O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi vazirligi o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIShLOQ XO‘JALIGI VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI



Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning


5A411101-Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi mutaxassisligi bo‘yicha
2020-2021 o‘quv yillarida “Dorivor o‘simliklar”
kafedrasida olib borilgan


Ilmiy seminar hisoboti

“Dorivor o‘simliklar” kafedrasida tasdiqlandi kafedra mudiri, dos._______V.T.Qaysarov

Magistratura bo‘lim boshlig‘i, q.x.f.d.professor _______ A.X.Yusupov

Ilmiy raxbar,
B.f.n.dotsent: ____________ V.T.Qaysarov


Magistratura talabasi: _____________ D.Ya.Qalandarov


Toshkent – 2020

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxassisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(2.09.2020-15.09.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Dorivor va zirovor o‘simliklariga oid O‘zbekiston Respublika Prezidenti Farmon va qarorlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari qabul qilingan.

Dorivor va zirovor o‘simliklariga oid O‘zbekiston Respublika Prezidenti Farmon va qarorlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari qabul qilingan.

Bular O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2004 yil 20 oktabrdagi “Biologik resurslardan foydalanishni tartibga solish va tabiatdan foydalanish sohasida ruhsat berish ttartib takomillariga o‘tish to‘g‘risida” gi VMQ 290- sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2017 yil 21 avgustdagi “Respublikamizda zafaron (shafran) plantatsiyalarini barpo etish, farmatevtika sanoati ehtiyojlarini ta’minlash va eksportbop dorivor o‘simliklarni ko‘paytirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” EDO-03/1-421-sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2018 yil 12 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida xalq tabobati sohasini tartibga solish chora-tadbirlari to‘-risida” gi PQ-3968 sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2017 yil 3 maydagi “Nukus-farm, Zomin-farm, Kosonsoy-farm, Sirdaryo-farm, Boysun-farm, Parkent-farm va Bostonliq-farmning tashkil etish to‘g‘risida” gi PF 5032-sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 11 maydagi “O‘rmon xo‘jaligi davlat qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi PQ-2966-sonli qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2019 yil 10 apreldagi “2019-2021 yillarda respublikaning farmatevtika tarmog‘ini yanada jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-5707 sonli farmoni. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2018 yil 14 fevraldagi “Farmatevtika tarmog‘ini jadal rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi PQ-3532 sonli qarori.

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxassisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(16.09.2020-2.10.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Dorivor va zirovor o‘simliklariga oid O‘zbekiston Respublika Prezidenti Farmon va qarorlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari qabul qilingan.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2020 yil 10-apreldagi “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivor o‘simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi № 4670 son qarori.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev 2020 yil 11 noyabrdagi “Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash, ularning urug‘chiligini yo‘lga qo‘yishni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4901-son va mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi.

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxasisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(3.10.2020-15.10.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Adabiyotlar sharhi

Me’yorlarni belgilash O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi botanika insititutining yillik ilmiy asoslariga qarab amalga oshiriladi.
Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari” kitobida keltirilgan ma’lumotlar asrlar mobaynida nafaqat arablar, balki Yevropa shifokor-larining ham dastur amali bo‘lib xizmat qilgan. Abu Ali ibn Sino 900 ga yaqin shifobaxsh o‘simlikka ta’rif bergan va ular bilan davolash usulini yozma ravishda qoldirgan. (Tib qonunlari,1993).
O‘z davrining mashhur shifokorlari Abu Abulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy, Arabmu-hammadxon o‘g‘li Abdulg‘ozixon, Ismoil al-Jurjoniylar o‘zlarining tabiblik faoliyatlarida dorivor o‘simliklardan turli kasalliklarni davolashda muvaffaqiyatli foydalanganlar va bu xaqida yozma ma’lumotlar qoldirganlar (Xolmatov X.X., Qosimov A.I, 1994).
Ispaniyada yashagan arab xakimi Ibn Boytar 1400 ga yaqin shifobaxsh o‘simliklar va ular bilan davolash usullari xaqida ma’lumotlar qoldirgan. 18 asrda yashagan Muhammad Xusayniy “Buyuk farmakognoziya” va “Dorilar xazinasi” asarlarini yozdi, ularda ham 2000 ga yaqin shifobaxsh o‘simliklar va ulardan foydalanish usullari keltirilgan. O‘rta asrlarda xalq tabobati rivojlandi, uning vakillari tabiblar deb atalgan. Tabiblar o‘z zamonasining o‘qimishli va tibbiyot amaliyoti tajribalariga ega insonlar bo‘lishgan.
Bu davrda Abbos al-Zahraviy, Abu Bakr ar-Roziy, Najibutdin Samarqandiy, Avaz tabib, Iloqiy, Kolonisiy, Qumriy, Xurosoniy, Xorazmiy, Maxmud Xakim Yaypaniy, kabi xalqqa tanilgan xakimlar muvaffaqqiyatli tibbiyot amaliyoti bilan shug‘ullandilar va xalq tabobatini rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Tabiblar tomonidan qo‘llanilgan o‘simliklar asosida tayyorlangan dorivor vositalar va usullar yaxshi natijalar berganligi sababli ular keyinchalik tibbiyot botanikasi, farmakognoziya, farmakologiya kabi sohalarni rivojlanishiga ta’sir etdi.
Uzoq vaqtlar davomida butun dunyo xalqlarining asosiy dorivor vositalari shifobaxsh o‘simliklar xom-ashyosi asosida tayyorlanib kelingan. Shifobaxsh o‘simliklar tarkibida biologik faol moddalar ko‘p va inson organizmiga uzoq vaqt davolovchi ta’sirini o‘tkazib turadi (Xolmatov X.X., Qosimov A.I., 1994).

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxassisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(16.10.2020-30.10.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Adabiyotlar sharhi

Sobiq Ittifoqda farmakognoziya fanini ravnaq topishida A.F. Gammermanning (1888-1978 y.), P.S. Massagetov (1884-1972 y.), A.I. Orexov (1881-1932 y.), uning shogirdlari bo‘lmish akademiklar O.S. Sodiqov va S.Yu. Yunusovlar ham respublikamizda dorivor o‘simliklarni biokimyoviy o‘rganishga katta hissa qo‘shganlar. Akademik S.Yu. Yunusov va uning shogirdlari tomonidan respublikamiz florasidagi alkaloidli o‘simliklarning biokimyoviy tarkibi o‘rganildi va olimning sa’y harakatlari bilan 1956 yilda O‘simlik moddalari kimyosi instituti tashkil qilindi.

O‘zbekiston florasidagi dorivor o‘simliklarni o‘rganishga farmasevt olimlar, professorlar S.S. Sahobiddinov va X.X. Xolmatov va ularning shogirdlari ham katta hissa qo‘shdilar.
XX asrda sintetik kimyo jadal rivojlandi, sintez yo‘li bilan juda ko‘plab yangi, tez hamda kuchli ta’sir etuvchi dorivor moddalar yaratildi. Lekin ularni muntazam ravishda iste’mol qilish inson organizmi strukturasi va hayotiy funksiyalarini buzilishiga olib kelishi ma’lum bo‘ldi. Shuning uchun ham keyingi o‘n yilliklarda shifobaxsh o‘simliklarga qiziqish yana ortmoqda, chunki ular xom ashyosi asosida tayyorlangan dorivor vositalar vitaminlar, biologik faol birikmalar va mineral moddalar inson organizmiga juda samarali ta’sir etadi.
Ma’lumki, dunyo miqyosida farmasevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50 % dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan tayyorlanmoqda. Ayniqsa yurak-qon tomir kasaliklarining davolashda va profilaktikasi uchun foydalaniladigan dorivor preparatlarning 77 %, jigar va oshqozon-ichak kasalliklarini profi-laktikasi va davolashda foydalaniladigan dorivor preparatlarning 74 %, balg‘am ko‘chiruvchi dorilarning 73 %, qon to‘xtatuvchi dorilarning 60 % dorivor o‘simliklar xom-ashyosi asosida ishlab chiqarilmoqda (Xolmatov X.X., Ahmedov O‘.A., 2007) .
Hozirgi paytda MDH mamlakatlarida 20000 ga yaqin o‘simlik turlari o‘sadi, ularning 30 % O‘zekiston florasida uchraydi (Xolmatov X.X., Habibov., 1971).
Respublikamizda ro‘yxatdan o‘tgan va biokimyoviy tarkibi o‘rganilgan 600 turga yaqin yovvoyi holda o‘sadigan dorivor o‘simliklar mavjuddir. Ularning aksariyati tog‘ o‘rmonlarida tarqalgan. Ushbu dorivor o‘simlik-larning 230 turining xom-ashyosi farmasevtika sanoati ehtiyojlari uchun tayyorlanadi, ko‘pchiligi madaniylashtirilgan holda yetishtiriladi va ularning xom-ashyosi asosida 254 xilga yaqin dorivor preparatlar tayyorla-nadi (Turova A.D., Sapojnikova E.N., 1982).

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxassisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(2.11.2020-16.11.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Adabiyotlar sharhi

Keyingi yillarda ko‘pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekis-ton Respublikasida ham farmasevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi kuzatilmoqda, shu sababli ham farmasevtika korxonalari-ning dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda.

Shuni ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli kelgusida farmasevtika sanoati korxonalarning dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabini qondirish, asosan, dorivor o‘simliklar yetishtirish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan (1992 y.) O‘zbekiston Res-publikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan hozirgi vaqtda mamla-katimizda dorivor o‘simliklar yetishtirish bilan shug‘ullanuvchi “Shifo-baxsh” IIChM tashkil etilib, uning tarkibida 8 ta ixtisoslashgan xo‘ja-liklar tashkil qilingan. Bundan tashqari ko‘plab o‘rmon xo‘jaligi tizimida, fermer va boshqa mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarda ham dorivor o‘simliklarni yetishtirish va ularni xom-ashyosini birlamchi qayta ishlash yo‘lga qo‘yilgan.
Hozirgi paytda Respublikamizda yiliga o‘rtacha 850 tonna dorivor o‘simliklar xom-ashyosi tayyorlanmoqda, uning 51 % dorivor preparatlar ishlab chiqarish uchun, 42 % oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun va 7 % texnik xom-ashyo olish uchun ishlatiladi.
Dorivor o‘simliklar ta’sir etuvchi moddalari tarkibiga qarab - alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli o‘simliklarga ajratiladi. Farmakologik ko‘rsatkichlariga qarab - tinchlantiruvchi, og‘riq qoldiruvchi, uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga ta’sir qiluvchi, markaziy nerv tizimini qo‘zg‘atuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqa dorivor o‘simliklar guruhlariga ajratiladi (Xolmatov X.X., Ahmedov O‘.A., 2007).
Dorivor o‘simliklarni madaniy holda ko‘paytirish maqsadida 132,2 gektar maydonga (rejaga nisbatan 101,5 %) 28 turdagi (o‘tgan yilning shu davrida 130 ga maydonda 25 tur) dorivor o‘simliklar ekildi. Tizimdagi o‘rmon xo‘jaliklarida rejadagi 303 tonna dorivor o‘simliklar xom ashyosi tayyorlandi (Xolmatov .H.X., Qosimov A.I., 1994).

Toshkent davlat agrar universiteti

O‘rmon xo‘jaligi va landshaft dizayn fakulteti
Dorivor o‘simliklar kafedrasi

5A411101 - “Dorivor o‘simliklar yetishtirish texnologiyasi” mutaxassisligi magistranti Qalandarov Doniyorbek Yangiboevichning

Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ilmiy seminardagi ma’ruzasi
(17.11.2020-30.11.2020)

Ilmiy seminar mavzusi: Adabiyotlar sharhi