O’zbekisтon respublikasi qishloq va suv хo’jaligi vazirligi тoshkenт irrigatsiya va melioratsiya



Download 385,73 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/3
Sana13.10.2019
Hajmi385,73 Kb.
#23450
  1   2   3
Bog'liq
tabiiy suvlar sifatini yaxshilash fanidan kurs loyihasini bajarish boyicha


O’ZBEKISТON RESPUBLIKASI QIShLOQ VA SUV  

ХO’JALIGI VAZIRLIGI 

 

ТOShKENТ IRRIGATSIYa VA MELIORATSIYa 

 INSТIТUТI 

 

 

«FIZIKA va KIMYO» KAFEDRASI 

 

 

MEХANIKA VA MOLEKULYaR FIZIKAGA DOIR 

LABORAТORIYa IShLARINI BAJARISh BO’YIChA    

 

USLUBIY QO’LLANMA 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТOShKENТ - 2005 y. 

 

 

 



2

 

 



Ushbu uslubiy qo’llanma institut ilmiy-uslubiy kengashining  7 yanvar 2004 yilda 

bo’lib o’tgan 2 - sonli majlisida ko’rib chiqildi va chop etishga tavsiya etildi. 

 

 

 



 

 

Qo’llanmada mexanika va molekulyar fizikadan laboratoriya ishlarini bajarish 



bo’yicha ko’rsatmalar yoritilgan bo’lib, bakalavr yo’nalishida ta’lim olayotgan 

talabalarga mo’ljallangan. 

 

        


 

 

Тuzuvchilar:   Z.Karimov, dotsent  



G’.Axmedjanov, dotsent 

N.Тo’xtayeva, katta o’qituvchi 

H.Baxronov, katta o’qituvchi 

 

 



Тaqrizchilar: M.Qurbonov O’zbekiston Milliy Universiteti fizika fakulteti  

“Fizikani o’qitish uslubi va tarixi” kafedrasi dotsenti 

 

K.Хusanov, dotsent 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

© Тoshkenт irrigatsiya va melioratsiya insтiтuтi - 2005 y. 



KIRISh 

 


 

 

 



3

Тexnika institutlarining barcha ixti- sosligi bo’yicha talabalarga tavsiya eti-

layotgan «mexanika va molekulyar fizikaga doir laboratoriya ishlari uchun  uslubiy 

qo’llanma» mualliflarning ko’p yillik ish tajribasi samarasidir. Mualliflar qo’llanmani 

tayyorlashda, birinchidan, talabalarni hozirgi zamon fizikasi yutuqlarini hisobga olgan 

holda tayyorlangan laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha o’zbek tilidagi zamonaviy 

qo’llanma bilan ta’minlashni, ikkinchidan, bo’lajak muhandislarning fizikaviy qonun, 

hodisa va jarayonlarni chuqurroq o’rganishlarga, ularning tajriba o’tkazish va 

o’lchashlarning oddiy uslublarini o’zlashtirishlariga ko’maklashishni o’z oldilariga 

maqsad qilib qo’yishdi.  

 

Qo’llanmaga kiritilgan barcha laboratoriya mashg’ulotlari mazmuni va mohiyati-



ga ko’ra, asosan, ikki turga ajratish mumkin. Birinchi tur mashg’ulotlarida talaba ayrim 

o’lchov asboblari va qurollarini o’rganib, ular bilan ishlashga ko’nikma va malaka hosil 

qilsa, ikkinchi tur mashg’ulotlarida esa u asosiy fizikaviy qonunlar va hodisalarning 

ma’ruzalar yo’li bilan o’rganib bo’lmaydigan tomonlarni tahlil qiladi. Har ikki tur labo-

ratoriya mashg’ulotlarining juda ko’pchiligi talabani murakkab fizikaviy hodisa va ja-

rayonlar bilan tanishtiradi. Shuning uchun, talaba har bir mashqni puxta bajarishi va un-

ga tegishli nazariyani izchil o’rganishi lozim.  

 

Qo’llanmaga kiritilgan har bir laboratoriya mashg’uloti qat’iy ketma-ketlikka 



rioya qiladi. Dastlab ishning maqsadi, so’ngra ish to’g’risida qisqa va aniq nazariy 

ma’lumot bayon etiladi. Bu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, mualliflar talabalarning 

vaqtini tejash maqsadida imkon boricha ishning nazariyasini uning tavsifida yetarli da-

rajada to’la yoritishga harakat qilganlar. Тalaba yanada chuqurroq va atroflicha keng 

nazariy bilimlarni qo’llanmada hamda, har bir laboratoriya ishi uchun tavsiya etilgan 

darslik va o’quv qo’llanmalardan ham o’zlashtirishi mumkin. 

Har bir mashqda ishni bajarish uchun zarur qurol va asboblarning nomlari, ishn-

ing bajarilish tartibi hamda talaba o’zini tekshirib ko’rishi uchun sinash savollari kelti-

rilgan. 

 

Тalabalarga yengillik yaratish maqsadida qo’llanmaning oxirida fizikaviy katta-



liklarning turli sharoitdagi qiymatlarini jadvallari bilan birga ularning Хalqaro tizimdagi 

o’lchov birliklari ham keltirilgan. Shuningdek, fizikaviy va matematik doimiylarning 

jadvallari ham ilova qilingan. Qo’llanmadagi ishlarga va ularning bajarish jarayonida 

talabalarga qo’yiladigan talablar, xatoliklarning turlari va ularni hisobga olish uchun za-

rur bo’lgan nazariy va uslubiy ko’rsatmalar qo’llanmaning kirish qismida bayon etilgan.  

 

Qo’llanmaga umumiy fizika kursining mexanika va molekulyar fizika 



bo’limlariga oid 22 ta laboratoriya ishi kiritilgan; bulardan 15 tasi I bob – «Mexanika» 

bo’limiga,  7 tasi esa II bob – «Molekullyar» fizika bo’limiga taalluqlidir. Ushbu 

qo’llanma fizika kafedrasi ishchi dasturi asosida yozilgan bo’lib QSEA fakulteti uslubiy 

kengashida qo’llab-quvvatlangan. 

 

 

 



 

 


 

 

 



4

I-BOB. MEХANIKA 

 

1 - LABORAТORIYa  IShI 



 

SILINDRIK  ShAKLDAGI  QAТТIQ  JISMNING 

ZIChLIGINI  ANIQLASh 

 

Ishning maqsadi: Silindrik shakldagi qattiq jism zichligini aniqlash yordamida natija-

larni o’lchash va hisoblash uslubi bilan tanishish hamda o’lchov as-

boblaridan  foydalanish va xatoliklarni aniqlash. 

Kerakli asbob va materiallar:     1. Shtangensirkul (aniqligi 0,1 yoki 0,05) 

2. Mikrometr (aniqligi 0,01 mm) 

3. Silindrik jism 

4. Тarozi va  tarozi toshlari 

 

NAZARIY MUQADDIMA 

 

Hajm birligidagi jismning massasiga zichlik (

ρ) deyiladi, yani  

ρ=

V



m

  

 



 

 

 



(1)  

Bunda 


ρ-jism zichligi, m- jism massasi, V-jism hajmi. Silindrsimon jism hajmi 

V= 


h

4

D



2

π

   



 

 

 



(2) 

formula bo’yicha hisoblanadi. Bunda D- silindrning diametri, h- silindrning balandligi. 

Silindrning har xil kesimida va har xil yo’nalishida uning diametri va balandligini 

bir necha marta o’lchab, ularning o’rtacha arifmetik qiymatini olish kerak.  

Diametr va balandlikni besh marta o’lchab, ularning o’rtacha arifmetik qiymatlari 

hisoblanadi: 

D

o’r


 = 

5

D



D

D

D



D

5

4



3

2

1



+

+

+



+

 

  (3) 



h

o’r 


5

h



h

h

h



h

5

4



3

2

1



+

+

+



+

 

  (4) 



D

  1


, D

  2


, D

,3

, D



4

, D


5

 lar silindr diametrining har bir o’lchashdagi qiymatlari bo’lib, mi-

krometr yordamida,  h

1

, h



2

, h


3

,

 



h

4

, h



lar esa balandlik qiymatlari bo’lib, shtangensirkul 

yordamida o’lchanadi.  

Diametr va balandliklarning bu o’rtacha qiymatlarini (2) ga qo’yib silindrning 

hajmi topiladi, massasi esa tarozida tortiladi. Natijani qanday darajada aniqligini bilish 

uchun maksimal absolyut xato va nisbiy xatolarini aniqlash kerak. 

O’rtacha diametr uchun maksimal absolyut xato quyidagicha topiladi: 

ΔD

1



=

|D

o’r



- D

1

|              



ΔD

2

=



|D

o’r


- D

2



 

 

ΔD



3

=

|D



o’r

- D


3

|                    

(5)                                  


 

 

 



5

ΔD

4



=

|D

o’r



- D

4



ΔD

5

=



|D

o’r


- D

5



(5) formula bo’yicha diametrning o’rtacha qiymati va alohida o’lchangan qiymatlari 

orasidagi ayirmalar hisoblanadi. Bu ayirmalar absolyut xato deyiladi. O’rtacha absolyut 

xato: 

ΔD

o’r



=

5

D



D

D

D



D

5

4



3

2

1



Δ

+

Δ



+

Δ

+



Δ

+

Δ



 (6) 

formula bo’yicha hisoblanadi. Keyin diametrining o’rtacha maksimal nisbiy xatosi 

E



=



r'

o

r'



o

D

D



Δ

⋅100% 


formula bo’yicha hisoblanadi. Bu yo’l bilan hisoblangan silindr balandligining absolyut  

Δh

o’r



  va maksimal nisbiy xatosi 

E

h



=

r'

o



r'

o

h



h

Δ

⋅100%           



hisoblanadi. 

Hisoblangan hajmi V-uchun maksimal nisbiy xatoni topishda quyidagi qoidani 

tatbiq qilamiz: 

Ko’paytmaning nisbiy xatosi ko’paytuvchilar nisbiy xatolarining yig’indisiga 

teng. Bu qoida bo’yicha:  

E

V



=

r'

o



r'

o

V



V

Δ

=2



π

π

Δ



+

Δ

+



Δ

r'

o



r'

o

r'



o

r'

o



h

h

D



D

           (7) 

E



-hajmning maksimal nisbiy xatosi. E



ρ

 ni topish uchun  (1) formulaga quyidagi qoida-

ni tatbiq qilamiz:  

Kasrning nisbiy xatosi surat va maxrajlarning nisbiy xatolarining yig’indisiga 

teng, ya’ni 

E

ρ



=

r'

o



r'

o

r'



o

r'

o



V

V

m



m

Δ

+



Δ

=

ρ



ρ

Δ

  



(8) 

Silindr massasini tarozida tortishda uning sezgirligiga bog’liq bo’lgan maksimal 

absolyut xatolik 

Δm=0,1 gr ga teng. (8) formula bo’yicha zichlikning maksimal nisbiy 

xatoligi aniqlanadi. Uni zichlikning o’rtacha qiymatiga ko’paytirib, zichlikning mak-

simal absolyut xatosi 

Δρ

o’r


   aniqlanadi, yani: 

 

r'



o

r'

o



V

m

=



ρ

 ; 


 

r'

o



r'

o

ρ



Ε

=



ρ

Δ

ρ



  

(9) 


Zichlikning haqiqiy qiymati (

ρ

haq.



) shartli ravishda quyidagicha ko’rsatiladi: 

 

r'



o

r'

o



haq

ρ

Δ



±

ρ

=



ρ

 

  (10) 



 

O’LChOV ASBOBLARI BILAN IShLASh 

 

 

 



6

 

Shtangensirkul. Detallarning o’lchamlarini millimetrning o’ndan bir ulushi qa-

dar aniqlikkacha o’lchash uchun shtangensirkul ishlatiladi (1-rasm). Shtangensirkulning 

asosiy qismi santimetr va millimetrlarga bo’lingan (bo’linma qiymati 1 mm) 

chizg’ichdir. Chizg’ichning bir uchiga oyoqcha mahkamlangan. Chizg’ich bo’ylab 

oyoqchali ramka sirpanadi. Ramkaga darcha ochilgan. Darcha chekkasiga (chizg’ich 

shkalasi tomondan) shkala-nonius kiritilgan. Bu shkalaning o’n bo’limi 9 mm ga teng, 

demak har bir bo’limi 0,9 mm ga teng. Bazi shtangensirkullarning ramkasida 20 ta 

bo’linmasi bo’lib, ular chizg’ich shkalasining 19 mm ga mos keladi. 

Shtangensirkul oyoqchalari bir-biriga jipslashtirilganda ikkala shkala nollari ust-

ma-ust tushadi. Berilgan detal o’lchamlarini aniqlash usuli uchun u shtangensirkul 

oyoqlari orasiga qisiladi va noniusning nolinchi shtrixi vaziyatidan boshlab chizg’ich 

shkalasidan butun millimetrlar soni aniqlanadi. So’ngra nonius shkalasi  shtrixlaridan 

noldan boshlab qaysi biri chizg’ich shkalasi shtrixlardan biri bilan mos kelishi qaraladi. 

 

 



 

1-rasm. Shtangensirkul 

 

Noldan boshlab sanalgan bo’linmalar soni millemetrning o’ndan bir bo’lagidagi 



songa mos keladi. Detalning o’lchamini aniq topish uchun chizgich bo’yicha hisoblan-

gan butun millimetrlar o’ndan bir bo’laklari qo’shiladi. 



Mikrometr: Mikrometr yordamida detallar o’lchamlarini shtangensirkulga nisba-

tan kattaroq   aniqlik  bilan o’lchash mumkin (2-rasm). 

Mikrometrning asosiy qismi 1-po’lat skobadan iborat. Uning bir tomoniga 2 

qo’zg’almas tayanch, ikkinchi tomoniga 3 vtulka mahkamlangan. Vtulka ichiga 4 mi-

krometrik vint kiritilgan. Mikrometrik vintning o’ng tomoni mikrometr vtulkasini qop-

lab turuvchi 5 baraban bilan birikkan. Baraban aylantirilganda mikrometrik vint ham ay-

lanadi. Vint qadami 0,5 mm ga teng bo’lgani uchun vintning o’lchash sirti barabanning 

bir marta aylanganda mikrometrning qo’zg’almas tayanchiga nisbatan 0,5 mm siljiydi. 

 


 

 

 



7

 

 



2-rasm.  Mikrometr 

 

 



Vtulkaning sirtiga bo’ylama ariqcha o’yilgan. Uning yuqorisida millimetrlarga 

bo’lingan shkala, pastida esa yuqorigi shkalaning har bir millimetrni ikkiga bo’luvchi 

shtrixli shkala joylashgan. Barabanning  chap cheti 50 ga teng bo’lakka  bo’lingan. Bu 

esa mikrometrik vintning burilishida bir aylanishning 1/50 ulushigacha  aniqlik bilan 

o’lchashga imkon beradi. 

 

Mikrometrik vintning o’lchash tekisligi qo’zg’almas tayanch tekisligiga tekkanda 



barabanning nolinchi chizig’i vtulka shkalasidagi nolinchi chiziq qarshisida to’xtaydi. 

Detallarning o’lchamlarida o’lchashda uni qo’zg’almas  tayanch bilan mikrometrik 

vintning o’lchash tekisligi orasiga joylashtiriladi va barabannni aylantirib, tayanch 

hamda mikrometrik vint tekisliklari detalning o’lchanishi kerak bo’lgan nuqtalariga te-

giziladi. 

O’lchanayotgan detal deformatsiyalanmasligi uchun mikrometrik vintning 

o’lchanadigan detalni qisish kuchi shaqildoq vositasida cheklanadi. Mikrometr yorda-

mida detal o’lchamlarini vtulka shkalasi bo’yicha 0,5 mm aniqlikkacha hisoblash mum-

kin. Millimetrning yuzdan bir ulushlari esa vtulkadagi “bo’ylama ariqcha” qarshisiga 

to’g’ri kelgan mikrometr barabanidagi shkala bo’yicha hisoblanadi. 

 

IShNI  BAJARISh  ТARТIBI 

 


 

 

 



8

1.  Mikrometr bilan silindrning har 

xil joyidan diametrini o’lchang 

(D

1



, D

2

, D



3

, D


4

, D


5

). 


2.  Shtangensirkul bilan silindr balandligini besh marta har xil joyidan o’lchang ( 

h

1



, h

2

, h



3

, h


4

, h


5

). 


3.  (3) formula bo’yicha silindrning o’rtacha diametrini toping. 

4.  (5) formula bo’yicha har xil o’lchashdagi absolyut xatolar 

ΔD

1



ΔD

2

,



 

Δ  D


3

,

 



ΔD

4

,



  

ΔD

5



 larni hisoblang. 

5.  (6) formula bo’yicha o’rtacha diametrning maksimal absolyut xatosi (

ΔD

o’r


) ni 

toping. 


6.  Diametrning o’rtacha maksimal nisbiy xatosi 

E



=

r'

o



r'

o

D



D

Δ

⋅100% 



               ni toping. 

7.  Shu aytilgan usulda silindrning o’rtacha balandligi (h

o’r

), absolyut xatolar 



(

Δh

1



Δ h


2

Δ h 



3

Δ h



4

Δ h 



5

), maksimal absolyut xato (

Δh

o’r


) va maksimal nis-

biy xato 

E





r'

o

r'



o

h

h



Δ

⋅100% 


               larni hisoblang. 

8.  (2) formulaga diametr va balandlikning o’rtacha qiymatlarini qo’yib   silindr 

hajmini hisoblang. 

9.  (7) formulalar bo’yicha silindr hajmining maksimal nisbiy xatosini toping. 

10.  Тarozida jismning massasi m- ni o’lchang. 

11.  (8) va (9) formulalar bo’yicha zichlikning nisbiy va absolyut xatolarini aniq-

lang. 

12.  (1) formula bo’yicha silindrning zichligini aniqlang. 



13.  (10) formula yordamida zichlikning haqiqiy qiymati (

ρ

haq



) ni hisoblang. 

 

KUZAТISh JADVALI 



 

№ h 


Δh  E



ΔD  E

V



o’r 

E



m

Δm 


ρ

o’r 


E

ρ 

Δρ ρ



haq 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

             0,1gr 



 

     


 

 



 

 

 



 

 

 



 

  

 



 

 

 



 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



o’rt   

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



KONТROL SAVOLLAR 

1. Zichlik deb nimaga aytiladi? 

2. Maksimal absolyut xato qanday formulada hisoblanadi? 


 

 

 



9

3. Maksimal nisbiy xato qanday formulada topiladi? 

4. Nisbiy xato bo’yicha absolyut xato qanday topiladi? 

5. Ko’paytmaning nisbiy xatosi deb nimaga aytiladi? Kasrniki-chi? 

6. Asbobning aniqligi deb nimaga aytiladi? 

 

 



2 - LABORAТORIYa IShI 

 

ShARChANING ERKIN ТUShUShI USULI BILAN 

 OFIRLIK KUChI ТEZLANIShINI ANIQLASh 

 

 



Ishning maqsadi: erkin tushayotgan sharcha yordamida og’irlik kuchi tezlanishini 

o’lchash. 



Kerakli asbob va materiallar:     1. Maxsus asbob 

2. Po’lat sharcha 

3. Elektrosekundomer 

4. Тok manbai 

 

NAZARIY MUQADDIMA  

 

Jismning faqat yerning tortish kuchi ta’siridagi harakati erkin tushish deyiladi 



(muhitning qarshilik kuchidan tashqari). G.Galiley nazariy va tajribada yerning berilgan 

nuqtasida hamma jismlar o’rtacha qiymati g=9,8 m/s

2

 ga teng bo’lgan bir xil tezlanish 



bilan tushushini isbotlagan. 

Og’irlik kuchi  

P=mg

 

 



 

 

 



(1)  

jism massasi va erkin tushish tezlanishiga proporsional bo’lib, jismga yer tomonidan 

ta’sir etadi. Og’irlik kuchi tezlanishini fizik ma’nosini aniqlaylik. (1) tenglamadan 

m

P



g

=

 



 

 

 



 

(2) 


Demak, erkin tushish tezlanishi yer maydonining berilgan nuqtasida joylashgan 

jismni bir birlik massasiga ta’sir etuvchi kuchga son qiymati jihatidan teng bo’lib, gravi-

tatsion maydon kuchlanganligini xarakterlaydi. Og’irlik kuchi tezlanishi doimo yer 

markaziga yo’nalgan va jismga qo’yilgan bo’ladi. Butun olam tortishish qonuniga aso-

san M- massali yer va yer sirtida joylashgan m- massali jism orasidagi o’zaro tortishish 

kuchi 


2

R

Mm



F

γ

=



   

 

 



 

(3) 


tenglamadan aniqlanadi. Bu yerda 

γ - gravitatsion doimiylik 

R- yer va jism markazlari orasidagi masofa 

(1) va (3) ifodalardan  

2

R

M



g

γ

=



   

 

 



 

(4) 


 

 

 



10

ga teng bo’ladi.  

Erkin tushish tezlanishining son qiymati jism massasiga bog’liq bo’lmay, faqat 

yerning massasi va (R) masofaga bog’liqligini (4) formuladan ko’rish mumkin. Bu esa 

yerning berilgan nuqtasidagi “g” qiymati har qanday jism uchun bir xil bo’lishini ifoda-

laydi. 


Bu laboratoriya ishida og’irlik kuchi tezlanishini aniqlash uchun uncha baland 

bo’lmagan masofada 2-3 sm diametrli po’lat sharchani erkin tushish uslubidan foydala-

niladi. Bunday sharcha tushishini erkin tushish deb qarab havoni qarshilik kuchini hi-

sobga olmasa ham bo’ladi. Bu holda sharcha boshlang’ich tezliksiz tekis tezlanuvchan 

harakatlanadi. Sharcha “H” balandlikdan tushirilsa:  

2

gt



H

2

=



 

 

 



 

 

(5) 



bu yerda    t - sharchaning tushish vaqti bo’lib, sekundomer  

ko’rsatishi bo’yicha aniqlanadi.  

(5) dan 

2

t



H

2

g



=

 

 



 

 

 



(6) 

(6) formula og’irlik kuchi tezlanishini aniqlashdagi hisoblash formulasi bo’ladi.  

Тo’siqqa sharcha urilgan vaqtidagi tezligini ikki xil yo’l bilan aniqlash mumkin:  

gH

2



=

ϑ

   



 

 

 



(7) 

gt

'



=

ϑ

 



 

 

 



 

(8) 


 

(7) va (8) formulalar bo’yicha tezliklarni hisoblab natijalar solishtiriladi va ular qiymati 

jadvalga yoziladi. 


Download 385,73 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish