O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
Boshlang’ich ta’lim fakulteti
Boshlang’ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ishi yo’nalishi
3v-guruh talabasi Xaytbaeva Nasibaning
“Ona tili va bolalar adabiyoti” fanidan
Mustaqil ishi

AbdurahmonAkbar

(1962-2015)
Reja:

1. 
   AbdurahmonAkbarninghayotyo'li;
   
2. 
   A.Akbarijodi, asarlari;
   
3. 
   A. Akbarningrang-barangshe'riyati.
   

OʻzbekbolalaradabiyotirivojigasalmoqlihissaqoʻshganAbdurahmonAkbar 1962-yil 22-aprelda ToshkentviloyatiYangiyoʻltumanidagiNiyozboshiqishlogʻidaziyolioiladatugʻildi. OʻzbekistonMilliyuniversitetiningjurnalistikafakultetikechkiboʻlimida (1979–1987) tahsiloldi. Armiyaxizmatiniquruvchiaskarlarning “Stroitel” (“Binokor”) gazetasida (1981–1983) adabiyxodimsifatidaoʻtadi. Xizmatdanqaytgach, Yangiyoʻltumanidagi 25-maktabda onatilivaadabiyotifanidan (1985–1986) darsberdi. 1986 yildanumriningoxirigacha “Choʻlpon” nomidagibolalarnashriyotimatbaaijodiyuyidaxizmatqildi.
AbdurahmonAkbarningilkkitobi 1987 yilda, “Kichkintoyvapaxtaoy” nomibilanbosilibchiqdi (M. Qodirovbilanbirgalikda). Shundansoʻng “Soʻzlovchiyomgʻir” (1990), “Ehtiyotkortoshbaqa” (1991), “Yozningtugʻilgankuni” (1992), “Oʻyinqaroqbulutcha” (1996), “Oʻrdakcham” (2005), “Jonlisavatcha” (2005), “Uyquchiningtushlari” (2006), “Gonzikolibkelgandori” (2006), “Engkattamehr” (2006), “Niyozboshistiqbolsari” (2007), “Bolalarbogʻchasiuchunsevimliertaklar” (2009), “Meningdoʻstimkompyuter” (2010) nomli 15 danortiqsheʼriy, adabiy-badiiyvatarjimakitoblarichopetildi. 1991 yili “Ehtiyotkortoshbaqa” nomlikitobiUsmonNosirnomidagimukofotgasazovorboʻldi.
AbdurahmonAkbartarjimasida “Texnikaningkattaensiklopediyasi”, “Kichkintoylaruchunjonivorlarningkattaensiklopediyasi”, “Jonivorlarningkattaensiklopediyasi”, “Jajjikichkintoylaruchunbilimlarningkattakitobi”, “Maktabgachayoshdagibolalarensiklopediyasi”, “Sehrliqirollikoroli”, G. X. Andersenning “Ertaklar” kitobi, “Jajjikichkintoylaruchunensiklopediya” debnomlangankichikyoshdagioʻquvchilargamoʻljallanganilmiy-maʼrifiy, badiiykitoblarnashretildi.
Shoirningsheʼrvatarjimalariboshlangʻichsinfoʻquvchilarining “Onatili”, “Oʻzbektili”, “Oʻqishkitobi”, “Atrofimizdagiolam”, “Odobnoma” kabidarsliklaridan, shuningdek, kasb-hunarkollejlarioʻquvchilariuchunnashretilgan “Bolalaradabiyoti” darsligiva “Oʻzbekbolalaradabiyoti” antologiyasidanjoyoldi.
AbdurahmonAkbar 2006 yili “OʻzbekistonRespublikasidaxizmatkoʻrsatganmadaniyatxodimi” unvonibilantaqdirlangan.
AbdurahmonAkbarijodirang-barangmavzuda, shirali, taʼsirliyozilganligibilanajralibturadi. Aksariyatsheʼrlariningqahramonlarikoʻngillariosmonkabimusaffo, shaloladekquvnoq, orzularibuloqlarsuvidektoza, shamoldektinimbilmaydiganbolakaylarekanliginingguvohiboʻlasiz.
Kichkintoylardunyonioʻzgachaidrokqiladilar. Kattalaruchunoddiytuyulgannarsalarularkoʻzoʻngidafojialikoʻrinishi, kattalaruchunogʻriqlivaarmonlituyulganyechilmasmasalalaresaularnazaridaoddiy, yechiminitopishiqiyinemas. Masalan, manabusheʼriyparchadagikabi:
Menikoʻrsatogʻamningkoʻzlarigayoshkelar,
Botirim, polvonimdebopichlabyuraruzoq.
Yoshidadajonimdananchakichikboʻlsa-da,
Gʻoʻzasikabirangpar, paxtasideksochioq.
Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?
Qiliqlari, yuzlarimengarosaoʻxshaydi,
Mengaoʻxshabarazchi, mengaoʻxshabhazilkash.
Ammobittagapigasiratushunolmayman,
Nimaydi, ha, “Bunchalar, bunchalarqiyinyashash?”
Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?
Shoirnnig “Iltimos” debatalgansheʼriningadabiyqahramonitogʻasiningushalmaganarmonigamanabuyoʻsindanuqtaqoʻyishgabelbogʻlaydi:
Ertakdagiparilarsarvqomatdesalar,
UlardangoʻzalderdimLobaroykennoyimni.
Kasalboʻlibqolasizyigʻlayversangizagar,
Desamhamkoʻzinyoshlabsolibberdijoyimni,
Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?
Akam, opachalarimxafaboʻlishsaboʻlar,
Meningaytganimgahambirborginakiringlar,
Koʻnmasangizagardauydanqochibketaman,
Menikichiktogʻamgaoʻgʻilqilibberinglar.
Ona, togʻamningaxirbittahambolasiyoʻq.
BuAbdurahmonAkbarningarmonhaqidagisheʼri:
AʼlochiqizediNigora,
Darslaridansiraqolmasdi.
Ahvolsoʻrabborganpaytimiz –
U oʻrnidanturaolmasdi.
Shoirsheʼrlariningikkixususiyatimazkursatrlardayaqqolnamoyonboʻladi. Birinchisi: Nigoraningdarslardansiraqolmasligi, lekinuningyuraolmasligizamiridailojsizlik, taqdirningachchiqhaqiqatiyotadi. Vaikkinchixususiyat – bolalarsheʼriyatidahamtabiattasvirinivoqealarrivojibilanuygʻunlikdaberish:
Sogʻaymadisinfdoshimiz
Oxirgikunqoraygandaqosh.
…Derazadabizlarkeltirgan
Atirgullarqolgandisoʻlib…
Armonvailojsizlikkasheʼrningsoʻnggimisralarigoʻyosoʻngginuqtaniqoʻygandekboʻladi:
Koʻzimizniqizartirdigʻam,
Qalbimizdanarmonketmadi.
Koʻtarayliktobutindesak,
Boʻyimizyetmadi, yetmadi…
Bukabiqarama-qarshiliklarkoʻplabshoirlarningijodigaxos. Asosiyfikrbuemas. Asosiysishundaki, AbdurahmonAkbaroʻzijodiyizlanishlaribilanhozirgizamonoʻzbekbolalarsheʼriyatigalirikkayfiyatvabolakechinmalariniqahramontilidanberishningoʻzigaxosuslubiniolibkirdi.
Shoir “Qoʻrqqangaqoʻshakoʻrinar” nomlisheʼridabolakaylarnimard, botirvaziyrakboʻlishgadaʼvatetadi:
Kechkirib, koʻkdahali
Oykezmaganpallada,
Nornikuchukquvlabdi
Sukuttoʻladalada.
Yetibolsatishlaydi
Deganxayolgaborib,
ChopibdiNorbechora
Oyogʻinqoʻlgaolib.
Ortdaqolibdidala,
Ortdaqolibdiariq.
Toshkoʻchagayetganda
Toyibketibdiqattiq…
Koʻzinochibqarasa,
Yuragiuribduk-duk,
OʻzinLaychasiemish
Oʻsha… “quvlagan” kuchuk.
TaniqliadabiyotshunosRahmatillaBarakayevningAbdurahmonAkbarijodigaberganbahosihameʼtiborgaloyiq. Muallif “Istiqloldavribolalaradabiyoti: anʼana, vorislikvaizlanish” nomlitadqiqotidashoirijodiningquyidagiqirrasigaalohidaeʼtiborqaratadi: “AbdurahmonAkbarningmumtozadabiyotimizdagiqofiyalinasr (saj)nieslatuvchi “Shoirdadamhaqidasheʼriyhikoyalar” turkuminisheʼriyshaklgasigʻmaganfikrlartizimideyishtoʻgʻriroqboʻlaredi. Abdurahmonbusheʼrlaribilanbolalaradabiyotimizgafikrlovchi, oʻychanbolatimsoliniolibkirdi. Beshsheʼriyhikoyadantarkibtopganturkumshoirdadasiningarmon-u iztiroblarini, dard-u tashvishlarinieshitibqolib, jajjiyuragigasigʻdiraolmay, toʻlqinlanibsoʻzlayotganbolakaytilidanhikoyaqilinadi. Jumladan, “Dadamningqalbi” sheʼriyhikoyasidashundaydeyiladi:
“Armonuyasimishdadamningqalbi, dadamningqalbidakularmishsevinch. Dadamningqalbidaummonboremish. Boremishdadamningqalbidailinj.
Yozganuch-toʻrtsheʼridadamqalbiningtopganquvonchi-yuozoriemish. Dadamningyuragidunyokoʻrmagansonsizfikrlarningmozoriemish…”
Ichkiqofiyalanishgauygʻunboʻlgansoʻztakrorlarivabolakayningmoʻjaztaxayyulolamigasigʻmagannogahoniyqiyoslarushbuturkumgamansubsheʼriyhikoyalarningshaklanvamazmunanmukammalliginitaʼminlaydi.
A. Akbarningshakliyizlanishlarihameʼtiborgamolik. Uningraqamlisheʼrlarikichikmaktabyoshidagibolalarsheʼriyatiniyangichashaklvamazmunbilanboyitdi:
“Aka, qanday yuribsiz,
Sozketyaptimixizmat?
Askarlikkakoʻnikib
Ketgandirsizbatamom.
Buvim, qoʻni-qoʻshnilar
Sizgayoʻllashdisalom.
Quchooq-quchoqchuchmoma
Teribqaytsakadirdan.
Koʻchamizninomlashib,
Ketishibdiyangidan.
“Ul. Zarechnaya” emas,
Bilibqoʻying, aka, siz,
Endibizninguy-hovli
“1lik” koʻcha, 18!
“Paxtakor” hamketma-ket
Qilibturibdizafar.
lmas, 3ta, toʻpurdi
Ilhomkechagisafar…
(“Salomxat”)
Sinchkovbolalarningtiyraknigohibahordatabiatninggulochibyangilanishi, adirlardanbolalarningzavq-shavqbilanquchoq-quchoqchuchmomalarteribkelishlaribormi, Mustaqilliksharofatibilankoʻchalarimiznomlarimilliylashgani (“3apeuHan” emas – “Birlik”) bormi, “Paxtakor”ningketma-ketzafarquchayotganibormi, aslidayoshbolaqiyofasigamusavvirshoirninggʻaroyibmoʻyqalamichizayotganturfachizgilardir…
Bundaysheʼriyusuloʻzbekbolalaradabiyotiuchunyangilik. Busheʼrlarningoʻzigaxosligihaqidafikryuritilganda, dastavval, ijodiyizlanishmahsulisifatidabaholashjoiz. Zero, yoshkitobxonsheʼroʻqirekan, hattouninggʻayritabiiyshaklidanhamzavqtopadi. Harflarraqamlarbilanuyqalashibketganbundaysheʼriyusulyoshkitobxonuchunhamhayratli, hamqiziqarlitopilma.
ShoirningijodinikuzatganadabiyotshunosZamiraIbrohimovaAbdurahmonAkbarninghayotiyvoqeavaxayoliytasavvurlardantaʼsirchanmanzaralaryaratganihaqida, jumladan, shundayyozadi: “Bumanzaralarxuddiaqllifarzandoilagafayz-baraka, ota-onagarahmatolibkelganday, koʻngillardamamnuniyattuygʻularinipaydoqilib, yoshkitobxonningxayolotolaminiboyitadi, kengaytiradi: oʻquvchichirildoqlarningsokinoqshomnitoʻldiribkuylashlaridaosoyishtalikgashtinianglagandek, yogʻganyomgʻirtomchilaridagimoʻjizanituygandek, asalari, chumolilarningmehnatigaxosgoʻzallik, fayzziynatnikoʻrgandekboʻladi”.
Yettiqalam, yettirang,
Yettiohang – kamalak.
Qayerlardayuribsan,
Quyosh – sochijamalak?
Qalamlaringtopildi,
Qalamdonniqoʻyatur,
Kel, quyoshjon, tezroqkel.
Rasmchizibberbizga,
Oʻchirgʻichingboʻlaryel…
Millionyilki, ahvolshu,
Yerliklarkutibtolar.
Qalamlarborpaytda
Quyosh “yoʻqolib” qolar.
Bulut – qogʻozhamtayyor.
Sanʼatingdanbahramand
Boʻlaylikbizlarbirbor.
(“Kamalak”)
Bolalarolamidamaydavaahamiyatsiznarsalaruchramaydi, yaʼnikattalarmutlaqonazargailmaydigan, eʼtiborbermaydigan, ularuchunahamiyatsizkoʻringannarsalarbolanazaridaoʻzgacha, ajibbirqiyofadajonlanadi. Masalan, jajjiZeboxonbirinchimartaqoʻshaloqgiloslarnikoʻrib, ularningoʻrtoqboʻlibolishganidan (“Oʻrtoqlar”) quvonadi. YokiSevinchoyissiqchoydankoʻtarilayotganbugʻnikoʻrib “choyimuchibketayapti” deb (“Sevinchoyhaqidasheʼr”) hayratlanadi. Yulduzoyesaoʻzigayoqqanfaslhaqidasamimiyatbilan “Yozdayozfasli, kuzdaboʻlsakuz” (“Engtoʻgʻrijavob”) debkoʻnglidaginiaytadi.
Darhaqiqat, ularningdunyosidayolgʻonyoʻq. Shoirbolalikningmusaffoolamiharkuniquvonchlarga, kashfiyotlargatoʻliqekanligininozikdidbilankuzatadivamahoratbilanbadiiyqiyofalardagavdalantiradi: GilosqoqibbergandimZeboxongaerinmay.
Oldigaqoʻshalogʻi
Qarang, tushibqolibdi.
QiqirlarZebogina
Ularniqoʻldanqoʻymay:
– Dada, giloslarimiz
Oʻrtoqboʻlibolibdi!
(“Oʻrtoqlar”)
Shoirkoʻpginasheʼrlaridahayotning “anglabboʻlmasmurakkab” tomonlarihaqidagifikrlarniilgarisurishgaintiladi. “Yolgʻizfarzand”, “Umidhaqidasheʼr”, “Iltimos”, “Chivin” kabisheʼrlaridanafaqattabiatni, bolalarnihamasrash, qadrlashkerakligikuyunchaklikbilanuqtiriladi. Busheʼrlargaxosumumiyxususiyatshundaki, ulardakattalaradabiyotimavzusigadoirinsoniydardlaraksetgan. Shoiryoshkitobxongaishonadi, uningnimalarnidirtushunmayqolishidanchoʻchimaydi.
Soʻzimiznimuxtasarqilibaytadiganboʻlsak, AbdurahmonAkbarqalamigamansubsheʼrvatarjimalardabolalardunyosigachuqurroqkiribboriladi, ulardafikraniqvaloʻndaifodalanadi. Asarlartiliningsoddavaravonligi, tasvirvositalariningpuxtaligi, jahonbolalarsheʼriyatiningengyaxshianʼanavausullarini, shakllarinioʻzidaomuxtaqilganligibilannafaqatyoshkitobxonlar, shubilanbirgakattayoshdagiadabiyot, sheʼriyatmuxlislarieʼtiborinihamtortaoladi. Yoshlarningbarkamollikda, bugunningvakelajakningegasiekaninihisetibulgʻayishlarigakoʻmakberadi.