O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti



Download 332,52 Kb.
Pdf ko'rish
Sana15.01.2020
Hajmi332,52 Kb.
#34159
Bog'liq
dinamikani statistik organish usullari


 



 



O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY VA 

O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI 

 

 

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI  

 

“STATISTIKA” KAFEDRASI  

 

 

 

 

STATISTIKA FANIDAN  

 

 

 

 

 

MAVZU: Dinamikani statistik o’rganish usullari 

 

                            BAJARDI: M-61-guruh talabasi 

                                 Sobirov B.                                                              



TEKSHIRDI: Katta o`q.Xodjaeva M

 

 

 

 

 

TOSHKENT-2014  

 



 



          DINAMIKANI STATISTIK O’RGANISH USULLARI 

 

1. Dinamika qatorlari: mohiyati, tasnifi, 

tuzish qoidalari 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida    ijtimoiy  hodisa  va  jarayonlarni  vaqt                       

bo’yicha  o’zgarishini  o’rganish  juda  muhim.  Chunki,  hodisalarni  o’z  vaqtida 

o’rganmaslik,  kerak  bo’lganda  firmaning  faoliyati  haqida  muhim  va  taqdiriy  

qarorlarni  vaqtida  qabul  qilmaslik  uni  og’ir  raqobat  sharoitida  nochorlikka  olib 

kelishi mumkin. 

Firma  va  kompaniyalar  faoliyati  dinamikasini  o’rganishdan  asosiy  maqsad 

vaqt bo’yicha rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va o’lchashdir. Bunga dinamika 

qatorlarini tuzish va tahlil qilish vositasi orqali erishiladi. 

Dinamika  qatorlari  deb,  ijtimoiy  hodisa  va  jarayonlarning  vaqt  bo’yicha 

o’zgarishini tavsiflovchi sonlar qatoriga aytiladi. 

Dinamika qatorlarida ikki unsur (element) mavjud:  

 

1) vaqt ko’rsatkichi (t); 



 

2) shu vaqtga tegishli daraja (U).  

Dinamika qatorlarida vaqt ko’rsatkichi sifatida ma’lum bir payt (sana) yoki 

davr (oy, yil) olinishi mumkin. 

Dinamika  qatorlarining  darajalari  ijtimoiy  hodisalarning  sonini,  hajmini, 

miqdorini vaqt bo’yicha o’zgarishini o’zida aks ettiradi va ular mutlaq, nisbiy va 

o’rtacha miqdorlarda ifodalanadi. 

Dinamika qatorlari hodisalarni tavsiflash vaqtiga qarab, payt(moment)li 

va davriy dinamika qatorlariga bo’linadi. 

Paytli dinamika qatorlari o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni ma’lum bir 

aniq  payt  (moment)ga  holatini  ifodalaydi,  aks  ettiradi.  Masalan,  aholi  soni, 

kassadagi  pul  qoldig’ini  faqatgina  ma’lum  paytga  hisoblanadi,  aniqrog’i  rasmga  

olinadi.  

1-jadval 

“Istiqlol” supermarketida tovar zaxiralari qoldig’i 

 

Tovar qoldig’i, 



mln.so’m 

Oylar 


1.01 

1.02 


1.03 

1.04 


 

130,0 


 

134,3 


 

132,0 


 

138,4 


 

     1-jadvalda  keltirilgan  qator  dinamika  qatorining  payt  (moment)li  turiga  kiradi. 

Chunki uning hadlari “Istiqlol” supermarketi bo’yicha tovar qoldiqlarini faqatgina 

bir payt (oy boshi) ga ko’rsatmoqda. Tovar (yoki  pul) qoldiqlarini hisobga  olishni 

boshqa  yo’li xam yo’q, chunki  tovarlar  bir tomondan sotib  olinaveradi, ikkinchi   

tomondan  sotilaveradi. 

Davriy  dinamika  qatorlarida  esa  hadlar  davr  oralig’i  (interval)da  beriladi. 

Masalan, bir oy (yoki yil) da ishlab chiqarilgan mahsulot, sotilgan tovarlar hajmi, 

ekilgan er maydoni va h.k. 


 

 



2-jadval 

2009-2013 yillarda “Istiqlol” supermarketida sotilgan tovarlar hajmi 

(tovar oboroti) dinamikasi 

Chakana 


tovar 

oboroti, 

mlrd.so’m 

Yillar 

2009 

2010 


2011 

2012 


2013 

 

150 



 

168 


 

179 


 

186 


 

191 


 

2-jadvalda  keltirilgan  qator  davriy  dinamika  qatoriga  misol  bo’la  oladi. 

Chunki uning hadlari bir yil ichida sotilgan tovarlar yig’indisidan tashkil topgan. 

Shunday  qilib,  dinamika  qatorlari  yordamida  ijtimoiy-iqtisodiy  hodisa  va 

jarayonlarning  rivojlanish  qonuniyatlarini  o’rganish  quyidagi  yo’nalishlarda 

amalga  oshiriladi:  vaqt  bo’yicha  rivojlanish  darajasini  baholash;  statistik 

ko’rsatkichlar tizimi vositasida o’rganilayotgan hodisaning dinamikasini o’lchash; 

rivojlanishning  asosiy  tendentsiyalarini  aniqlash  va  miqdoriy  baholash;  davriy 

tebranishlarni o’rganish; bashoratlash va ekstrapolyatsiya qilish. 

 

2. Dinamika qatorlarini statistik tahlil qilish ko’rsatkichlari 



 

O’rganilayotgan hodisa  va  jarayonlarning dinamikasini  miqdoriy  tomondan 

baholashda  quyidagi  statistik  ko’rsatkichlar  qo’llaniladi:  mutlaq  o’zgarish; 

o’zgarish  sur’ati,  qo’shimcha  o’zgarish  sur’ati;  bir  foiz  o’zgarishning  mutlaq 

mohiyati.  Dinamika  qatorlari  ko’rsatkichlarini  hisoblash  ikkita  davr  darajasini 

taqqoslash  natijasida  olinadi.  Odatda,  taqqoslanadigan  daraja  sifatida  qatorning 

birinchi  yoki    o’zidan  oldingi  yil  darajasi  qabul  qilinadi.  Taqqoslanish  usuliga 

qarab,  bu  ko’rsatkichlar  o’zgaruvchan  va  o’zgarmas  bazali  ko’rsatkichlarga 

bo’linadi.  Ularni  bazisli  va  zanjirsimon  ko’rsatkichlar  ham  deb  atashadi.  Bazisli 

deyilishiga sabab qatorning barcha hadlari baza deb qabul qilingan bitta had bilan 

taqqoslanadi.  Zanjirsimonda  esa  har  bir  taqqoslashda  taqqoslash  bazasi  o’zgarib 

boradi. 


Mutlaq  o’zgarish  deb,  dinamika  qatori  ikki  hadining  farqi  (ayirmasi)ga 

aytiladi. 

Mutlaq o’zgarish bazis usulida quyidagi formula bilan hisoblanadi: 

 

.



0

Y

Y

Y

i

b



 

Zanjirsimon usulda esa quyidagi ko’rinishda hisoblanadi: 



 

1





i

i

z

Y

Y

Y

 

Bu  erda: 



b

Y

  va 



z

Y

  –bazisli  va  zanjirsimon  usullarda  hisoblangan  mutlaq 



o’zgarish;  

i

Y

 –taqqoslanuvchi had; 

0

Y

 – baza deb qabul qilingan taqqoslanadigan had;  

1



i

Y

 - taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi taqqoslanadigan had. 



 

2-jadvalda 



keltirilgan 

ma’lumotlar 

asosida 

mutlaq 


o’zgarish 

ko’rsatkichlarini hisoblaymiz: 

 

Bazis usulda 



Zanjirsimon usulda 

Y



b

= Y


i

 -Y


0

 

Y



z

= Y


-Y

i-1



 

Y



b

=168-150=18 mlrd.so’m 

Y

z



=168-150=18 mlrd.so’m 

Y



b

=179 -150=29 mlrd.so’m

 

 



Y

z

=179-168=11 mlrd.so’m  



Y

b



=186-150=36 mlrd.so’m 

Y



z

=186-179=7 mlrd.sum 

Y

b



=191-150=41 mlrd.so’m 

Y



z

=191-186=5 mlrd.sum 

 

Mutlaq  o’zgarish  salbiy  (minus)  belgiga  ham  ega  bo’lishi  mumkin.  Bu 



taqqoslanuvchi had taqqoslanadigan haddan kichik ekanligini bildiradi. 

      Bazisli  va  zanjirsimon  usulda  hisoblangan  mutlaq  o’zgarish  ko’rsatkichlari 

o’zaro  bog’liqdir:  zanjirsimon  usulda    hisoblangan  mutlaq  o’zgarishlar  yig’indisi 

(





Y

z

) bazis usulda hisoblangan oxirgi mutloq o’zgarishiga (



Y

b



 oxirgi) tengdir. 



Y



z

=



Y

b

 (oxirgi), ya’ni 18+11+7+5 = 41 mlrd.so’m. 



Dinamikani  o’rganishda  eng  ko’p  tarqalgan  va  ishlatiladigan  ko’rsatkich 

o’zgarish  sur’atidir.  O’zgarish  sur’ati  deb  qatorning  ikki  hadining  nisbatiga 

aytiladi.  Bu  ko’rsatkich  koeffitsientda  va  foizda  (%)  ifodalanadi  va  quyidagi 

formulalar bilan aniqlanadi: 

 

100


0



Y

Y

R

i

b

 

100



1





i

i

z

Y

Y

R

 

%



0

,

112



100

150


168





b

R

 

%



0

,

112



100

150


168





z

R

 

%



3

,

119



100

150


179





b

R

 

%



5

,

106



100

168


179





z

R

 

               



%

0

,



124

100


150

186




b

R

 

%



9

,

103



100

179


186





z

R

 

%



3

,

127



100

150


191





b

R

 

%



7

,

102



100

186


191





z

R

 

 



O’zgarish  sur’ati  bir  yoki  100%  dan  yuqori  bo’lsa,  demak  bazis  davrga 

nisbatan  ko’rsatkich  o’sgan,  agar  u  bir  yoki  100%  ga  teng  bo’lsa,  hech  qanday 

o’zgarish  bo’lmagan,  agarda  bir  yoki  100%  dan  past  bo’lsa,  o’rganilayotgan  had 

o’zidan oldingi hadga nisbatan kamayib ketgan.  

Mutlaq ko’rsatkichlarga o’xshab o’zgarish sur’atlari ham o’zaro bog’langan 

ko’rsatkichlardir,  ya’ni  zanjirli  o’zgarish  sur’atlarining  ko’paytmasi  bazisli 

o’zgarish sur’atiga, bazisli o’zgarish sur’atining o’zaro bo’linmasi tegishli davrdagi 

zanjirsimon o’zgarish sur’atiga  teng: 

0

4

3



4

2

3



1

2

0



1

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Y

Y



 



 

yoki 1,120•1,065•1,039•1,027=1,273 

 


 



Qo’shimcha  o’zgarish  sur’ati  deb,  hodisalarning  mutlaq  o’zgarishini 

dinamika  qatorlarining  boshlang’ich  hadiga  nisbatiga  aytiladi  va  quyidagi 

formulalar bilan hisoblaniladi: 

 

100


100

0







R

ёки

Y

Y

R

b

b

 ; 


100

100


1

3







R



ёки

Y

Y

R

i

z

 

%



12

100


150

18





R

 

yoki 



%

12

100



150

18





R

 

yoki 



R=112-100=12% 

R=112-100=12% 



R=119,3-100=19,3% 

R=106,5-100=6,5% 



R=124,0-100=24% 

R=103,9-100=3,9% 



R=127,3-100=27,3% 

R=102,7-100=2,7% 



 

Dinamikani  baholashda  bir  foiz  qo’shimcha o’zgarishni  mutlaq mohiyati 

ko’rsatkichi  juda  muhim  ko’rsatkichlardan  biridir.  U  mutlaq  o’zgarishni 

qo’shimcha o’zgarish sur’atiga nisbati bilan baholanadi va quyidagi formula bilan 

hisoblanadi: 

1

1



1

01

,



0

100










i

i

i

i

i

z

z

Y

Y

Y

Y

Y

R

Y

 

 



2009 y. 00,1

150=1,50 mlrd.so’m 



2010 y. 0,01

168=1,68 mlrd.so’m 



2011 y. 0,01

179=1,79 mlrd.so’m 



2012 y. 0,01

186=1,86 mlrd. so’m 



 

Bu  ko’rsatkichni  faqat  zanjirli  usul  uchun  hisoblash  ma’noga  ega  bo’ladi. 

Bazis usuli uchun u o’zgarmas bo’lib qolaveradi. 

Hodisa  va  jarayonlarning  dinamikasiga  umumlashtirib  baho  berish  uchun 

ularning  o’rtacha  darajalarini  hisoblash  zarur.  Bularga  –  dinamika  qatorining 

o’rtacha  darajasi,  o’rtacha  mutlaq  o’zgarish,  o’rtacha  o’zgarish  sur’ati,  o’rtacha 

qo’shimcha o’zgarish sur’ati va boshqalar kiradi. 

Dinamika qatorlarining o’rtacha darajasini  aniqlash ularning turiga bog’liq. 

Davriy  dinamika  qatorlarining  o’rtacha  darajasi  oddiy  arifmetik  formula  bilan 

aniqlanadi: 

 

  

 



 

 

n



Y

n

Y

Y

Y

Y

n





...


2

1



 

7.2-jadval  ma’lumotlar  asosida  o’rtacha  yillik  tovar  oboroti  hajmini 

aniqlaymiz. 

  

 



сўм

млрд

Y

.

8



,

174


5

874


5

191


186

179


168

150








 

 



Payt  dinamika  qatorlarining  hadlari  orasidagi  sanalar  teng  bo’lsa,  o’rtacha 

daraja o’rtacha xronologik formula bilan aniqlanadi: 

 

1

2



1

...


2

1

2



1





n

Y

Y

Y

Y

n

 

 



Bu formulani qo’llanilishini 1-jadval ma’lumotlari asosida ko’rsatamiz: 

 

сўм



млрд

n

Y

крон

.

5



,

133


3

5

400



3

2

,



69

0

,



132

3

,



134

65

1



4

,

138



2

1

0



,

132


3

,

134



130

2

1











 



Agarda  payt  dinamika  qatorlarida  hadlar  orasidagi  sanalar  teng  bo’lmasa, 

o’rtacha daraja tortilgan o’rtacha arifmetik formula bilan aniqlanadi: 



i

i

i

t

Y

t

Y



 

 



Masalan:  Bir  oy  ichida  fabrikani  tikuv  tsexidagi  ishlovchilar  ro’yxatida 

quyidagi o’zgarishlar ro’y berdi. Ro’yxat bo’yicha 1/III – 280 kishi. 10/III dan 5 

kishi ishdan bo’shadi, 15/III esa 3 kishi, 26/III – 2 kishi ishga qabul qilindi. Mart 

oyi uchun o’rtacha ro’yxatdagi ishlovchilar sonini quyidagicha aniqlaymiz: 



киши

t

Y

Y

t

5

,



278

31

8633



31

1680


3058

1375


2520

6

11



5

9

6



280

11

278



5

275


9

280














 



O’rtacha  mutlaq  o’zgarish  dinamika  qatorlarining  individual  o’zgarish 

darajalariga  umumlashtirib  tavsiflab  beradi  va  quyidagi  formula  bilan 

aniqlanadi: 

  

 



 

 

n



Y

Y

z



 

Misolimizda,  u  zanjirsimon  usulda  hisoblangan  mutlaq  o’zgarishlarni 



ularning soniga nisbati bilan aniqlanadi:  

 

  



 

сўм

млрд

Y

.

25



,

10

4



41

4

5



7

11

18







 

Dinamika  qatorlarida  o’rtacha  mutlaq  o’zgarish  mutlaq  hadlar  yordamida 



ham  hisoblanishi  mumkin.  Buning  uchun  oxirgi  had  (

n

Y

)  bilan  birinchi  had  (

0

Y

farqi m-1 bo’linadi: 



 

  

 



сўм

млрд

m

Y

Y

Y

n

.

25



,

10

4



41

1

5



150

191


1

0







 



Bazisli  va  zanjirsimon  mutlaq  o’zgarishlarning  o’zaro  bog’liqligidan 

foydalanib,  o’rtacha  mutlaq  o’zgarishni  quyidagi  formula  bilan  ham  aniqlash 

mumkin: 


 



сўм



млрд

m

Y

Y

b

.

25



,

10

4



41

1





 



 

O’rtacha  o’zgarish  sur’ati.  Statistikaning  vazifasi  o’zgarish  sur’atlarini 

yillar  bo’yicha  hisoblash  emas,  balki  uzoq  davrlar  uchun  ham  hodisaning 

rivojlanish  intensivligini  baholashdir.  Bu  vazifani  o’rtacha  yillik  o’zgarish 

sur’atlarini hisoblash bilan echamiz. Agarda zanjirsimon usulda o’zgarish sur’atlari 

ma’lum  bo’lsa,  o’rtacha  yillik  o’zgarish  sur’atini  quyidagi  o’rtacha  geometrik 

formula yordamida aniqlaymiz: 

  

 

 



n

n

R

R

R

R

R





3

2



1

_

 



 

Misolimizda o’rtacha yillik o’zgarish sur’atiga teng: 

 

  

 



тенг

ёки

R

%

2



,

106


062

,

1



273

,

1



029

,

1



039

,

1



065

,

1



12

,

1



4

4

_







  

 

 O’rtacha  yillik  o’zgarish  sur’atini  mutloq  darajalar  asosida  ham  hisoblash 



mumkin: 

 

  



 

%

2



,

106


062

.

1



273

.

1



150

191


4

4

0



_

ёки

Y

Y

R

n

n



 , 



 

bu erda n=m-1=5-1=4. 

 

3-jadval 



Istiqlol supermarketi tovaroborotining 2009-2013  yillardagi dinamikasi 

ko’rsatkichlari 

 

Yillar 



Tovar 

oboroti, 

mlrd.so’

Mutloq 



o’zgarish, 

mlrd.so’m 

O’zgarish sur’ati,% 

Qo’shimcha 

o’zgarish sur’ati,% 

Bazisli 


Zanjir 

simon 


Bazisli 

Zanjir 


simon 

Bazisl


Zanjir 


simon 

2009 


150 



100,0 



2010 


168 

18 


18 

112,0 


112,0 

12,0 


12,0 

2011 


179 

29 


11 

119,3 


106,5 

19,3 


6,5 

2012 


186 

36 


124,0 


103,9 

24,0 


3,9 

2013 


191 

41 


127,3 


102,7 

27,3 


2,7 

Jami 


874 

41 





O’rtacha 

174,8 



10,25 



106,2 


6,2 


 

3-jadvalda  keltirilgan  hisob-kitob  ma’lumotlari  statistik  grafiklarda 

tasvirlansa,  ular  o’ziga  kishi  e’tiborini  yanada  ko’proq  jalb  etadi,  yaxshiroq  esda 

saqlanadi va h.k. 



Download 332,52 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish