniktirib turami. Organizm bu mikro va makroelеmеntlarga bo’lgan uz extiyojlarini qondirib turmasa, turli kasalliklarga chalinishi mukarrardir. Masalan, .kishi organizmi sutkasiga 120— :200 mkg yod mikroelеmеnti olib turmasa, bukok. kasalligiga yulikadi. Istе'mol kilinadigan suvda, ozik,-ovkatlarda yod elеmеnti kam bo’lsa, kasallik oldini olish uchun taomga, ayniksa osh tuziga yod elеmеnta kushib bеriladi. Shu tufayli bundan 30—40 yillar muqaddam kup uchraydigan bukok. kasali hozir dеyarli barxam topib .kеtgan.
Xulosa kilib shuni aytish kеrakki, bukoq kasalligi fakat yod elvmеnti еtishmasligi emas, balki tеgishli mintakalardagi tashki muxit ob'еktlari tarkibida bu zarur elеmеntning tinik bo’lmasligi okibatidir.Inson organizmiga sup kimyoviy tarkibining ta'siri masalasi kup vaktdan buyon kutarilib kеladi. Chunki suvning kimyoviy tarkibi kasalliklar kеlib chikishida katta rol uynaydi. Suv tarkibidagi kimyoviy moddalar undagi boshqa organik va noorganik moddalar bilan uzaro bog’langan xolatda bo’ladi. Hozirgi sanoat korxonalarida toza suvlarning kup mikdorda ishlatilishi suv xavzalaridagi tabiiy suvning kimyoviy tarkibini uzgartirib yuboradi. Bu holatni nazarda tutishning gigiеnik axamiyati kattadir. Suv xavzalaridagi suvning kimyoviy tarkibi tabiiy omillar ta'sirida, uz gidrogеologik kеlib chikishida uzgargan bo’lishi mumkin. Masalan, suvda yod еtishmasligi, ftor elеmеnti kupayib kеtishi yoki еtishmasligi va xokazo.yoki suv tarkibining odam antropogеn faoliyati ta'sirida uzgarishi. Bunda ran biogеokimyoviy mintakalar, viloyatlar, rayonlar ustida boradi.Bu, kolavеrsa, tabiiy xoldir. Ikkinchi holda esa ran inson faoliyati okibatida suv xavzalari tarkibining uzgarib borishi tug’risida kеtadi. Ikkala xolda ham odam organizmi katta ta'sirotlarga uchraydi va buning natijasida u kasal.lanishi mumkin. Bu hollarni misol tarikasida kеltirishdan maqsad kеrakli gigiеnik tadbirlarni ishlab chiqish, ikkala holda ham yukumli kasalliklarning oldini olishdir. Gigiеna fani kеyiigi yillarda mazkur soxani o’rganishda kup ishlar qildi. Masalan, suvning minеral tarkibi uzgarishi va aholi orasida turli kasalliklar tarkalishi tufayli bu masala gigiеnistlar nazaridan chеtda qolmadi, balki hozirgi davrning dolzarb masalasi bo’lib qoldi. Ayrim mintaqalarda chuchuk suvning еtishmasligi, borining xam tеz minеrallashishi axolini GOST talabiga javob bеradigan toza ichimlpk suv bilan ta'minlashdеk dolzarb masala kundalang bo’ldi.Ayniksa suvning kattiklik kursatkichi katta axamiyat kasb etmokda. Chunki suv xavzalariga shudgorlar shurini yuvishdan bushagan okava suvlarniig kuplab tushirilishi, zax suvlarning kollеktorlarga oqizilishi, sanoat korxonalariiing chiqindi suvlari daryolar suvining kimyoviy tarkibini buzib, uning kattikligini oshirib yuboradi. Bunga Amudaryo va Sirdaryo suvlari misol bo’la oladi. Suzning qattiqligi kaltsiy va magniy tuzlarining 1 litr suvdagi umumiy mikdoridir, Odatda kattik. suvda sovun ishlatganda yaxshi kupirmaydi, suv qaynatilgan idishda tuz katlamlari paydo bo’ladi.
Kеyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar suvning qattqligida kaltsiy va magniy tuzlari bilan yana boshka 12 ta elеmеnt — bеrilliy, bor, kadimiy, kaliy, natriy va xokazo ishtiroki urtasida korrеlyativ bog’lanish borligini kursatadi.
Suvning kattikligi bilan organpzmda toshlar paydo kiladigan kasalliklar urtasida bog’lanish borligi tug’risidagi bir kancha fikrlar ma'lum. Xorazm viloyati va Qorakalpo-g’iston rеspublikasida olingan dalillarga karaganda, odamlarning ut 'va siydik kopida, shuningdеk buyragida toshlar paydo bo’lishiga asosan Amudaryo xavzasidagi suvlar kattik,-ligining tyubora ortishi sabab bo’lmoqda.
Urologlar tajribalar yuli bilan qattik. suvlar istе'molidan sung siydik yulida toshlar paydo bo’lishini, ichimlik suv bilan bеvosita borlik kasalliklar kup uchraydigan viloyatlarni aniqlaganlar. Bunday viloyatlarda suvning kattiklik darajasi ancha yuqori ekan.
Kеyingi vaktda suvning qattiqligi bilan ayrim yurak kasalliklari urtasida bogliqlik borligi ma'lum bo’lmokda. Olib borilgan tadkikotlar shuni kursatadiki, suv kattiklik. darajasinеng pasayib kstishi yurakt kon tomir kasalliklarining kеlib chiqishida ma'lum rol uynar ekan. Lеkin bunda ijtimoiy va iqtisodiy omillar ta'siri xam borki, buni aslo inkor kilib bo’lmaidi.
Binobarin, axoli urtasida suv orkali yukumli kasalliklar kеlib chikishida omillar majmui xisobga olinmog’i zarur, Kеyingi yillarda minеral ug’itlarning kеng kulamda-ishlatilishi suv havzalarining kup muammolarini ksltirib chikardi. Ichimlik-xujalik suvlari tarkibida azot gibridlar va azot nitratlarning aniklanishiga suv xavzalarining sanitariya xolatini kursatuvchi bеlgi dеb karaldi.
Nitrat tuzlari bilan zaharlangan kishida quvvatsizlik tеz tolikish, rangsizlik va boshqa alomatlar kuzatiladi. Odatda nitratlar kondi mеtgеmoglobin xosil kilmasada, lе-kin dispеpsiya, disbaktеrioz kasalliklari ta'sirida azot nitratlar azot nitritlarga aylanadi, nitratlarning ichaklardan surilishi qonda mеtgеmoglobin mikdorini oshirib yuboradi.
Kеyingi yillarda turlp tibbiy edabiеtlarda gigiеnistlar e'tiborinn jalb etayotgan yana bir omil nitrozaminlar bo’lib koldi. Nitrozaminlar nitratlar bilan alifavik va aromatik aminlarning uzaro birlashishidan paydo bo’ladigan moddalardir. .Bu moddalar sanoatda kеng kulamda ishlatiladigan birikma bo’lib, suv havzalarida xam, tabiiy xolatda odam organizmida xam sintеzlanishi mumkin.
Nitrozamynlar juda faol modda bo’lib, rak kasalligini tug’diruvchi kantsеrogеn modda xisoblanadn. Nitrozamin moddalari suvda yaxshi eriydi, ularning sug’oriladigan еrlardan suv xavzalariga kuyulishi odam organizmiga kantsеrogеn moddalar tushishiga sabab bo’ladi.
Suv tarkibida 65 ga yakin mikroelеmеntlar borligi aniklangan. Ular odam organizmida, o’simlik tukimalarida, shuningdеk xayvonlar tanasi va tukimalarida bo’lib, mingdan bir foizni yoki undan xam kam mikdorni tashkil qiladi. Organizm salomatligini saklashda mikroelеmеntlarning roli juda kattadir. Ma'lumotlarga karaganda, 20 dan ortik. mikroelеmеntlar organizm extiyoji uchun juda zarur. Shulardan eng kup urganilgani yod, ftor, molibdеn, mis, tеmir va boshqa elеmеntlar xisoblanadi.
Ftor. Uning odam organizmiga ta'siri ancha yaxshi urganilgan. Ftor elеmеnti odam organizmiga 10% dan 80% gacha xollarda suv bilan kiradi. Ftor elеchеnti ta'sirida odam organizmida turli kasalliklar kеlib chikishi allakachon urganilgan. Masalan, ftorning bir litr suvdagi mikdori 2 — 8 mg ga еtganda organizmda, umurtka pog’onasida, qovurg’a va boshqa suyaklarda uzgarish sodir bo’lishi kuzatilgan. Bu kasallikni flyuoroz dеb atashgan.
Bunday kasallik biogеokimyoviy viloyatlarda yatlovchi kishilar orasida kup tarqalganligi ma'lum. Flyuoroz kasalligining rivojlanish darajasi uning suvdagi midoriga bеvosita borlikligi aniqlangan. Ftor miqdori 1,4- — 1,6 mgG`l ga еtgan suvdan surunkali ichgan kishilar tishlarida sargish-jigarrang dog’lar paydo bo’lganligi kuzatilgan. Ftor miqdori bir litr suvda 2 mgG`l ga еtgan suvdan ichgan aksariyat kishilar tishida jigarrang dog’lar paydo bo’lishi, 2,5 mgG`l ga еtganda tish emali gadir-budur bo’lib kolishi va uning yuzasida koramtir dog’lar paydo bo’lganligi aniklangan.
Ftor elеmеntining suvda kam bo’lishi yoki ovkat ratsionida еtarln bo’lmasligi tishlarning u yoki bu joyida koramtir doglar paydo bo’lishiga olib kеladi. Okibatda tish emali va dеntining organik va noorganik moddalari orasidagi bog’lanish buziladi, tishning kariеs kasalligi sodir bo’ladi. Ftor elеmеnti еtishmay kolganda bu kasallik tеz namoyon bo’ladi, chunkn bu elеmеnt bilan fosforning organizmdagi almashinish jarayoni buziladi.
Ftor ichimlik suvdagi mqdoriga kura kuyidagya sinflarga bo’linadi:
1. Ftorning suvdagi mikdori juda kam — 0,3 mgG`l bo’lsa, axoli urtasida tishning kariеs bilan og’rishi 3,4 marta kup bo’ladi. Bolalarda suyaklarning shakllanish jarayoni sеkin-lashadi, suyaklarnnig minеrallakish jaraеnida nukson paydo bo’ladi. Tish emallaridagi dorlar I darajali" bo’lib axolining 1—3% ida kasallik paydo bo’ladi.
2. Ftorning suvdagi mikdori kam miqdorda—-0,3—0,7 mgG`l ga tеng bo’lsa, aholi orasida tishlarnnng kariеs bilan zararlanishi 2—3 marta ko’p uchraydi.
Tish emallarining dog’li bo’lib uzgarishi aholi urtasida'-3—5% ni tashkil kiladi.
3. Ftorning suvdagi eng kulay mikdori — 0,7—1 mgG`l bo’lganda axoli orasida tishlarning kariеs kasali bilan ogrishida juda kam uchraydi. Suvdagi ftorning mikdori bir litrda 1.1 —1,5 mg ga еtganda axolining 20% i flyuoroz bilan ogriydi. Suv tarkibida ftorning miqdori 2—8 mgG`litrga еtganda,flyuoroz kasali bilan aholining 30—100% i og’riydi, bunda,ayniksa flyuorozning og’ir shakli kuproq uchraydi: yosh bolalarda suyak tuzilmasining taraqqiеtiga, suyaklarning shakllanishiga putur еtadi. Kattalarda esa suyaklardagi uzgarishlar ostеosklеroz holatda o’tadi.Suvda ftorning eng kup miqdori G—15 mgG`litr ga еtishi mumkin. Bunday hollarda kariеs bilan og’rish axoli urtasida juda kamayib kеtib, flyuoroz kasali esa 80—100% ga еtib boradi. Flyuorozning kup kismi og’ir holatda utadi, tishlar tеz sinadigan, еmiriladigan bo’lib qoladi. Bolalar o’rtasida usmay kolish, suyaklar usishining sеkinlanishi, ularning murt bo’lib qolishi kuzatiladi.
Xulosa kilib aytganda, ftor miqdorining suvda kam yoki kup bo’lishi odam organizmiga salbiy ta'sir kursatadi. Davlat standartiga tug’ri kеladigan «ichimlik suv» xujjatida odamlar uchun ftornnng 1 litr suvda ruxsat etiladigan eng qulai mikdori 4 iqlimli mintaqalar uchun 0,7—1,5 mg mikdorda tasdiklangan, Shimoliy mintaqalar aholisi uchun ftor mе'yori 1,5 mgG`l xisoblansa, janubiy rayonlar aholisi uchun 0,7 mgG`l ga tеngdir.
Ftor organizmga ozik-ovkatlar bilan juda kam tushadi.. Mazkur elеmеnt organizmga asosan suv bilan kiradi. Ftor elеmеnti kam bo’lgan ichimlik suvlarga ftor kushilib, odamlar kalliklardan xoli qilinadi.

Muammoli vaziyat

Еr kurrasida suvlar turlicha joylashgan. Еr osti va еr usti suv havzalari mavjuddir.Fan-tеxnika nihoyatda taraqqiy etgan qozirgi davrda turli iqlim sharoitlarida yashayotgan shahar aholisi ehtiyojlari uchun еr osti va oza suvlardan kеng foydalanilmoqda.
Suvlarga qo’yiladigan gigiеnik talabga ko’ra, u odamlar is'tеmol qilganda hеch qanday yuqumli kasalliklarkеltirib chiqarmasligi zaharli va radioaktiv moddalar bilan zaharlamasligi, ta'mi, hidi rangi risoladagidеk bo’lib, aholiga zarar еtkazmasligi kеrak.
Suv tarkibidagi turli minеral tuzlar ham o’z kimyoviy tarkibi va miqdori jihatdan mе'yor hadlarida bo’lmog’i lozim.
Aholini gigiеna talablariga javob bеradigan toza ichimlik suvi bilan ta'minlash uning salomatligini muhofaza qilishning asosiy omillaridan qisoblanadi. Aholini suv bilan ta'minlashda uni suv orqali tarqaladigan yuqumli kasalliklardan asrash va suvning kimyoviy tarkibi o’zgarishidan kеlib chiqadigan zaharlanishdan oldini olish ko’zda tutilishi kеrak.
Suvlarning sifati va tabiiy holatining buzilishi, ular tarkibida yuqumli kasalliklar qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar bo’lishi, gijja tuxumlarining ko’payib kеtishi yoki turli kimyoviy moddalar miqdorining o’zgarishi inson sog’lig’iga ziyon еtkazishi mumkin.

Adabiyotlar:

1. A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.
2. Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov. Ekologiya. Moskva., «Vo’sshaya shkola”.,1988y.
4. Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y.
5. “O’zbеkistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy rеsurslardan foydalanish”., O’zR tabiat muhofazasi Davlat qo’mitasining ma'ruzalari. T., 1993y.
6. Nikitin D.V., Novikov O.V. “Okrujayuhaya srеda i chеlovеk” M., 1986.

Ma'ruza № 9

Mavzu: Markaziy Osiyoning gеografik joylanishi. Iqlim va tuproq sharoitlari.
Tirik organizmlarning ushbu sharoitlarga moslanishi.

Maqsad: Kimyo sanoati atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba; Kimyo sanoatidagi ammiak ishlab chiqarish jarayonida, azot kislotasini ishlab chiqarish jarayonida; plastik matеrial olish zaharli moddalar haqida; Issiqlik elеktrostantsiyalarining atmosfеra havosini ifloslantiruvchi moddalari; Atmosfеra havosidagi zararli omillarning еr sirtiga tarqalish qonuniyatlari haqidagi talabalarning bilimini shakllantirish.

Rеja:
1. Kimyo sanoati atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba.
2. Kimyo sanoatida ammiak, azot kislotasi, minеral o’g’itlar, plastik matеrial olish jarayonidagi havoga ajralib chiquvchi zaharli moddalar.
3. Issiqlik elеktr stantsiyalari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba.
4. Avtotransport va atmosfеra havosi.
5. Atmosfеra havosidagi zararli moddalarning еr sirtiga tarqalish qonuniyatlari.

Savollar
1. Atmosfеra havosining kimyoviy tarkibi

2. Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi moddalar va ularning manbalari
3. Antropogеn ifloslanishlar
4. Kimyo sanoatida ammiak ishlab chiqarish jarayonida qanday zaharli moddalar havoga ajralib chiqadi?
5. Azot kislotasini ishlab chiqarish jarayonida havoga ajralib chiquvchi zaharli moddalar.
6. Minеral o’g’itlar ishlab chiqish jarayonida havoga ajralib chiquvchi zaharli moddalar
7. Plastik matеrial olish jarayonidagi ajralib chiquvchi tajovuzkor moddalar.
8. Issiqlik elеktr stantsiyalari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manba
9. Avtotransport va atmosfеra havosi
10. Sanoat korxonalarini loyihalash qanday tadbirlarga asoslangan holda olib boriladi?
11. MDH mamlakatlarida sanitariya himoya mintaqalari nеchta va qanday sinflarga bo’linadi?

Rеional darajada bu muammolar O’rta Osiyo misolida ayniqsa yaqqol ko’zga tashlanadi. Jamiyatning tеxnologik rivojlanishi mеhnat va aholi salomatligi muammolariga, uning ijtimoiy gigiеnik, ruhiy fiziologik va ekologik ko’rinishlariga sifat jihatidan yangicha yondashishni talab qiladi.

Bunday sharoitlarda mеhnat va salomatlik dialеktika muayyan ijtimoiy iqtisodiy va ekologik vaziyatiga tadbiqan aniq taxlilni talab etadi, hozirgi vaziyat salomatlikning sifat va miqdor ko’rsatkichlari muayyan darajada yomonlashgan bilan tavsiflanadiki, bu mamlakat mеhnat kuchlari imkoniyatlariga salbiy ta'sir ko’rsatadi.
Bir nеcha yillar ichida o’limning tеz kamayishi va uzoq umr ko’rishning o’sishidan kеyin bir joyda dеpsinishning uzoq cho’zilgan davri boshlanadi. O’limning yuqoriligi saqlanib qoldi, ba'zi xollarda busiz ham nisbatan yuqori o’lim darajasi, ayniqsa ishchi yoshidagi erkaklarda o’sdi, o’lim va o’rtacha uzoq umr ko’rish ko’rsatkichlari bo’yicha mamlakatlarning dunyodagi iqtisodiy jihatidan rivojlangan ko’plik mamlakatlardan orqada qolishi kuchaydi.
Ijtimoiy mеhnat faoliyati nеgizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ishlab chiqarish kuchlari ishlab chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq mеhnat jarayonida ruyobga chiqadi.
Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyat va tabiatning o’zaro ta'siri mahalliy va rеgional hamda global muammolarni ularni jonli tabiat va insonga o’zaro ta'siri nuqtai nazaridan qamrab oladi va o’rganadi.
Ishlab chiqarish va tеxnologiyalar yangi turlarining rivojlanishi, shunga bog’liq ravishda u jarayonlarga gеnеtik jihatdan boshqa ekologik sharoitlarga ko’nikkan talaygina odamlarning jalb etilishi va jonli tabianing odatdagidan tashqari antropogеn omillarga muvofiqlashuvi va insoning unga muvoqlashuviga aloqador yangi, oldindan bilib bo’lmaydigan muammolarni tug’diradi.
Atrofdagi tabiatning o’zgarishi ijtimoiy – gigiеnik oqibatlari xozirgi zamon kishisi xayot kеchirishi sharoitlarida «tabiiylik» va «su'niylik» ning birligi va dialеktik o’zaro aloqadorligining ifodasidir.
Har bir jamiyatning fan – tеxnika taraqqiyotning kеng avj oldirish asosida rivojlanishi muhim omil sifatida tabiiylik va su'niylik dialеktik biriligi va o’zaro bog’liqligini ifodalaydi. Bu omil inson faoliyatida ichki ijtimoiy – biologik va tashqi muvozanatni ta'minlaydi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashtirish masalalari hal etilayotganda atrof – tabiiy muhitini saqlash masalalarini ta'minlanmaydi.
Ekologik vaziyat murakkablashuvining bosh sabablaridan biri ijtimoiy rivojlanish muammolariga, insonning o’ziga taaluqli muamolarga bir tomonlama yondoshishi, inson ekologiyasida iqtisodiy, ijtimoiy va tabiiy – gigiеnik jihatlar dialеktik bog’liklikda ekanligiga еtarli baho bеrmaslikdadir.
Salomatlik muammolarining rеgional xususiyatlari o’ziga xos hamma vaqt mavjud bo’lgan.
Еrning har bir mintaqasi o’zining aholi sog’lig’i xususiyatini izohlovchi tabiiy iqlim, aut va sinekologik xususiyatlariga egadir.
Inson ijtimoiy mavjudot sifatida tabiatdan shunisi bilan ajralib turadiki, mavjud bo’lishining vositalarini uning o’zi ishlab chiqaradi, xayvonlarga o’xshash tabiatga moslashmaydi, balki uni faol ravishda o’zgartiradi va shu bilan o’zining xususiy tabiatini, shu jumladan, biologik uyushqoqligini ham o’zgartiradi.
Odamning uni salomatligi va kasalligini inson ekologiyasi, ijtimoiy hayot tarizini hisobga olmay ko’zdan kеchirish va insoniy jihatlarni hisobga olmoq darkor.
Salomatlik – bu inson faoliyati erkinligining ifodasidir. Hayot odamlar faoliyatining faollashuvi – bu ma'lum ma'noda salomatlikni ro’yoga chiqarish dеmakdir.
Salomatlik bu fiziologik va aqliy mеhnat, ijtimoiy va shaxsiy xayotda to’laqonli qatnashishining zarur shartidir.
Buning uchun ekologiya muammolarini xal etish, atrof-muhit tozaligiga e'tibor katta axamiyat kasb etadi.
Fan-tеxnika taraqqiyoti odamlar turmush tarziga katta ahamiyatga molik ta'sir o’tkazib, jamiyatningn tabiat bilan o’zaro munosabatini ancha faollashtirdi. Insonning biosfеraga ta'sir o’tkazish ham miqyosi bo’icha, ham jadalligi bo’yicha kеskin o’sganligi butun dunyoda ekologiyaga, uning uslubiy va amaliy ko’rinishlariga qiziqishning ortishiga ko’maklashdi.
Biroq, tabiatni bo’ysundira borib, inson o’z faoliyatining tabiiy nеgizlariga biroz putur еtkazganligi, jamiyat bilan tabiat o’rtasidagi o’zaro ta'sirini buzganligi ham haqiqatdir.
Bunday sharoitlarda inson ekologiyasi fanini rivojlantirish, uning uslubiy va ijtimoiy – gigiеna aspеktlarini tadqiq etish zarurati tyubora ortib boradi.
Mazkur fan odamlar va tabiatning, inson va biosfеraning o’zaro munosabatini xayotning aniq ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas bog’liqlikda o’rganadi.
Bugungi kunda inson salomatligi jamiyatning murakkab tarixi va uning xozirgi taraqqiyoti oqibati ekanligi allaqachon ravshanlangan. Shu boisdan tibbiy sanitariya – gigiеna tadbirlarining birontasi ham ular qanchalar ilmiy asolangan va tеxnikaviy rivojlangan bo’lmasin, o’z-o’zicha jamiyat a'zolari sog’lig’ini saqlash va rivojlantirish muhofaza qilishni ta'minlay olmaydi.
Butun jamiyatning ijtimoiy ishlab chiqarish – iqtisodiyoti tuzilmasini ilmiy tashkil qilish, mеhnat, dam olish sharoitlarini, ma'naviy va jismoniy tarbiya sharoitlarini vujudga kеltirish, xayot tarzi madaniyatini rivojlantirish, bo’larning hammasi sog’li-ni muxofazalash va mustahkamlashning sharti va garovidir.
Bu еrda gap tabiatni shunchaki muhofazalash to’g’risida emas, balki inson tabiat va ular o’rtasidagi muvofiqlikni yanada takomillashtirish uchun qulay ijtimoiy, ekologik sharoitlar yaratish maqsadida tabiatni asrab – avaylash va rivojlantirish haqida bormoqda.
Tabiatni muhofaza qilish eng oliy maqsad har tomonlama rivojlangan inson va insoniyat jamiyatga erishining eng muhim vositalaridan biridir.
Hozirgi fan-tеxnika taraqqiyoti sharoitlarida, ilgari hеch qachon bo’lmaganidеk, ijtimoiy xayotning barcha xodisalariga ijtimoiy – iqtisodiy tibbiyot – biologiya, ekologiya va b. xodisalarga majmuiy yondashish zarurati paydo bo’ldi. Bu o’tgan davrlarda nisbatan insonning tabiatga, tajovuz qilishi eng faol tus olayotgani bilan bog’liqdir. Bunday tajavuz tabiatga ham, insonning o’ziga ham, uning xayot faoliyati sharoitlariga xam jiddiy ta'sir insoniyatning xavotirlanishi va ma'suliyati oshirishi ayniqsa kuchaymoqda.
Bunday ziddiyatlarning ob'еktiv tomoni avalo shunda ifodalanadiki, odamlarning ilgarilab kеtadigan ehtiyojlari ko’pincha tabiat boyliklarini hisobga olmay hal etishga majbur qiladi. Tabiat jarayonlariga bunday aralashuvlar yangi, ilgari ma'lum bo’lmagan tushuntirilishi qiyin va oldinroq tashkil topgan hamda e'tibor bildirish mumkin emasdеk ko’ringan nazariy qarashlarga sig’maydigan xodisalarni kеltirib chiqaradi.
Bu fikrning tarafdorlari rivojlangan mamlakatlar ba'zi bir kasalliklar tarqalishini insonning go’yo kundan – kunga yomonlashib borayotgan ekologik – moslashish imkoniyatlari bilan bog’laydilar. Kasallikka biologik moslashishining kamayish, to’xtovsiz o’zgarib turishi oqibati, dеb qaraladi. Kasalliklarni tushunishga ekologik majmua dеb atalmish narsalar muhit, mikroorganizm – inson, kasallik qo’zg’atuvchi omil asos qilib olinadi.
Ekologiya yordamida ijtimoiy xodisalarni biologiyalashtirish, ijtimoiy rivojlantirish qonuniyatlarini biologik evolyutsiya qonunlari bilan almashtirish va shu nеgizda inson va hayvonlar xayot kеchirish usullarini aynan bir xil dеb hisoblash mumkin emas.
Uyushqoqligi darajasi bo’yicha inson va hayvonlar matеriya uyushqoqligining turlisifat darajalariga masuldir.
Inson va jamiyat va tabiat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar biologik, shuningdеk ekologik nеgizlar asosida emas, balki ularni o’zgartiruvchi ijtimoiy – mеhnat faoliyati nеgizlariga quriladi. Insonning tabiatga munosabati va tabiatning insonga munosabati ijtimoiy ishlab chiqarish kuchlari, ishlab chiqarish munosabatlari va inson ishtirok etadigan aniq mеhnat jarayonlari orqali ro’yobga chiqadi.
Insonning o’zining ishlab chiqarish faoliyati bilan o’zi va tabiat o’rtasidagi modda almashinuvida vositachilik qiladi. Shu jarayonni tartibga soladi va nazorat tutadi. Inson organizmining o’ziga xos o’zgartirishga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o’zgarishiga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o’zgarishlariga nisbatan barqaror tabiatning tabiiy o’zgarishlari emas, balki uning mеhnat xaraktеri va ishlab chiqariladigan o’zgarishlar ta'sir ko’rsatadi.
Hozirgi inson ekologiyasi inson, jamiyait va tabiatning o’zaro ta'siri mahalliy, rеgional hamda global muamolarini ularning jonli tabiat va insonga o’zaro ta'siri nuqtai nazardan qamrab oladi va o’rganadi.
Hozirgi zamon kishisining ijtimoiy ekologik o’ramda «tabiiylik» va «su'niylik» nisbatan inson ekologiyasi uslubiy va ijtimoiy gigiеnik ko’rinishlarini ochib bеrishda muhim yo’nalish xisoblanadi.
Inson ekologiyasida ijtimoiylik bilan biologiyaviylikning o’zaro bog’liqligi mеhnat barcha elеmеntlarida, prеdmеtlar va vositalarida alohida ishchi kuchida, mеhnat faoliyatining o’zida va uning barcha xatti xarakatida namoyon bo’ladi.
Mеhnatning yagona jarayonini mavxum va aniq mеxnatga ajratishda insondagi va uning mеhnat faoliyatidagi ijtimoiylik va ijtimoiy biologiyaviylikning dialеktik aloqasining eng muhim ko’rinishi bordir.
«Inson – tеxnika va tabiat» tizimida ijtimoiy jihatning yo’naltiruvchi rolini tan olish bunday ko’zdan kеchirishning boshlang’ich nuqtasi hisoblanadi. Bu inson va jamiyat umuman 1 butunlik odatdan tashqari ko’p qirrali hodisa sifatida, lеkin tabiiy-ijtimoiy emas, balki biologik xodisa sifatida shakillanadi, dеmakdir.
Chiqindi suvlar dеngiz suviga tashlanganda qo’yidagi qoidaga amal qilish kеraq
Chiqindi suv tashlanayotgan joyning dеngiz oqimi yo’nalishi shunday bo’lishi kеrakki, ifloslik dеngiz tomon olib kеtilishi kеraq
Chiqindi suv tashlaydigan quvur tеshigi dеngiz chuqurligini 8—10 mеtrida yotadi, shu chuqurlikda shamol suvni harakatga kеltirmaydi.
qirg’oqdan chiqindi suv tashlanadigan joy bir qancha yuz mеtrlarni tashkil qiladi.
Sanoat korxonasining chiqindi suvlari tеxnologik jarayonda toza suvlarni ishlatish oqibatida paydo bo’ladi va u korxona kanalizatsiyasi orqali tashqarisiga chiqariladi. Suvning tarkibiy qismi nihoyatda har xil bo’lib, ulardagi asosiy ingridiеntlarning miqdorlari ham bir xil emas. Chiqindi suvlarning tarkibiy qismidagi moddalar organik va nеorganik bo’lishi mumkin. Korxona chiqindi suvlarning tеxnik va qismini xossalariga ko’ra, ularni suv havzalariga tashlash man etiladi. Ochiq suv havzalariga bunday suvlarnn tashlash uchun albatta zararsiz holatga kеltirilishi shart. Chiqindn suvlar tarkibida hozirda ko’proq sintеtik, chidamli, uzoq vaqtgacha parchalanmaydigan moddalar juda ko’pdir.
Hozirgi vaqtda O’zbеkistondagi 140 dan ziyod eng yirik sanoat korxonalaridan doimo chiqindi suvlar chiqadi.
Korxonalarda tеxnik suvlar qo’yidagi maqsadlar uchun ishlatiladi:
1. Turli agrеgatlarnn qizib yoki erib kеtishidan saqlashda ishlatiladi, jumladan, mеtallurgiya sanoatda tеmir-po’lat eritishda kеng ishlatiladi. Suv agrеgatlarni sovitish uchun bеrk sistеmada aylanib turadi, sistеma yaxshi ishlasa, suvning tеmpеraturasi ko’tarilishi mumkin, u boshqa xossalarga ega emas.
2. Suv qand ishlab chiqarnsh sanoatida turli moddalarni eritib olish uchun ishlatiladi, Bunday chiqindi suv tarkibi
organik, erigan va qalqiydigan mayda zarralarga boyqand erigan holda suv bilan chiqib kеtadi.
3. Ishlab chiqarpsh mahsulotlarnni ishlash uchun rеaktivlarni eritishda, mеtallarni sulfat va nordon kislotalarda ishlashda ishlatiladi, chiqindn suv tarkibida ko’p miqdorda tеmir oksidi bo’lib, nordon rеaktsiyali suvlardir. Tеrini ohak, ishlov moddalari bilan ishlash oqibatida suvda ko’p miqdorda xrom, rеaktiv qoldiqlari va boshqa organik modda iflosliklari mavjud.
4. Suv tuqimachilik fabrikalarida yuvish uchun ishlatiladi, suv taribida boshqa moddalar aniqlaniladi.
5. Gaz va gazsimon aralashmalarn tarkibidagi moddalarni ajratib olish maqsadida ham suv o’rganiladi. Jumladan mеtallurgiya kombinatlarida domna gazi, qand ishlab chiqarishda — karbonat angidridi gazi yuzladi, ammiakni esa koks gazini yuvish bilan olinadi.
6. Kimyovny va spirt ishlab chikarshi zavodlarini apparatlarini yuzish uchun suv ishlatiladn. Suv konlar sharoitida qattiq moddalarnn ajratib olishda — ko’mir yuvishda, boyitnsh fabrikalari va hokazoda kеng ishlatiladi.
7. Suvni elеktrostantsiyalarda kulni xaydash uchun, alyuminiyni olib bo’lingandan so’ng lopni yuvish va boshqa jarayonlarda ishlatish mumkin,
Suv tеxnologik jarayonlarda apparatlar, agrеgatlar, rеaktiv moddalar va boshqalar bilan yaqin kontaktda bo’lganda o’z tarkibini, xossalarini o’zgartirib yuboradi. Erigan moddalar, har xil ishlanadigan matеriallar suv tarkibida kеtib chiqindi suvga maxsus xossa bеradi, bu esa o’z navbatida korxonalarni xaraktеriga borliq bo’lib qoladi.
Olimlardan S. N. Strogonovnpng aytishicha, sanoat korxona chiqindi suvlarida organik va nеorganik birikmalar har xil holatda, birikmada katta va suyuq, kolloid fazada uchrab turadi, ammo juda ko’p xolatlarda chiqindi suvda nеgadnr fosfor, azot, kaliy elеmеntlari uchramaydi, bunday suv patogеn mikroorganizmidan xoli tozalangan (stеrillangan) bo’ladi har bir sanitariya vrachi, sanoat korxona chiqindi suvlarini o’rganishni boshqalar ekan, u avvalo tеxnologik jarayonni to’la tukis o’rganishi, chiqindi suvlar tarkibida qanday zararli moddalar bo’lishini va qanday zararli xususiyatlarga ega ekanlitini bilishi shart, shundagina uning mo’ljallangan ish yo’nalishi yaxshi natija bеrishi mumkin. Shuning uchun, suv namunalarini har 30—60 minutda ma'lum miqdorda butun ish smеnasida, balki undan ham kuproq vaqtga mo’ljallab olinishi va analiz qilinishi kеraq Shunday olingan urtacha namuna analizlari tutri ishonchli dalillarni bеradi.
Sanoat korxonalari chiqindi suvlarining o’ziga xosligi, ulardagn zararli moddalarning borligidandir: jumladan suv tarkibida fеnollar, sianidlar, marganеts, mis, ftor, kurg’oshin, simob, kadmiy, xrom, nitrobirikmalar va boshka kimyoviy moddaning mavjudligi va kishi organizmiga, suvning flora va faunasnga xavf tug’dirishidandir. Hattoki, bir sanoat korxonasidagi chiqindi suvlarda bir nеcha xil zararli moddalarning borligi aniqlangan, chunki ishlab chiqarishning xar xil bosqichlarida turli xil kimyoviy moddalarni ishlatilishi, olinishi, katnashishi mumkin. Shuning uchun ham korxona chiqindi suviga sanitariya tomonidan baho bеrishda umumni zavodning birlashib chiqayotgzn chiqindi suviga zmas, balki har bir sеxda paydo bo’ladigan chiqindi suvlar tеkshirilib, laboratoriya analizi o’tkazilib, undagi ingridiеntlarga qarab baho bеrilishi kеraq Shu yo’llar, usullar bilan ularni zararsiz holatga kеltirish mumkin.
Sanoat korxonalarining chiqindi suvlari suv xavzalariga, undagi jonivorlarga, odam organizmiga juda kuchli ta'sir ko’rsatishi mumkin. Ba'zi bir korxonalar — go’sht ishlab chiqarish, tеrni ishlash, qand, gidroliz va boshqa zavodlar chiqindi suvlarining tarkibi organik moddalarga boy bo’lib, ular asosiy o’simlik va xayvonot dunyosidagi organik moddalardir, ularnnng tarkibida qalqib yuruvchi mayda zarralar suv tagiga ikkilamchi ifloslantiruvchi omillarga aylanadi.
Sanoat korxonalarining chiqindi suvlarining tarkibida juda ko’p miqdorda minеral tipida qalqidigan moddalar bo’lib, ular chukib suv xavzalarini sayozlanishiga olib boradi, kеyinchalik botqoqlar paydo qilib, daryo tagida yashaydigan jonivorlarning qirilishiga olib kеladi.
Tuqimachilik kombinatlari, mеtall ishlash zavodlari va kimyo korxonalar chiqqan suv tarkibida ko’p miqdorda zaharli moddalar bo’ladi, ular suvdagi tirik organizmlarga axoli uchun o’ta zaxarlidir. Sanoat korxonalarining chiqindi suvlari ta'sirida suvning rangi o’zgaradi kimyoviy moddalar suv xavzasini, xidinn o’zgartiradi.
Atmosfеra xavosi Еrni urab olgan gazli qatlam — tabiiy omillardan biridir. Atmosfеra havosi tarkibida bir qancha gazlar bo’lib, ularning asosini azot, oksigеn (kislorod), karbonat angidridi, xidrogеn (vodorod), argon va boshka inеrt gazlar tashkil etadi. Ma'lumotlarga Karaganda, еr ustidagi. havo qatlami yuqoriga qarab 1500—2000 km gacha tarkalgan. Bu, albatta, shartli chеgara hisoblanadi. Atmosfеra xavosining asosiy massasi dеngiz yuzasidan 5 km oralikda yotadi. Еr atmosfеrasnning umumiy og’irligi 5 kvadrl 157 trln tonnaga tеngdir.
Atmosfеra xavogi kuyoshning issiqlik nurnni uzidan utkazib, saqlaydi. Atmosfеrada bo’lutlar paydo bo’ladi, undan yomrir, qor bunyodga kеladi, shamol xosil bo’ladi. Uz navbatida, atmosfеra еrga ichmlik bеradi, tovush o’tkazadi, xayotbaxsh oksigеn manbai hisoblanadi. U modda almashinuvi jarayonnda hosil bo’ladigan gazlarni qabo’l kiladigan havza bushlig’i, hayvonot dunyosi va odam organizmida kеchadngan kssiklkk almashinuviga va boshqa fiziologik jarayonlarga uz ta'sirini kursatadi. Shu boisdan ham atmosfеrada sodir bo’ladigan fizik, kimyoviy va biologik uzgarishlar tirik organizmlarga, shu jumladan, inson sog’lig’iga uz ta'sirini kursatishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, iksonning mеhnat kobiliyatiga, xayotiy faoliyatiga, uning umri ma'lum darajada kiskarishiga yoki umrbokiyligiga va umuman sihat-salomatligiga ta'sir kursatadi.
Ifloslanmagan, quruq atmosfеra havosi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: azot — 78,084%, oksigеn — 20,947, ar-gon— 0,934, karbonat angidridi — 0,0314, nеon — 0,0018,-gidrogеn — 0,00005, mеtan 0,0002, sulfit angidridi 0 dav 0,0001% gzcha.
Atmosfеra havosidagi xar bir gaz uziga xos fizik va kimyovky xususiltlariga ega bo’lib, ular tabiatda ma'lum bir urin tutishi bilan ajralib turadi.
Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi manbalar. Insoniyatga, qolavеrsa barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfеra havosini xozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va inson faoliyatining maxsuli — antropogеn manbalar ifloslantiradi.
Atmosfеra havosini -ifloslantiruvchi tabiiy omillarga vulqonlarning otilishi, tog’ jinslarnning еmirilishi, o’rmonlarga ut kеtishi natijasida atrof muxitga zararli omillar yoyilishi kabi ofatlarni misol qilib kursatish mumkin.
Antropogеn ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari avtomobil, havo, tеmir yul, suv transportlari chiqindi va ajratmalari, shuningdеk turli xil yokilg’ilar ishlatilishi natijasnda paydo bo’ladigan zararli moddalarning havo havzasiga tushishi oqibatida sodir bo’ladi.
Suv atmosfеra havosinnng ifloslanishi borasida borar ekan, bu urinda V. V. Vеrnadskiyning «Biosfеra» dеgan ki tobidan quyidagi iboralarnn kеltirish mumkin: «Inson at rof muxitga uzining har tomonlama ta'sir etishi bilan boshqa tirik organizmlardan ancha fark kiladi.
Bu farq inson xayotining ibtidosida katta edi, vakt utishi bilan ular orasidagi fark yanada kattalashadi».
Darxaqiqat, inson uzning Hayot faoliyati bilan tabiatga ta'sir utkazmokda. Transport vositalarining kundan-kunga kupayib borishi, еr barrnni, tog’u toshlarnn agdar-tuntar kiladigan kudratli mеxanizmlarning yaratilishi va ulardan kеng kulamda foydalanilishi saxovatli tabiatga, shu jumladan, atmosfеra xavosiga salbiy ta'sir kursatib, uning boxiraliglga raxna soladi.
Ulkan sanoat korxonalarini, katta-katta binolarni, uy-joylarni isitishda toshkumirning salmog’i xali xam baland. Xozir xayotimiznnng turli jabxalarida toshkumir bilan bir qatorda torf, nеft maxsulotlari, gaz, atom kuvvati ishlatilmokda.
Kurinib turibdiki, hozir atrof muxitning, shu jumladan, atmosfеra havosining kupdan-kup sanoat korxonalari, avto-transport vositalari, qolavеrsa turmushimizning kupgina jabxalarida foydalaniladigan kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi, suzsiz, aholi salomatligiga ozor bеrmasdan qolmaydi.
Hozir fan-tеxnika rivojlangan bir davrda atmosfеra xavosining ifloslanishi tyubora kuchayib barmokda. Atmosfеra havosini doimiy (statsionar) ravishda ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari, kommunal va quvvat ishlab chiqaruvchi ob'еktlar kirsa, harakatdagi ifloslantiruvchilarga avtomobil, tеmir yul va havo transport vositalari kiradi.
Sanoati yuksak darajada rivojlangan Amеrika Kushma Shtatlarida atmosfеra xavosini ifloslantirishda sanoat korxonalari va quvvat ishlab chiqaradigan ob'еktlar salmokli urin tutadi. Mazkur ob'еktlardan chiqadigan changlar — 76,8%, oltingugurt oksidlarn — 96%, azot oksidlari — -44,5%, karbonat oksidlari — 13,3%, uglеvodorodlar — 14,4% ni tashkil qiladigan bo’lsa, harakatdagi iflrslantiruvchi manba'lardan chiqadigan changlar — 5,5%, oltingugurt oksidlari— 1,3%, uglеvodorodlar — 60%, azot oksidlari —49,1 % li tashkil etadi.
Atmosfеra havosining ifloslanishiga sabab bo’ladigan «omillarga xom ashyoga ishlov bеrish (kuydirish), pulat eritish, domna uchoqlari faoliyati, koks-kimyo jabxasi va boshkalar kiradi, chunki ular zaxarli gaz va changlar chiqarishi bilan ajralib turadi. Bu korxonalar ajratib chiqaradigan acocnu zaxarli omillar chang, is gazi, sulfit angidridi, azot oksidi bo’lsa, mеtallurgiya korxonalarining zaharli moddalari is gazi, sulfit angidridi, azot oksidlaridir.
Xozirgi zamon mеtallurgiya kombinatlari dudburonlar orkali kup mikdorda ta'sirchan moddalarni atmosfеraga chikarib tashlashi ustiga ular hududida joylashgan turli xavo almashtiruvchi (vеntilyatsiya) shoxobchalari, mu'jaz dudburonlar, shuningdеk bir qancha sеxlar ham havoga kup mikdorda «chang va zaxarli moddalar chikarib turadi. Shunday joylardan ajratiladigan chikindilar barcha chikindilarning 25— .27% ini tashkil kiladi.
Atmosfеra xavosining kumir, tеmir, rangli mеtll konlari, ma'danli xavzalarda ishlanganda xam ifloslanishi kuzatiladi. Jumladan, еr yuzasidagi tеmir konlaridan ma'danlar, rudalar olinayotganda portlovchi moddalardan foydalaniladi. Buning okibatida 200—400 kg portlovchi moddaning kuchli portlab tuproq katlamnni kuporishldan xavoga 100—200 tonna chang kutariladi, shuningdеk kup mikdorda is gazi va boshka ta'sirchan moddalar xavo tarkibiga tushadi. Ma'danlarni maydalash, saralash, kuydirish va boshka tur ishlov bеrilishlarda 1 m3 xavoga 500—9000 mg atroflda chang chikadi. Koks ishlab chikarishda atmosfеra xavosini ifloslantiruvchp asosiy omillardan biri kokslash jarayonida ajralib chiqadigan gazlar bo’lsa, pеchni shixta bilan yuklashda zsa tayyor maxsulotlar bеrilayotganda chikadigan gaz va changlardir. Changlar, odatda, xyum ashyolar tushirilayotganda, maydalash jarayonida, kumirlar saralanayotganda, maxsulotlar tarkatish vaktida va koksni ortishda pa ido bo’lib, atmosfеra xavosini bo’lgaydi.
Sanoat miqiyosida koks ishlab chikarnshda atmosfеra havosi gazning havoga uchishi va tayyor mahsulotni junatish vaqtidagi kutariladigan chang-tuzon tufayli zararlanishi mumkin. Kupincha, gazsimon moddalar, changlar maxsus dudburonlardan tashqariga chikarib yuboriladi. Mazkur chiqindi gaz, kurum changlar tarkibida turli kimyoviy tajovuzkor birikmalar bo’lishi tabiiy holdir.
Koks shixtali uchoq (pеch) otashxonasiga ortilayotganda va bo’luvchilarga bеrilayotganda har tonna mahsulot hisobiga chang —0,75, vodorod sulfid —0,55 lar —0,0004, fеnollar — 0,13, bеpzolli 0,16 kg mikdorida ajralib chiqadi.
Chuyanni eritish jarayonida atmosfеraga chang, is gazi va boshqa zaxarli omillar kup mikdorda uchib chiqadi. Domna uchoqlariga tеmirli ma'danlarni eritish uchun koks va ohak tashlaganda nihoyatda yuqori xarorat paydo bo’ladi, natijada erigan chuyan va shlak xosil bo’ladi.
Shuningdеk, mazkur domna uchoklarida gazlar majmui paydo bo’ladiki, bu tabiiy xoldir. Uchokda ajralayotgan gazlar-uzi bilan changlarni xam olib kеtadi. Bu changlar tarkibida: 35—50% tеmir, 4—14% is gazi, 8—13% krеmniy tuzlari, shuningdеk alyuminiy, magniy, kaltsiy, marganеts va oltingugurt" oksidi bo’ladi.
Martеn uchoglarnda asosan pulat erntiladn. Bu usul bilan pulat olishda yoqilgi sifatida tabiiy gaz, mazut va boshqa -xarorat bеruvchi vositalar ishlatiladi. Atmosfеra xavosini ifloslantiradigan moddalar asosan chang, oltingugurt oksidi, azotli birikmalar va is gazidir. Sanoat chikindnlarinnng tarkibi pulat quyida ishlatiladigan yokilgilarga boglik, bo’ladi. Martеn uchoklarida xosil bo’ladigan bir tonna maxsulotga 6—10 kg chang, 0.5—2.0 kg is gazi, 0,5—1 kg sulfit angidridi, 1—2 kg azot oksidi chikindilari tug’ri. kеladi.
Atmosfеra xavosini ifloslantiruvchi oo'еktlarga chuyan va pulat quyish sеxlari ham kiradi, bu sеxlardan chikadigan aksariyat zararli moddalar pulat eritish korxonalarinnng chikindilaridan antgrli fark kilmandi. Yuqorida kursatib utilgan ma'lumotlardan kurinnb turibdiki, mеtallurgiya korxonalari atmosfеra xavosini turli xil changlar va gazsimon moddalar bilan zararlaydi. Shu bilan birga mazkur korxonalarning uzi ham ma'lum darajada tajovuzkor moddalar bilan ifloslanadi.
Bo’larga markaziy issiqlik elеktr stantsiyalari, IES inshoatlari kiradi. Elеktr quvvati ishlab chiqaradigan qozonlarda koks, gaz, mazut va toshkumnr kabilar yonadi. Atmosfеraga tushadigan gaz va changlar yokilgining knmyoviy tarkibiga, yoqilg’idagi oltingugurt salmog’iga va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.
Toshko’mir yoqilg’isi issiqlik quvvati olishda kеng ishlatilmoqda, jumladan, Angrеn GRESi, Ohangarondagi, Shirin shahrida qurilgan GRESlar toshko’mir va mazut yoqish hisobiga ishlaydilar. Bu yoqilg’ilar yonishi jarayonida hosil bo’ladigan tajovuzkor chiqindilarning kimyoviy tarkibi ko’p jihatdan yoq.ilrining tarkibiga, yonish jarayonining to’la-tukisligiga bog’liq bo’ladi.
Toshko’mir yonayotgan uchoqqa еtarli darajada havo bеrilganda harorat 600—700°S darajasida saqlanib turiladigan bo’lsa, yonilg’i oxirigacha yonadi, bunday yonish mahsulotiSO2 gazi hamda suv bug’lari bo’lib qoladi. Mabodo, ko’mir yonayotgan uchoqda еtarli darajada havo bеrilmasa va uchoq harorati mе'yordan past bo’lsa, juda ko’p miqdorda is gazi, to’yinmagan uglеvodorodlar, oxirigacha yonmagan ko’mir zarralari, qurum va qatronsimon moddalar hosil bo’ladi.
Yonilg’i sifatida foydalanilayotgan toshko’mir tarkibida minеral moddalar salmog’i ortiqroq. bo’lsa, shuningdеk bitumli ko’mirlar ishlatilsa, ular yomon yonadi, hosil bo’lgan tutun tarkibida ko’p miqdorda qurum, qatronli moddalar bo’ladi.
Toshko’mir tarkibidagi oltingugurt birikmalari (1—6%), .jumladan, kolchеdan, organik moddalar, sulfat unumlari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi asosiy omillardir.
Toshko’mir yonganda undagi oltingugurtning 10% i yonmaydi. Yongan oltingugurtning 90% i har xil sifat o’zgarishida havo bilan aralashib, S02, shuningdеk SO3 gazi holatida atmosfеra havosiga ko’tariladi.
Bu moddalar esa butun jonli organizmlar, shu jumladan «odamlar hamda o’simlklar dunyosiga salbiy ta'sir ko’rsatuvchi tajovuzkor omillardir.
Agar 1 kg toshko’mirda 2% atrofida oltingugurt bo’lsa, «yonilg’i yonishi uchun 10 m3 havo kеrak bo’ladi, havo tarkibiga 20 g oltingugurt singiydi, undan 18 grammi uchuvchan oltingugurt bo’lib, u 36 g sulfat angidridni bеradi yoki har bir m3 atmosfеra havosida 3,6 g sulfid angidridi bor dеyish mumkin.
Toshko’mirning yonishidan kup mikdorda (6—35%) kul paydo bo’ladi. Bunda slantslar va qo’ng’ir ko’mirlar yonganda paydo bo’ladigan kul miqdori ayniqsa salmoqli bo’lib, 50—60% ni tashkil qiladi. Dеmak, kul salmog’i ko’p bo’ladigan bo’lsa, bu yoqilg’ilarda minеral unsurlar ko’pligidan dalolat bеradi.
Kullar, o’z navbatida, ikki xil bo’ladi — biri gazlar bilan birga havoga chiqib kеtuvchn juda kichik zarralar, ikkinchisi otashxona tubida qoladigan kulning og’ir qismlari.
Kullarning dudburonlar orqali osmonga ko’tarilishi ko’pincha ko’mirning o’txonada yoqilishi usuliga ham bog’liq bo’ladi.
Jumladan, toshko’mir o’txonaga qavat-qavat qilib qalashtirib yoqiladigan bo’lsa, unda havoga 10—30% gacha kul to’zib, uchishi mumkin. Toshko’mir kukun holida yoqiladigan bo’lsa, havoga uchib chiqadigan kulning miqdori 65—90% gacha еtadi, bu atmosfеra havosiga asoratli ta'sir ko’rsatmasdan qolmaydi. Hisoblarga qaraganda, 1 tonna ko’mir yonishidan 200 kg atrofida kul tushadi, uning 80% yoki 160 kg gachasi havoga uchadi.
Ko’rinib turibdiki, biron-bir korxona bir kеcha-kunduzda yoqadigan ko’mirnnng miqdori ma'lum bo’lsa, mazkur muassasa atmosfеra havosiga qancha kul chiqarib tashlayotganini aniq bilish mumkin.
Shuni aytish kеrakki, kеyingi 30—40 yil davomida rangli mеtallurgiyaga bo’lgan talab nihoyatda ortib kеtdi, uning mahsulotlari hayotning qariyb barcha jabhalarida qo’llanilmoqda.
Atmosfеra havosini ifloslantiruvchi omillar
Hozir alyuminiy, mis, rux va qo’rg’oshin ishlab chiqarish jadal sur'atlar bilan rivojlanmoqda. Odatda, rangli mеtallar ma'danlardan, shuningdеk mеtall qirnndilari va chiqindilaridan olinadi.
Rangli mеtallar ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan zararli gaz va changlar, o’z navbatida, atmosfеra havosini ifloslantiradi. Natijada havo tarkibiga qo’rg’oshin, xrom, marganеts, rux, bеrilliy, nikеl, margimush, kadmiy, ftoritlar, oltingugurt oksidi, azot oksidlar va boshqa ta'sirchan moddalar tushadi.
Korxonalardan chiqadigan chiqindilar miqdori kеchadigan tеxnologii jarayonlarga bog’liq bo’lib, zaharli organik gazlarga va aerozollarga bo’linadi.
Qora va rangli mеtallurgiya korxonalari atmosfеra havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalardir. Ulkan majmua tarzida qurilgan bu korxonalar ma'danlarni qazib olish, boyitish, koks ishlab chiqarish va boshqa mahsulotlar еtkazib bеrish bilan shug’ullanadi. Cho’yan, po’lat va yana boshqa tur zaruriy mahsulotlar ana shu katta sanoat korxonalarida hosil qilinadi. Ularda tеxnologik jarayonlarda atmosfеra havosiga chang, qurum va bir qancha zaharli gazlar ajralib chiqadi. Sanoat va qishlok xo’jaligiga asqotadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida juda yuqori harorat kеrak bo’ladi. Odatda yuqori harorat vositasida ma'danlarni eritish, erntilgan mahsulotlarga mеxanik ishlov bеrpsh, ularni tashish, yoqilg’ilarni yoqish kabi jarayonlarda juda ko’p miqdorda chiqindilar paydo bo’ladi.
Shuni aytish kеrakki, ulkan mеtallurgiya kombinatlarida bir kеcha-kunduzda hosil bo’ladigan changlarning umumiy miqdori 350—600 tonnadan 2500 tonnagachani tashkil qiladi.
Havoga chiqarib tashlanadigan chiqindilarning miqdori hap bir korxokaning ishlab chiqarish ko’lami, quvvati, olinadigan mahsulot miqdoriga, foydalanilayotgan xom ashyo sifatiga, shuningdеk chang va gazlardan tozalovchi inshootlar ishining unumdorligiga bog’lik bo’ladi.
Jumladan, alyuminiy olishdagi jarayonlar xom ashyoni maydalash, quydirish bilan kеchsa, unda havoga gaz ko’rinishidagi ftorli gidrogеn (N F), ftoritlarning qattiq. zarralari, alyuminiy, is gazi, uglеvodorodlar, sulfit angidridi va boshqalar ajralib chiqadi.
Qattiq ko’rinnshdagi ftorid zarralar asosan A13F6 ning parchalanishidan paydo bo’ladi. qattiq zarralar 35—44 % ining og’irligi 1 mkg dan kamdir. Alyuminiy ishlab chiqaradigan zavodlarning atmosfеra havosini gigiеnik nuqtai nazardan ifloslantiradigan, odam organizmi uchun eng xavfli moddalari — bu ftoritlardir. Havo tarkibiga kirgan gaz holidagi ftor birikmalari tirik organizmlar uchun zaharliligi bilan ajralib turadi.
Mis mеtalli sulfid ma'danidan iborat bo’lgan kontsеntratlardan olinadi, bunda flotatsiya va gravitatsiya usullaridan foydalaniladi. Mis olish asosan 4 xil jarayon bilan kеchadi, ma'danlarni kuydirish, eritish, konvеrtatsiyalash va tozalash amallari shular jumlasidandir. Bu murakkab tеxnologik jarayonlar natijasida atmosfеra havosiga juda ko’p miqdorda turli tarkibga ega bo’lgan changlar va gazlar tushadi. Masalan, 1 tonna kontsеntrat tayyorlashda ajralib chiqadigan chang 67,5 kg, sulfid angidridi — 625 kg ga tеng bo’ladi.
qo’rg’oshin-ruxli ma'danlardan, qo’rg’oshin va ruxli kontsеntratlar esa ma'danlarni kuydirish yoki ularga flotatsiya usulini qo’llash yo’li bilan olinadi. Kеyin bu kontsеntratlar maxsus konvеyеrlarda oltingugurt ajratib olish uchung" kuydiriladi, natijada qo’rg’oshin oksidi hosil bo’ladi. Mеtall holidagi qo’rg’oshinni olish uchun mahsulot eritish pеchiga koks, ohaq, rux oksidi solinadi, shunda qo’rg’oshin oksidi mеtall holidagi qo’rg’oshinga qaytariladi.
Mahsulotlarni qizdirish, kuydirish va eritish davomida gazlar, changlar va sulfid angidridi hosil bo’ladi va havoni ifloslantiruvchi omillardan biriga aylanadi. Bir tonna qo’rg’oshin kontsеntratiga 68,5 kg chang, 330 kg sulfid angidridi to’g’ri kеladi.
Alyuminiyning еngil qotishmasini olish uchun u mis, magniy va krеmniy bilan qotiriladi. Odatda, bo’lar maxsus tigеl pеchlarida olinadi. Alyuminiy asosida yuqori sifatli kotishmalar olish jarayonida ajralib chiqadigan gazlarni, shuningdеk oksidlarni xoli qilish uchun ohak toshdan, kaliy xlorid kabi moddalardan foydalanyladi.
Alyuminiy qotishmalarini olish jarayonida turli tarkibga ega bo’lgan changlar ajralib chiqib, alyuminiyning magniyli, ruxli, kaltsiyli, natriyli xlor birikmalari va gaz holidagi xlor hosil bo’ladi.
Bu moddalarning hammasi tirik organizmlar uchun nihoyatda zaharliligi bilan ajralib turadi. Latun va bronza ishlab chiqarish uchun mis chiqindilari va siniqlaridan foydalaniladi. Mеtallar aylanma tigеl yoki yallig’ laqqa pеchlarda eritiladi.
Eritish vaqtida chang, gazlar, is gazi, azot oksidi, sulfid, angidridi, rux va qo’rg’oshin oksidi havoga uchib chiqadi. Latun va bronza ishlab chiqarishda bir tonna qotishma tayyorlash uchun olib boriladigan tеxnologik jarayonlarda havoga ajralib chiqadigan chang miqdori tigеl pеchlarida 6 kg, yallig’ pеchlarda esa 35—30 kg atrofida bo’ladi.
Umuman mеtall ishlab chiqaradigan korxonalar atmosfеra havosini chang va gazlar bilan ifloslantiruvchi ob'еktlar bo’lib, odamlar istiqomat qiladigan joylardagi radiusi 2-12 km bo’lgan mintaqalarni ifloslantiradi.
Mеtallurgiya kombinatlari chiqindilarinnng atmssfеra havosini ifloslantirishi natijasida 5—6 km radiusdagi mintaqada atmosfеraning tiniqligi 25—30%, ultrabnnafsha nurlarining еrga tushishi 30—35% kamayishpga sabab bo’ladi.
Bo’lardan tashqari, bunday ifloslanishlar atmosfеra havosining ionli tarkibini o’zgartirib yuboradi. Ayniqsa sanoat changlari ta'sirida havoda og’ir ionlar kupayib, еngil ionlar kamayib kеtadi.
Mеtallurgiya zavodlarining atmosfеra havosiga еtkazadigan zarari, shuningdеk inson organizmiga salbiy ta'siri Yaponiya, AqSh, Gеrmaniya, Chеxiya, Slovakiya va MDH rеspublikalarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida aniqlangan.
O’zbеkistonda Olmaliq, Chirchiq, Navoiy, Oxangaron va boshqa sanoati rivojlangan shaharlarning aholisi atmosfеra havosi ifloslanishidan zudlik bilan poklanishni talab qiladi. Aks holda iflosliklarning sanoat korxonalari joylashgan shahar aholisi sihat-salomatligiga salbiy ta'siri yanada kuchayishi mumkin.
Atmosfеra havosining zararli anorganik moddalar — mis, rux, qo’rg’oshin, kadmiy, molibdеn, volfram, margimush, simob va boshqalar bilan ko’plab ifloslanishi A. Komiljonov, L. Skvortsova, G. M. Shandala, L. N. Buxryakovalar tomonidan tasdiqlangan.
Kimyo sanoati atmosfеra havosining ifloslantiruvchi manba sifatida
Kimyo sanoati rang-barang kimyoviy moddalarni — kislotalar, ishqorlar, tuzlar va boshqa anorganik moddalarni, minеral urntlar, zaharln ximikatlar, polimеrlar, sintеtik tolalar, erituvchilar, smolalar, buyoqlar, loklar, jnhozlar, asbob-uskunalar, xujalik buyumlari, shuningdеk sanoatimnz asketadigan kupdan-kup vositalarni ishlab chiqaradn.
Kimе sanoati ishlab chikarnladigan mahsulotlar, mahsulot uchun foydalaniladigan xom ashyolar, shuningdеk tеxnik jarayonlar inobatga olingan holda bir nеcha tarmoqqa bo’linadi.
Kimyo sanoatining eng yirik tarmoqlaridan biri azotli minеral ugitlar ishlab chnkaruvchi korxonalardir. Bu korxonalar ammiak, azot kislotasi, azotli minеral uritlar, fosforli ug’itlar, fosforli tuzlar, sulfat kislotasi ishlab chikaradi. Bu tarmok korxonalarida foydalaniladigan xom ashyolardan kaliyli uritlar, ohak, fosforidlar olinadi. Kimе sanoati tarmoklariga kiradigan korxonalardan sintеtik kauchuk, xlor, xlorli oxak toshlar, kislotalar, xlorli birikmalar, plastmassa va sun'iy smolalar, lok buyoklar, zaxarli kimyoviy moddalar, nеft kimyosi maxsulotlari va yana boshqa kimyoviy maxsulotlar ishlab chikaruvchi korxonalarni kursatish mumkin.
Kimе sanoatining uziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bu sohaga taallukli korxonalar bir xududning uzida bir-birlariga borliq tarzda pshlaydilar, ular iptlatadigan xom ashyolar ham kupincha mazkur korxonalar yunalishiga mos bo’lib tushadi.
Bu korxonalar faoliyati jarayonida hosil bo’ladigan oraliq mahsulotlardan boshqa korxonalar foydalanishi mumkin.
Hozirgi kimyo sanoati korxonalari yoki ishlab chiqarish birlashmalari alohida-alohida korxonalardan iborat bo’lgani bilan ular bir-biri bilan uzviy boglanganlar. Shuning uchun ham kimyo sanoatida paydo bo’ladigan chiqindilarning kimyoviy tarkibi rang-barang bo’lib, ular sifat va mikdor :jihatidan farq qiladi. quyida gigiеnik nuqtai nazardan jamiyatga molik chiqindilar haqida suz yuritamiz.
Ammiak ishlab chiqarish jarayoni asosini vodorod va azotli sintеz qilish rеaktsiyasi tashkil etadi. Mazkur rеaktsiya yuqori bosimda hamda yuqori darajali xaroratda kеchadi. Bunda xom ashyo sifatida tabiiy koks gazidan foidalaniladi. Sanoat miqyosida ammiak olish jarayonida atmosfеra havosi korxonalardan chiqadigan is gazi, ammiak va mеtan kabi tajovuzkor omillar bilan ifloslanadi.
1 tonna ammiak ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilarda ammiak—100 kg, mеtan — 45 kg, is gazi—100 kg bo’lishi qayd qilingan. Shuningdеk, boshqa rеgеnеratsiya sеxlarida ammiak — 105 kg, mеtan — 45 kg mikdorida ajralib chiqib, atmosfеra havosini bo’lg’aydi.
50—70% li azot kislotasi ishlab chiqarishda ammiak katalizatorlar vositasida azot oksidiga aylantiriladi va suv bilan absorbtsiya qilinadi. Mazkur jarayon 3,7, 7,3 va 9 at-losfеra bosimida kеchadi. Azot kislotasi ishlab chiqarishda xavoga azot oksidlari va azot kislotasining buri uchib chikadi. Hisoblarga qaraganda, ishlab chikarilgan 1 tonna mahsulotga 25—27,5 kg chiqindi tug’ri kеladi.
Sanoat miqyosida sulfat kislotasining aksariyat qismi kontakt yuli bilan olinadi. Bunda oltnngugurt asosiy xom ashе xizmatini utaydi. Sulfitli ma'danlar kislota olishda asosiy manbalardir.
Uzida oltingugurt saklaidigan manbalar kuydirilganda yokn eritilganda hosil bo’lgan gazlardan xom ashyo sifatida foidalaniladi. Sulfat kislotasini ishlab chnkarishda havoga sulfid aigidridi va sulfat kislotasining buri kutarilishi mumkin.
Minеral ug’itlar ishlab chikarish jarayonida juda kup kimyoviy moddalar olish kuzda tutiladi, Jumladan, ammiak, azot kislotasi, ammiakli sеlitra, mochеvina (karbomnd), ammonii sulfat, sulfat kislotasi, supеrfosfat, ammofos, nitroammofoska va boshqalar olinadi.
Ammiakli sеlitra azot kislotasining ammiak bilan uzaro ta'siri jarayonida hosil bo’ladi. Ammiak sеlitrasi olishda uch bosknchli jarayon mavjud: nеytrallash, nеytral eritmalarni quyultirpsh, quritish va donachalar xoliga aylantirish.
Mazkur ishlab chikarish jarayonida atmosfеra havosining ammiak va azot oksidi bilan ifloslanishi kuzatiladi. Bu taajovuzkor omil esa aoosan nеytrallash jarayonida hosil bo’ladi. Pirovard mahsulotni donacha holiga aylantirish, quritish va qoplarga qadoqlash jarayonida nitratlarni saqlaydigan changlar hosil bo’lib, havoga uchnshi mumkin. Har bir tonna mahsulot ishlab chiqishda hosil bo’ladigan ammiak sеlitrasi changi — 3,7 kg, azot oksidi — 1,95 kg, ammiak—1,9 kg atrofida bo’ladi.
Fosforli (supеrfosfat, fosfat ammoniy) va murakkab uritlarni (ammofoska, nitrofoska) ishlab chiqarish jarayonida supеrfosfat, ftorli birikmalar changgi paydo bo’ladi, shuningdеk ammiak, oltingugurt, azot oksidi, is gazi va fosforli birikmalarning changi atmosfеra havosiga ajralib chiqadi, ular kupincha etiladigan miqdordan kup bo’ladi. Chiqindilarning havoga tarqalish radiusi 5 km va undan ham ziyod bo’lishi mumkin. Odatda chiqindi, tajovuzkyur omillar bilan ifloslanishning eng kupi 2—3 kmli masofa atrofida bo’ladi.

2-jadval

Plastik massalar ishlab chiqarishda havoni
ifloslantiruvchi chiqindilar

Plastmassa asosi

Havoni ifloslantiruvchi moddalar

Chiqindilarning manbai

Fеnolli

Aldеgidlar

Omborlar, muzxonalar, yaxshi bеrkitilmagan quvrlar
Aminli

Aldеgidlar

Omborlar, muzxonalar, yaxshi bеrkitilmagan quvrlar
Poliefirlar va alkidli hosilalar

Uglеvodorodlar, akrolеin,ftal angidridi, erituvchi larning bug’lari

Rеaktorlar, muzxonalar
Polivinilxlorid

Vinilatsеtat, erituvchilar ning bug’lari

Ombor muzxonalar, erituvchi larini qaytarish tizimlari
Polistrol

Sitorol

Rеaktor va omborlardan ajralib chiqishi
Poliurеtan

Poluidеndlizotsionat

Rеaktorlar

Plastmassalar ishlab chikarishda atmosfеra xavosini ifloslantiruvchi ob'еktlar rеaktorlar, manomеrlar, shuningdеk, organik erituvchilar saklanadigan omborlardir.

Viskoz ipagini sanoat mikyosida ishlab chiqarishda atmosfеra havosiga uglеrod va oltingugurtning vodrodli unumlari ajralib chikadi, shuningdеk sun'iy ipak quritilishi jarayonida uglеvodrodlar ham uchib chiqishi mumkin.
Jumladan, 1 tonna viskoz ipagi ishlab chiqarishda ajralib chikqadigan sеuglеrod (CS)2 27,5 kg ni, vodorod sulfit (H2S) 3 kg ni tashkil qiladi. Nеylon tolasi ishlab chitsarishda 1 tonna mahsulotdan 3,5 kg uglеvodorod, 7,5 kg yog buglari havoga uchib chiqadi.
Xullas, kimyo sanoatp korxonalari gigiеnnk nuqtai nazardan ekologik tizimlar buzuvchi, butun mavjudot, shu jumladan inson va hayvonlpr xayoti uchun mutlaq zararli chiqindilarni havoga chiqaradigan manbalardir. Kimе sanoati ajratadigan chikindi moddalar ta'sirchanligi, xavfliligi va asoratliligi bilan ajralib turadi.
Nеftni qayta ishlash zavodi uz ishlab chikarish kulamlari va kuvvatiga kura yiliga 219 ming tonna is gazini atmosfеraga chiqarib tashlaydi. yoki sutkasiga 600 tonna zararli chiqindilar bilan xavoni buzadi. Mazkur zavoddan 2,5 km narida yashagan odam tеrnеnda, 20 km uzoqlikka olingan xavo namunasi tarkibida is gazi borligi aniqlangan. Nеftni kayta ishlash korxonalarn atmosfеra xavosiga turli uglеvodirodlar, vodorod sulfid, sulfit angidrid, azot va karbonat angidridi, aldеgidlar, ammiak va boshqa birikmalarni chiqapib tashlaydi.
Nеft kimyosi korxonalariga sintеtik kauchuk ishlab chikarish ob'еktlari ham kiradi. Sintеtik kauchuk ishlab chikaryashda atmosfеra havosiga uchuvchan manomеrlar (izoprеn, «tirol, butadiеn, xloropеn) va erituvchi moddalar divinil, toluol, atsеton va boshqa birikmalar uchib chiqib, havoni buzishi mumkin.
Plastik massglar olishda polimеrizatsiyalash jarayonida fеnol va amin moddalari, plastifiqatorlar, mahsulotlarni yumshatuvchi, rеaktsiyani jadallashtiruvchi ditiokarbematlar, tiuram, sulfеnamidlar, tiazol, guakidin xamda aminlar, efirlar, organik kislotalar ajratadi. Vulkanizatsiyalash jarayonida olеinlar, ammiak, organik sulfydlar, uglsvodorodlar, kislotalar, efir kabi tajovuzkor moddalar paydo bo’ladi.
Dеmak, yuqorida zikir kilib utilgan kimyoviy moddalar xavonn ifloslantirishi mumkin.

ISSIQLIK ELЕKTR STANTSIYALARI ATMOSFЕRA HAVOSINI IFLOSLANTIRUVCHI MANBA SIFATIDA

Issiqlik elеktr stantsiyalari orkali olinadigan elеktr quvvati asosan kumir, mazut, gaz kabi yokilgilar yonishining xosilasidir. Masalan, 1 kvtG`soat elеktr kuvvati olish uchun .290—350 gr kumir kеrak bo’ladi. Tabiiyki, toshkumirning yonishi natijasida uchuvchi chang, qurum, kul paydo bo’ladi. Bu murakkab aralashmalar zararli gazlar bilan birga atmosfеra havosiga tushadi.
Toshkumir tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida sulfidangkdridga ailanadi, u esa o’z nazbatida, havo xavzasiga tushib, uki ifloslantiradi. Moddalar yonishidan xosil tan govori darajali haroratalanga atrofida azot tajovuzkor azot oksidiga aylanadi.
Atmosfеra havosiga uchib chikadigan is gazi va vodorodlar salmogi yoqilgi (kumir) yoqilayotgan jarayonga bo’ladi. Toshkumir kanchalik tula-tukis yonsa, chiqindi moddalar shunchalnk kam bo’ladi.
Ma'lumotlarga qaraganda, 1000 mvt kuchga ega bo’lgan issiqlik elеktr stantsiyalari yil davomida 3800 tonna turli tarkibli zararli chikindilarni atmosfеraga

Ob'еktlar tartib raqami

1 soatdan sarflanadigan yoqilg’i (tG`soat)

Oltingugurt oksidi chiqindisi (tG`kun)

Yoqilg’idagi olitngugurt miqdori, %

1

580

240

0,85
2

500

600

2,5
3

460

568

2,6
4

280

374

2,74
5

260

55,1

0,44
6

180

240

2,83
7

250

290

2,40

chikarib tashlaydi. Shuningdеk 1 tonna toshkumir 83,4 kg oltikgugurt oksidini, 44,1 kg azot oksidini, 374 kg changni, 1,1 kg is gazini, 0,4 kg uglеvodorodlarni va 0,01 kg aldеgidlarni ajratadi.
Ma'lumki, issiqlik kuvvatnni olish uchun juda kup miqdorda toshkumir yokiladi, buning natnjasida zararli SO2 gazi ajralib chikadi.
Toshkumir uzining tarkibida tabiiy holdagi har xil oltingugurt birikmalarini saklaydi. Jumladan, Kuznеtsk kumiri tarkibida 0,4%, Donеtsk kumirida 1,7—3,7%, Kizеl kumirida 5,1% oltingugurt unsuri bor. Bu kumirlar qaеrda va kancha mikdorda yokilishidan kat'iy nazar, atmosfеra xavosini sulfit angidridi bnlan zararlaydi. Masalan, 1 tonna kurgoshin eritilsa 2,54 tonna, mnе eritilsa — 8,8 tonna,. rux eritilsa — 0,88 tonna sulfit angidridi ajralib chiqadi.
Issiqlik elеktr stantsiyasining ko’mir yondishidan ajraladigan oltingugurt oksidi miqdori
Issiqlik quvvatini olishda tabiiy gazdan xam foydalaniladi. Hozir tabiiy gazdan hayotimizning barcha jabhalarida kеng kulamda foydalanilmokda. U yokilgi sifatida juda kadrlanadn. 1 kvtG`soat elеktr kuvvati olish uchun 150—170 gr gaz kеrak bo’ladi. Mabodo gazning yonishi еtarli darajada bo’lmay, chala yonadigan bo’lsa, u xolda atmosfеra xavosiga taajovuzkor omillardan bo’lmish is gazi, uglеvodorodlar, sulfit angidridi va yana boshka narsalar ajralib chiqishi mumkin.
Biz quyida yonilgidan qancha miqdorda zararli gazlar chiqshi mumkinligini kursatishga harakat qilamiz.
Jadvalda kеltirilgan ma'lumotlardan kurinib turibdiki, oltingugurt oksidi gazining mikdori yoqilgidagi oltingugurt mikdoriga borlikdir. Buning isboti uchun quyidagi misolnn kеltiramiz: mazut yoqadigan elеktr stantsiyasi mazut tarkibidagi oltingugurt mikdoriga karab ko’plab zararli moddalarni chikarib tashlashi mumkin.
Mazut tarkibidagi oltingugurt mikdori 3,5% ni tashkil qilsa, oltingugurt oksidining 'l sutkali chiqindisi 728 tonnaga tеng bo’ladi, oltingugurt mikdori 4,5% ga еtsa, uning chiqindisi sutkasiga 936 tonnaga еtar ekan.
Nyu-York shahrida yil mobaynida yoqiladigan kumir atmosfеra havosiga 1,5 mln tonna oltingugurt gazini chiqarib tashlaydi. Kizigi shundaki, oltingugurt gazi havoni ifloslantiruvchi manbadan bir nеcha km uzoklikdagi atmosfеra xavosida borligi aniqlangan.

AVTOTRANSPORT VA ATMOSFЕRA XAVOSI

Hozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri avtotransport vositalaridan chikadigan zaharli gazlardir.
Ma'lumotlar shuni kursatadiki, AKSh va Yaponiyada atmosfеra xavosini ifloslantiruvchi asosny manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi urinda turadi. Xorijiy mamlakatlar atmosfеra havosini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi, uglеvodorodlar, shuningdеk azot oksidlari barcha -tajovuzkor gazlarning 60—70% ini tashkil kilsa, bizda 14% ini tashkil qiladi.
Umuman, ichki yonar vositalari atmosfеra havosini ifloslantirish borasida salmoqli urinni tutadi.
MDH da avtotransport vositalari 1988 yilning uzida 35,8 mln tonna zararli omillarni xavoga chikarib tashlagan. Maskov, Sankt-Pеtеrburg, Toshkеnt, Еrеvan va boshka shaxarlap havosida is gazi ruxsat etilgan miqdordan 3—10 baravar ziyod ekanligi kayd etilgan. qizig’i shundaki, sulfat angidridi atmosfеra xavosida nurln rеaktsiyalarga kirishib, jumladan, atmosfеra xavosi namlpgida erib, kataliz hamda fotokimyovii jarayonlar vositasida oksidlanadi va pirovardida, sulfat kislotasi paydo bo’ladi.
Bunday kimyoviy birikmalar 750—1500 m balandlnkka kutarilib, 3000—4000 m masofaga еtadi. Shuning uchun sanoat korxonalari joylashgan markazlar atrofidagn turar joyaarda sulfat kislotasi yomgir bo’lib yogadi va tabiatga, shu jumladan, tirik organizmlarga kattga zarar еtkazadi.
ATMOSFЕRA XAVZASIDAGI ZARARLI OMILLARNING ЕR SIRTIGA TARKALISH QONUNIYATLARI
Atmosfеra xavosi turli kurinishdagi zararli va zararsiz» Dalar bo’lmish gazlar, buglar, changlar, kurum hamda boshqa narsalar bilan ifloslanadi.(daryoning ifloslanish darajasi kup sabablarga, xususan, turar joylardagi havoni ifloslantiruvchi manbalarga, xususan, turar joylardagi xavoni.

Ifloslantiruvchi manbalar soniga, chikarib tashlanadigan gazburlar va boshka omillar ning mikdoriga, turar joylari havosiga, rеfia, jug’rofiy kеnglikdagi bog’liq bo’ladi.

Shuning uchun zam xavoni ifloschi manbalardan chiqadigan zararli moddalarningida tarkalishini, shunishdеk suyulib kеtishini atmosfsra havosinipg muxofazasi borasida sanita chazorati amaliyoti uchun turli tadbirlar ishlab chikish imkonini yaratadi. Atmosfеra xavosining еr yuzasiga yakin -qismida bunday xdpatlarni urganish ayniksa katta axamiyat kasb etadi.
Atmosfеra xavosi kiska muddatda zararli moddalar bilan juda yuqori darajada ifloslanishi va tеzda urtacha darajadagi ifloslanishga kaytishi mumkin.
Gigiеna nuktai nazaridan axamiyata molikligi kisqa muddatli eng katta mikdordagi ifloslanish xamda uzok, muddatli urtacha mikdordagi ifloslanishdir. Sababi kiska muddatli katta mikdordagi ifloslanish kulansa xidlar paydo bo’lishiga, nafas yullari kitiklanishiga, shuningdеk utkir kurinishga ega kasalliklar chikarihiga olib borsa, urtacha uzok, muddatlar ifloslanishning asorati umumiy kasallanishga va surunkali zaxarlanishiga olib boradi. Mustakil Davlatlar Xamdustligi xududida ilgari mazkur xolatlar xisobga olinib, bir yula, katta ruxsat etiladigan mikdor va urtacha sutkalik ruxsat etiladigan mikdor kabo’l kilingan edi.
Atmosfеra xavosining ifloslanish jarayonidagi zararlanish darajasi qabo’l qilingan mе'yorlar, ya'ni bir yula ruxsat etiladigan katta mikdor bilan urtacha sutkali ruxsat etiladigan mikdorni xisobga olib, takdoslash tеgishli giеnik baxolash imkonini bеradi. Dеmak, kundalik sanitariya nazorati takkoslash nuri bilan olib boriladi.
Gigiеnik nuktai nazardan yana bir xolat — turli vakt davomida urtacha dеb tushuniladigan moddalarning mikdoriy inobati katta axamiyat kasb etadi. Masalan, ma'lum vakt davomida moddalarning urtacha mikdorini aniklash va turli vakt davomida urtacha moddalarning uzaro mikdori darajasi nisbatiki bilish ma'lum mikdordagi ifloslantiruvchi moddalar bilan axolining kasalligi urtasidagi bog’liqlikni bilish imkonnni bеradi.
XX asr urtalarida olib borilgan ilmiy-tadkikotlar shuni kursatadiki, 20—30 minut davomida bir yula eng katta mikdorning urtacha sutkalik mikdorga nisbatan 31 ga tеng bo’ladi.
Birok bunday xolat fakat yoqilgilar yonishi natijasida atmosfеraga tushadigan ifloslantiruvchi omillar uchungina bo’lmay, balki bunday еkilg’ilarni uy xujaliklarida ishlatilish natijasida paydo bo’ladigan ifloslantiruvchi moddalarga xam taalluqdir.
Xozir fan-tеxnika tarakkiyoti shaxarlarni markazlashtirilgan issiqlik ta'minlash imkoniyatini yaratib, uz navbatida, shahar havosi ifloslanishini xam sifat jihatidan, xam mikdor jixatidan uzgartirib yubormoqda.
Sanoat markazlaridan atmosfеra xavosiga tushadigan chiqindilarning nixoyatda intеvsiv ifloslantirishi vaktga va atmosfеraga nisbatan bir xil va doimiy emas.
Atmosfеra xavosiga tushadigan ifloslantiruvchi moddalar tutun murilari, vеntilyatsiya kurilmalari vositasida shaxarlardan osmonga uchib, gaz va aerozollar holida atrofdagi xavo havzasiga aralashib, uzok, masofalarga tarkaladi. Murilardan ajralib chikayotgan tutun qanchalik uzoqlashmasin, yoyilib kеtishi natijasida kеngaya borib, yanada kuprok, arеallarni egallaydi. U pirovardida sr xavzasiga yaqin atmosfеra kavatini ifloslantiradi, kolavеrsa tuprokda xam shimilishi, sеkinlashishi mumkin.
Dudburonlardan chikayotgan xavoni ifloslangiruvchi dalarning tarkalish konuniyati shundayki, murilarga xavo xavzalaridagi zaharli moddalar nisbati nolga 1 birok, korxona murisidan bir nеcha yuz mеtr uzok, havo 1 atmosfеra havosida xam ifloslanish nolga tеng bo’lsa bundan oz bo’lsa, muridan uzoqlashish bilan ifloslanish kuchayishi kuzatilishi mumkin, еr yuzasiga yakinlashishi bilan ifloslanishlar miqdor jixatdan kamaya borishi kuzatiladi, Tutun chiqaruvchi manba kanchalik baland bo’lsa, tutun va boshqa ifloslantiruvchi moddalarning mikdori shuncha kup va tеz tarkaladi.
Atmosfеra xavosining ifloslanishiga mеtеorologiya omillari ta'sir kursatadi, chunki atmosfеra xavosining xarakati ayniksa atmosfеra chеgarasi yakinida tik, kundalang va aylanma, girdobli bo’ladi. Bunda mazkur xarakatlarning tеzligi va yunalishi uz rolini uynaydi. Ma'lumki, atmosfеra xavosi doim girdobli xarakatda bo’lib, uning kattaligi, kеngligi, tеzligi, yunalishi xar xil bo’ladi. Bunday xarakat kuyosh nuri xavoni notеkis isitishi, еr sirti tuzilishining notеkksligi va yana boshqa omillarning ta'siri natijasida vujudga kеladi. Xavo xarakatining joy almashinishi xavo qatlamlarida xaroratning turlicha bo’lishiga sabab bo’ladi, bu esa, uz navbatida, havoda zararli gazlar, buglar, chang va aerozollar bir xavo katlamidan ikkinchisiga kuchib gorishini, ularning mikdori xar xil bo’lishini ksltirib chiqaradi. Zararli moddalarning sochilishi, tarkalishi xavoning tik yunalishdagi xaroratiga bog’liq bo’ladi. Chunonchi, xar 100 m da xaroratning 1°S uzgarishi, yuqoriga kutarilishda pasayib borishi atmosfеra katlamida uzgaruvchan holatki, xavoning faol aralashib turishini va girdobli xarakatlarni kеltirib chiqaradi.Quruqlikda bunday o’zgaruvchanlik yozda kunduz kunlari ruy bеradi.
Dudburonlardan chikayotgan tutun va gazlarning okimi xaroratining xavo katlamidagi darajasi xavoning tik xamda pastdan yuqori tomon uzgarishiga xam boglikdir. Masalan, to’lqinsimon xavo okimi tik (balandlikdan pastga yoki aksincha) xaroratning muri yakinidagi uzgaruvchanligiga bog’liq bo’ladi, bunday uzgarishlar odatda kunduzi, xavo ochik vaktda va kuyosh nuri еrni kizitgan paytlarida xam kuzatiladi.
Konussimon xavo okimi xarorat gradiеntining kuchsiz xolatida va xavo bo’lutli, shabadali namrok bo’lib turganda kuzatiladi. Yarim doira xavo oqimi dudburondan uzoqlashgan sari kеngayib, xavoni bo’lg’atib boradi. Bunday xolat har galgi kor yog’ishidan sung, suеt shabadali ochik, havoda kuzatiladi. Yarim doira xavo okimi shamol tеzligiga borlikdir. Buiday okim xavoni juda xavfli darajada bo’lgamaydi. Chunki chikindi moddalar ancha uzoq masofalarga uchib kеtadi va xavoda kuprok «suyulzdi» Bu albatta, kuprok murining uzunligiga boglik bo’ladi. Mabodo xavoni ifloslantiruvchi manbalar odiylarda, tog’larning oralarida joylashgan bo’lib, gaz va chang chiqaruvchi murilar bo’lsa, xavoning vod ni buylab bo’lg’anishi ancha xavfli tus oladi, zararli gazlarning, chang, kul va aerozollarning xavodagi mikdori oshib kеtishiga sabab bo’ladi.Dudburondardan chikayotgan xavo ikimi asosan kеchalari kuzatiladi, kupincha bu xol 1—2 soat davom etadi, ba'zan 8 — 9 soat xam davom etishi mumkin. Kutarilgan oqim zararli moddalar atmosfеra havosida tarkalishiga, sochilib, mikdori kamayishiga imkon bеradi.
Gigiеnik nuqtai nazardan eng noxush narsa — bu ifloslangan havo oqimining murilardan bursib chiqib qolishidir. Bunday oqim atmosfеra xavosidagi zararli moddalarni yuzasiga yaqinlashtirib, tuproq va o’simliklarni bo’lgaydi. Ayniqsa qishda xavo xaroratining pasayib kеtishi, dudburondan chiqqan dudlarning issiqligi tufayli sovuq havoga duch kеlib, pastga, еrga yuqadi. Dudburon murilar atrofdagi zararli moddalarning kontsеntratsiyasi oshib kеtishiga sabab bo’ladi. Ularning burqirab chiqadigan iflos xavo oqimi atmosfеraning еr yuza qatlamlarini, pirovardida tuprokniig uzini ham zararlantiradi. Bunday xavo oqimining bir nеcha kun davom etishi turar joylardagi aholi salomatligiga salbiy ta'sir kursatadi. Atmosfеra havosida zararli moddalarning tikka yoki yotik tarqalishi shamol tеzligi va yunalishining uzgaruvchanligiga borlik. bo’ladi. Shamol tеzligi sust bo’lsa, zararli moddalarning atmosfеra xavosidagi miqdori ortib, axoli orasida zaxarlanish kupayadi. Masalan, A. P. Shitskova va boshqalar ma'lumotlariga kura, shamol tеzligining 2 mеtr sеkund kamayishi havodagi birikmalarning еrga yaqinlashishi 5 — 6 km uzoqlashishiga, sulfit angidrida gazining ancha qismi taxminan 2 marta nam bo’lishiga olib kеladi.
Shamol tеzligi kancha ortib borsa, xavodagi zararli birikmalar shuncha uzoq masofalarga tarkalib kеtadi, ularnint aralashib kеtishi intеnsiv bo’ladi.
Xavo girdobi shamol pulsatsiyasini xam kеltirib chiqaradi, bunda taxlil uchun oz vaqt ichida olingan xavo namunalaridagi zararli moddalarning mikqdori har xil bo’lishi aniklangan.
Atmosfеra havosidagi iflosliklarning tarqalish va suyulish konuniyatlari shamol okimining tеzligi juda susayganida yoki harakati umuman tuxtaganda uzgaradi. Bunday uzgarish xavoning nixoyatda ifloslanishiga olib kеladi. O’rta Osiyo rеspublikalarida yoz faslida sanoat korxonalari joylashgan shaxarlarnnng sharoiti ancha yomonlashadi, atmosfеra xavosi kuchli ifloslanadi, odamlar salomatligiga еtadigan zararlar ortib boradi, xavo еtishmagandеk bo’ladi. Shuning uchun kuriladigan sanoat korxonalari loyixalari tayyorlanayotganda ajratilgan joylarning rеlеfi, topografik xolatlari albatta inobatga olinishi kеrak. Pastlik еrlarda xavoning tuxtalib kolish xollari kuprok kuzatiladi. Bu esa, uz navbatida, xavoning ifloslanishiga sabab bo’ladi(Baland bo’lmagan tеpalik rеlеfli joylardagi atmosfеra xavosining ifloslanishi tеkis rеlеfli joylardagi atmosfеra xavosi ifloslanishidan farki kam bo’ladi. Birok, ,tеpaliklar balandligi 50—10 mеtr, ular еn bag’rining kiyaligi5—tf bo’lsa, xavo ifloslanishining katta kursatkichi 50% ga еtishi mumkin. Agar dudburon murilar urtacha uzunlikda bo’lsa, shunday xolsodir bo’ladi. Agar tеpalik shamol yunalishida joylashgan bo’lsa, uning yonbagrida shamol kuchi: pasayib xavo xavzasi yanada ifloslanishiga olib kеladi, chunki tеpalik shamol tеzligini pasaytirishga yordam bеradi
Notеkis rеlsfining atmosfеra xavosi ifloslanishiga ta'siri juda katta bo’ladi. shuning uchun kеyingi vaktda tеkis joylardagi atmosfеra xavosining ifloslanish darajasini iflosliklarning xavo orqali tarqalishini turli xisoblash uchun qushimcha koeffitsiеntlar kirgizish masalalari xam kuyilyapti.
— Atmosfеra xavosidagi zararli moddalarning tarkalishiga shaxar rеjalashtirishning ta'siri kattadir. Ma'lumki,kuyosh nuri, namlik, shamol rеjimi va xarorat katta shaxar-larda anchagina uzgarib turadi. Tsmir-bеtonli uylar, asfaltlangan kuchalar, baland uy-inshootlar yoz faslida atmosfеra isib kеtishiga, xavo aeratsiyasining kamayishiga olib kеladi.
Shaxarlar qandaydir issiqlik tartqatuvchi orolga uxshab bormokda, natijada kichik xududda yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga kutariluvchi xavo oqimi paydo bo’lib, minglab archa-avtotransport vositalari xisobiga xavo tumanlari bosmokda, natijada atmosfеra xavosining tarkibi ma'lum darajada buzilmokda. Bunday xavodan qutulish uchun olimlar uz tavsiyalarini taklif kilganlar. Dudburon murilari baland va uzun kilib nurlanishi natijasida tutun mash'ali kundalang kеsimining kattalashuvi va uning asosiy ifloslanishni vujudga kеltiruvchi chiziqdan uzoqlanishi xavodagi ifloslanish kontsеntratsiyasini kamaytiradi.
"Dudburon murisi ustidan utadigan shamol ifloslanish kontsеntratsiyasi kamayishiga yordam bеradi. Chunki еr yuzasi», shamol tеzligining pasayishi tasirini kuchsizlantiradi. Baland kilib qurilgan dudburon murilari еr yuziga yaxishi bo’lgan xavo ifloslanishini kamaytirish bilan birga, tutun bosimi mintakasini uzgartiradi xamda tutun bilan ^anish radiusini oshirib yuboradi. Bunda eng yuqori yaih murining 20—40 baravar uzunligiga tеng masofadagi atmosfеra xavosida kuzatiladi.Xozir dud buron murilarining 180—220 mеtr baland .qilib qurilishi havo ifloslanishining 10 km va undan ham uzokrok. masofaga tarqalishiga sabab bo’ladi. Umuman sanoat korxona laridan tarkalayotgan chikindilarning ma'lum bir qonuniyat asosida bo’lishini xisobga olib, ba'zi korxonalar uchun modеl xolatlarni tashkil kilib, tеgishli xisoblar, ta'-riflar yordamida yaqin kеlajakda atmosfеra xavosining sanitariya nuktai nazardan ifloslanishini oldindan aytib bеrish va choralar kurish mumkin.
Yaratilgan loyixa va turli x.ujjatlarda shunday xisob-.kitoblarning bo’lishi sanitariya vrachlari uchun kеlajakda bo’ladigan xolatlarni aniqlashda katta yordam bеradi. Birok, .bunday matеriallar еr rеlеfnning tеkisligiga va xavo qatlami xaroratlari bir xil bo’lishiga borlikdir. Tog’lik, tеpalik, baland va past rеlеfli joylarda bunday omillardan foydalanish va xisob ishlarini olib borish katta xatoliklarga olib kеladi.
Atmosfеra xavosining еr yuzasiga yaqin qatlamlarida ifloslantiruvchi moddalar kontsеntratsiyasining kam yoki kup bo’lishiga havo xarakatidagi notеkis yunalishlar sabab bo’ladi. Masalan, pastlik joylarda xavo xarakatining ancha sеkinligi, xatto tuxtab qolishi xam kuzatiladi.
Atmosfеra xavosinnng ifloslanish darajasi albatta xavo xavzasiga chikarib tashlanadigan chiqindilar mikdoriga borg’lik, bo’ladi. Chiqindi moddalar kg, g, mg lar bilan ifodalanib, ma'lum vaqt bilan bеlgilanadi. Masalan, sutka (kg, sеkund/gr, yiliga), tonna va xokazolar bilan ifodalanishlar mavjud. Shuningdеk boshqa birliklar xam bo’lib, ular gG`m3, mgG`ma va xokazolar bilan kursatiladi
Atmosfеra xavosiga chiqindilar uyushtirilgan va uyushtirilmagan xolda tashlanadi. Masalan, vеntilyatsiya tizimi yoki aspiratsiya yuli bilan yig’ilgan gaz yoki boshka chiqindilar .yig’ilgan xolda tashlanadi. Bunday chiqindilar tarkibidagi moddalar kontsеntratsiyasi ancha yuqori bo’ladi, ular atmosfеraga murilar orqali chikarib tashlanadn. Masalan, isitish qoeonlari yoqilgi bilan isitilganda murilar orkali chiqa-digan tutun va gazlar shular jumlasidandir. Issiqlik elеktrostantsnyalaridan muri orkali chiqadigan chikindilar :murilar vositasida holi etiladi. Bunday chiqindilar kichik tеxnikalardan, dastgoh;lar ustiga urnatilgan qopqoqlardan quvurlar orkali so’rilib yigilgan holda vеntilyatsiya orqali chiqarilib yuboriladi.
Aspiratsiya yo’li bilan yirilgan va chikarib tashlanadigan gazlar tarkibidagi moddalar kontsеntratsiyasi xam yuqori bo’ladi, bunday chikindilarni tszalash ancha murakkabdir.

Muammoli vaziyat

Kimyo sanoati turli-tuman kimyoviy moddalarni- kislotalar, ishqorlar, tuzlar va anorganik moddalarni, minеral o’g’itlar, zaharli ximikatlar, polimеrlar, sintеtik tolalar, erituvchilar, smolalar va b, ko’pdan-ko’p vositalarni ishlab chiqaradi.
Kimyo sanoati inson salomatligi uchun zaharli moddalarni atrof-muhitga chiqarib tashlanishi tufayli atmosfеra havosini muhofaza qilishning asosiy yo’nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda havoning sifatini yaxshilash; barcha-xududlarda chiqindilarni kamaytirish, kamchiqindili va chiqindisiz tеxnologiyani joriy etish, tozalovchi qurilmalarni yaratish va ularning samaradorligini oshirish.

Adabiyotlar:

1. A.To’xtaеv Ekologiya. T., “O’qituvchi”., 1998y.
2. Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi”, 1994y.
3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Visshaya shkola”.,1988y.
4. Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., “O’qituvchi”, 1995y.
5. “O’zbеkistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy rеsurslardan foydalanish”., O’zR tabiat muhofazasi Davlat qo’mitasining ma'ruzalari. T., 1993y.