O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA

O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

«TASDIQLAYMAN» O’quv ishlari bo’yicha prorektor _________ dots. S.U.Xodjaniyazov « ___» ____________ 2019 yil

«TABIIY VA SINTETIK ORGANIK BIRIKMALARNING

TUZILISHI VA XOSSALARI»
FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI

(1-kurs magistr)

Ta’lim sohasi: 140 000 - Tabiiy fanlar

Ta’lim mutaxassisligi: 5A140500 – Kimyo (yo`nalishlar bo`yicha)

Umumiy oʻquv soati - 246 soat

Shu jumladan:

Ma’ruza – 56 soat (1 semestr – 36 soat; 2 semetr – 20 soat)

Seminar mashg’ulotlri – 16 soat (2 semestr – 16 soat)

Laboratoriya mashg’ulotlari – 72 soat (1 semetr – 36 soat; 2 semetr – 36 soat)

Mustaqil ta’lim soati – 102 soat (1 semetr – 52 soat; 2 semetr – 50 soat)

Urganch-2019
Fanning ishchi dastur Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligining 201__ yil “____” _________ dagi _______ – sonli buyrug’i bilan (buyruqning ___-ilovasi) tasdiqlangan “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” fani dasturi asosida tayyorlangan.

Fan dasturi Oʻzbekiston Milliy universiteti Kengashining 201__ yil “___” _________ dagi “____” – sonli bayoni bilan dasdiqlangan

Тuzuvchi:
X. Q. Polvonov - UrDU, ”Kimyo” kafedrasi dotsenti, kimyo fanlari nomzodi

Tаqrizchilаr:
N. S. Polvonov – TTA Urganch filiali, “Tabiiy fanlar” kafedrasi dotsenti,

kimyo fаnlаri nоmzоdi.

Y.R. Toxirov – UrDU, “Kimyo” kаfеdrаsi dotsenti, kimyo fаnlаri

nоmzоdi.

UrDU Tabiiy fanlar

fakulteti dekani;

2019 yil “___” _________ ____________________ J. Sh. Ruzimov

imzo


«Kimyo» kafedrasi

mudiri:

2019 yil “___” _________ ____________________ M.M. Baltaeva

imzo
I. O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o‘rni

Tabiiy va fiziologik faol farmatsevtika, oziq-ovqat, parfyumeriya sanoatlarida va qishloq xo‘jaligida o‘simlik va hayvon organizmida uchraydigai turli kasalliklarga qarshi dori vositalar, biologik qo‘shimchalar, biostimulyator, pestitsidlar, gormonlar, hidli moddalar sifatida keng qo‘llaniladi. Tabiatdan olinadigan dorivor moddalarning 90 % dan ortig‘i quyi molekulali bioregulyatorlar qatoriga kiradi. Quyi molekulali bioregulyatorlar fermentlar, retseptorlar va biomembranalarga ta’siri orqali o‘z faolligini bildiradi va biokimyoviy jarayonga ta’sir etib ana shu jarayonlarning muvofiqlashtirishida ishtirok etadi. Biomembranalar va lipidlar o‘simlik va tirik mavjudotlar organizmida muhim vazifani bajaradigan tabiiy birikmalar sohasiga kirib, ular haqidagi ma’lumotlar bilan tanishish talabalar tomonidan muhim ahamiyatga ega.

Ushbu fan mutaxassislik fanlar blokiga kiritilgan kurs xisoblanib, I kursning 1 va 2 semestrlarida o‘qitilishi rejalashtirilgan.

1.1. O‘quv fanining maqsadi va vazifasi

Fanni o‘qitishdan maqsad- talabalarga “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” fanning nazariy asoslarini, asosiy tushunchalarini, soha bo‘yicha olib boriladigan tadqiqotlar usullarini o‘rgatish hamda ularni amaliyotdga tatbiq etish ko‘nikmasini hosil qilishdan iborat.

Ushbu maqsadga erishish uchun fan talabalarni nazariy bilimlar, amaliy ko‘nikmalar, kimyoviy jarayonlarga uslubiy yondashuv hamda ilmiy dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini bajaradi.
1.2. Fan bo`yicha bilim, ko`nikma va malakaga qo`yiladigan talablar

Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi. Talaba:

-tabiiy va sintetik organik birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari, tuzilishi, xossalari, mono- va bifunksional tabiy birikmalar sinflari va ularga xos bo‘lgan kimyoviy reaksiyalari; yog‘ kislotalarning konformatsiyalari, lipid tuzilishidagi membranalar haqida tasavvurga ega bo‘lishi:

-uglevodorodlar, galogenli birikmalar, aldegillar, karbon kislotalar, gidroksikislotalar, oksikislotalar, aminospirtlar, b- aminokislotalar tuzilishi olinishi, kimyoviy xossalari, stereokimyosi va biosintezi, peptidlar, peptid bog‘i tabiati; peptidlarni sintez qilish usullarini (suyuq va qattiq fazalarda) bilish va ulardan foydalana olish:

-tabiiy va sintetik organik birikmalar kimyosi soxasida anik bir kimyoviy masalani kuyish, tabiiy va sintetik organik birikmalar biologik faollik ta’siri mexanizmlarini tushunish. Tabiiy birikmalar molekulasila molskulalararo yoki molekula ichra vodorod bog‘lari mavjulliginn aniklash, tabiiy va fiziologik faol birikmalar bilan ishlash kabi kuniklippriga ega bulishi kerak.
1.3. Fanning o`quv rejalagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqlign va uslubiy jihatdan uzviyligi

Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari fanini talabalarning yetarlicha o`zlashtirib olishlari uchun oliy o`quv yurtigacha bo`lgan organik kimyodan elementar tushunchaparga ega bo`lishi bilan birgalikda noorganik kimyo, analitik kimyo, kvant kimyo, modda tuzilishi, fizikaviy kimyo kabi fanlardan yetarlicha ma`lumotlarga ega bo`lishlari lozim. Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari fani kimyo yo`nalishi talabalarini bakalavriatda o`quv rejadagi asosida o`qigan “Yuqori molekulyar birikmalar kimyosi”, “Bioorganik kimyo”, “Organik birikmalarning tuzilish nazariyasi”, “Oorganik kimyo”kabi fanlarni yanada mustahkamlashga yordam beradi.
1.4. Fanning ishlab chiqarishdagi o`rni

Talabalar “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” fanini o`zlashtirish davomida olgan bilimlari asosida ilmiy-tadqiqot institutlari laboratoriyalarida, ishlab chiqarish korxonalari laboratoriyalarida ishlari davomida foydalanishlari mumkin. Shuningdek, talabalar maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolejlarida, hamda oliy o`quv yurtlarida faoliyat yuritganlarida ham “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” umumiy kursidan olgan bilimlarn asosida o`z ilmiy va pedagogik izlanishlarini davom ettirishlari mumkin.

1.5. Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Talabalarning “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” fanini o`zlashtirishlari uchun o`qitishning ilg`or va zamonaviy usullaridan foydalanish, Yangi axborot – pedagogik texnologiyalarni tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o`zlashtirishda darslik, o`quv va uslubiy qo`llanmalar, ma`ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar foydalaniladi. Ma`ruza va laboratoriya, seminar mashg`ulotlarini olib borishda ilg`or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi. Ma`ruza mashg`ulotlarini tashkil etishda tegishli tajribalar namoyish etilishi ko`zda tutilgan. Talabalarning “Tabiiy va sintetik organik birikmalarning tuzilishi va xossalari” fanidan olgan bilimlari fan bo`limlari bo`yicha kurs ishlari, mustaqil ishlar tarzida mustahkamlanadi.

II. FАNNING TАRKIBI
2. 1. MА’RUZАLАR KURSI

№	Mаvzu nоmi vа uning qisqаchа mаzmuni	soat
I – SEMESTR
1	Uglevolorodlar. Etilen, anetilen, propilen, divinil, izopren, atsegilen, benzol, toluol, ksilollar, naftalin, etilbenzol, stirol. Uglevodorodlar olinishi, fizik-kimyovi xossalari. O‘ziga xos reaksiyalari va ularning mexanizmlari. Ishlatilish sohalari.	2
2	Galoid birikmalar. Turlari. Tuzilishi. Olinishi. Kimyoviy reaksiyalari va ularning mexanizmlari. Ayrim vakillari. Etil xlorid, vinil xlorid, xlorprsn, allil xlorid, propargil xlorid.	2
3	Fenollar va spirtlar. Metanol, etanol, pronanollar, butanollar, allil va propargil spirtlar, fenol, krezollar, pirokatexin, gidroxinon, rezorsin, naftollar. Olinishi, xossalari, ishlatnlishi. Reaksiya mexanizmlari. Alkil, alkenil, benzil fenollar. atsilfenollar. fenolaldegid smolalar. Olinishi, fizik-kimyoviy xossalari, ishlatilishi.	2
4	Aldegidlar, ketonlar va ularning xosilalari. Aldegidlar va ketonlar, sinflanishi, tuzilishi. olinishi va fizik-kimyoviy xossalari. Ayrim birikmalari, ishlatilishi. Reaksiyalarning mexanizmlari.	2
5	Karbon kislotalar. Chumoli, sirka, propion, benzoy, naftoy kislotalar va ularning funksional xosilalari. Gerbitsid, fungitsid va xushbuy moddalar. Reakiiyalar va ularning mexanizmlari.	2
6	Nitrobirikmalar. Turlari, tuzilishi, Olinishi. Xossalari. Tautomerlanishi, Kondensatsiya reaksiyalari va ularning mexanizmlari. Ishlatnlishi.	2
7	Aminlar. Tuzilishi, sinflanishi, olinish usullari, fizik-kimyoviy xossalari. Xaraktsrli reaksiyalari va ularning mexanizmlari.	2
8	Diazobirikmalar. Diazobirikmalarning sinflanishi, tuzilishi. Olinishi. Fizik- knmyviy xossalari. Azoqo‘shilish reaksiyalari va ularning mexanizmlari. Geliantin, kongo kizili, metil kizili.	2
9	Metallorgannk birikmalar. Metallorganik birikmalar. Magniy-, natriy-, rux-, simob- va litiyorganik birikmalar. Metallokompleks kataliz. Kross-birikish reaksiyalari. Metallorganik birikmalar asosila organik birikmalar sintezi.	2
10	Geterofupkiional birikmalar. Oksikislotalar. Turlari. Olinishi, kimyoviy xossalari. Optik izomerlar va ularning nomlanishi. Ketokislotalar. Biologik faol organik birikmalar.	2
11	Geterotsiklik birikmalar. Sinflanishi, turlari, olinish usullari, kimyoviy xossalari. Furan, tiofen, pirrol va ularning xosilalari. Piridin, pirimidin, oksazol, tiazol, diazollar.	2
12	Organik kimyodagi yangi reaksiyalar. Kross-birikish, metatezis va boshka reaksiyalar, ularning mexanizmlari. Axamiyati, ko‘llanilishi.	2
13	Organik sintezdagi yangi usullar. Fazalararo kataliz. Ahamiyati.	2
14	Organik birikmalarni zamonavny nomlash koidalari. Nomenklatura turlari, organik birikmalarni zamonaviy nomlash koidalari.	2
15	Tabiiy birikmalar kimyosi. Tabiiy birikmalar kimyosi sohasidagi yutuklar Tabiiy birikmalar kimyosi soxasi buyicha U'zR FA institutlari olimlarining bu soxada olib borayotgan ilmiy izlanishlari va yutuqtari. Tabiiy birikmalarniig metolologiyasi; uglerod va xayot.	2
16	Tabiiy va fiziolognk faol birikmalarning sinflanishi. Tabiiy birikmalar kimyosi fani, tabiiy va fiziologik faol birikmalarniig sinflanishi; o‘simliklarlagn va xayvon orgamizmdagi axamiyati, sifat reaksiyalari, ajratib olish usullari, turkumlari.	2
17	Oddiy bifunkinonal tabiiy birikmalar. Gilroksikislotalar- tuzilishi, kimyoviy xossalari; amiiospirtlar - tuzilishi, olinishi, kimeviy xossalari; oksikislotalar— tuzilishi, olinishi, sinflanishi, kimyoviy xossalari.	2
18	Fenolokislotalar va amiiospirtlar. Fenolokislotalar va amiiospirtlar, ularning sinflanishi, tuzilishi, olinishi, kimyoviy xossalari.	2
I semestr bo`yicha jami soat: 36 soat
II SEMESTR
1	Terpen va terpenoidlar. Gemiterpenlar. Monoterpenlar: atsiklik monterpenlar, monotsiklik terpenlar, bitsiklik monoterpenlar. Monoterpenlar tuzilishi va xossalari.	2
2	Seskviterpenlar. Seskviterpenlar tuzilishi va kimyoviy xossalari. Diterpenlar va sesterterpenlar. Triterpenoidlar va steroidlar. Tetraterpenoidlar - karotinoidlar.	2
3	Fenol birikmalar. Fenol birikmalar xakida tushuncha. olinishi, tarkalishi, sinflanishi.	2
4	Fenol va fenolokislotalar. Fenol va fenolokislotalar. Piranlar, xinonlar.	2
5	Alkaloillar va porfirinlar. Alkaloidlar xakida tushuncha va ularning sinflanishi. Xakikiy achkaloillar. Protoalkaloidlar.	2
6	Turli guruh alkaloidlari. Turli gurux alkaloidlari. Aminokislotalar va alkaloidlar. Porfirinlar.	2
7	Vitamin ka kofermentlar. Vitaminlar. vitamin-kofermetlar. kofermentlar xakida tushuncha va ularning sinflanishi.	2
8	Uzbeknstonla ishlab chiqarilgan lori eositalarknng tuzilishi va xossalari. O‘zbekistoida alkaloidlar, terpsnoidlar va polifsnollar asosida olimgan dori vositalari. ularning tuzilishi va xossalari.	2
9	Antibiotiklar.Laktam, tetratsen, aminoglikozid, peptid, makrolid, poliefir antibiotikpar xakida tushuncha va ularning sinflanishi.	2
10	Tabiiy birikmalarning turli guruxlari. Feromonlar, repelentlar, atraktantlar.	2
II semestr bo`yicha jami soat:		20 s
O`quv yili bo`yicha jami soat:		56 s