O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat vazirligi



Download 65,8 Kb.
bet1/4
Sana21.01.2022
Hajmi65,8 Kb.
#396735
  1   2   3   4
Bog'liq
Abdujalil kurs ishi


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VAZIRLIGI

O‘ZBEKISTON DAVLAT KONSERVATORIYASI

KURS ISHI


Mavzu: “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llarining ashulla bo‘limi”

Bajardi: Rajabov Abdujalil


Toshkent -2021

Reja:
I.Kirish.

II.Asosiy qism:

2.1 Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llarining ashulla bo‘limini kelib chiqishi.

2.2. Chorgoh maqomi haqida.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.
KIRISH

Maqom nima? Salobatli maqom turkumlarida qanday g‘oya yoki ta’limotlar ifoda etilgan? Nima sababdan maqom san’ati ko‘p asrlardan buyon o‘z mohiyati, demakki, badiiy qiymatini yo‘qotmasdan kelmoqda? Bu kabi savollar aslida tubdan serqira va bir-biriga tutash madaniy-tarixiy-nazariy masalalar bilan uzviy bog‘lanib ketganki, natijatda ularga bir yo‘la yoki shu damdayoq bir jihatli javob berish mushkuldir. Shu bois qayd etilgan savollarimizga bu san’at malsalalaridan javob axtarish maqsadga muvofiq ko‘rinadi. Zotan har qanday musiqiy madaniyatni nafaqat moddiy-alostik fenomen tarzida balki eng avvalo ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida tushunmoq zarur. Maqomlar tarixini o‘zaro farqli ikki lirik davrga ajratish mumkin.

Birinchi davr mazmunini maqomlarning makon-zamon nuqtai nazaridan juda qadimiy kelib chiqish ildizlari, dastlabki kuy ohang qatlamlarini o‘rganish tashkil etadi. Tabiiyki, bu davrda hozirda bizga ma’lum tom ma’nodagi maqomlar bo‘lmagan albatta. Bizgacha yetib kelgan maqomot tizimlarining shakllanish jarayonlari ijtimoiy-madaniy taraqqiyotning ma’lum bosqichi bilan shartlanganki, bu (ikkinchi davr) xususida o‘z o‘rnida mufassalroq to‘xtamga o‘tamiz. Ta’kid joizki, maqom kuy ohanglarini qadimiy qatlamlarini o‘rganishga ko‘mak bo‘luvchi maxsus musiqiy risolalar bo‘lmasa-da, ammo bu borada eng asosiy va muhim manbaalar bizning davrga qadar yetib kelgan. U ham bo‘lsa ajdodlarimizdan ulkan ma’naviy meros qolgan. Shashmaqom “Xorazm maqomlari” va “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llaridir”. Maqom kuylarining tuzilish (sinaksis) ko‘nikmalarini malakali idrok va tahlil eta olish asosida ular tarkibida uyg‘unlashgan turli davr musiqiy qatlamlarini aniqlab olish imkoniyati mavjud.

Bugungi kunda ushbu turdagi maqom na’munalarga nisbatan I.S. Rajabov sarlavhada ko‘rsatgan “Maqom yo‘llari” ( ya’ni Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari) iborasi ko‘proq qo‘llanilmoqda1.

Qadim zamonlarda bu zaminda yuzaga kelgan yirik davlatlar antik davrda-Xarazm, Sog‘t va Baqtiriya mamlakatlari, o‘rta asrlardagi Samoniylar, Qoraxoniylar (Markaziy Buxoro), Xorazmshohlar (Urganch-Xorazm), Temuriylar (Samarqand) imperiyalari ham ana shu umumiy tarixiy-madaniy makonninig shakllanishi bilan bog‘liqdir. XVI arsdan e’tiboran tarkib topgan songgi davrida ham shu shaharlarning atrofida Buxoro, Xiva va Qo‘qon davlatlari tashkil topdi.

Xorazm elining qadim dunyo tarixchilari tomonidan e’tirof etilgan musiqiy dovrog‘i islom zuhuridan keyin ham o‘z shon-shuhratini saqlab kelgan. Arab tilidagi ilk musiqiy risolalaridan biri algoritm faning asoschisi Abu Abdulloh Muhammad Xorazmiy qalamiga mansub bo‘lishi ham bejiz emas. Ma’lumki, Muhammad Xorazmiy Bag‘doddagi “Ma’mun akademiyasi” (Bayt ul-hikma) ning sardori bo‘lgan. Rivoyatlarda aytilishicha, olimlar orasida shifo uslublari haqida baxs ketganda, shogirtlardan biri Xorazimiyga-“siz insonlarni davolashda nimani afzal ko‘rasiz, dori-darmonlarnimi yoki jarrohliknimi?”-deb savol bergan ekan. Shunda ustozining “mening vatanimda ularning ikkilasidan ham musiqaning shifobaxsh kuchini ustun tutardilar”,-degan sozlari tarixga kirib qolgan.

Xorazmliklarning oddiy odamlaridan, xunarmandlardan tortib, eng oliy tabaqa vakillarigacha o‘zini soz san’atiga yaqin tutgan. Beruniyning dalolat berishicha, Muhammad Xorazmshoh (Ma’munII) musiqa va she’riyatni chuqur idroklaydigan, atrofdagi shoir va sozandalarga nozik o‘qittishirishlar qiladigan podshoh bo‘lgan. Tarix kitoblarida, Ma’mun akademiyasining tarkibida musiqashunoslik ilmida e’tibor topgan olimlarning nomlari ham tilga olinadi.

Zikr etilganlarga o‘xshagan ko‘plab ma’lumotlar, Xorazm-Musiqiy an’analar avvaldan e’zozlanib, taraqqiy etib kelayotgan, sozparvar maskan ekanligidan dalolat beradi. Rivoyatlarda aytilishicha “Xorazm poytaxti Ko‘hna Urganch ma’mun va obod zamonlarda Chingizxon Ko‘hna Urganchni harb qilmasdan ilgari Ko‘hna Urganch shahrida sokin bo‘lgan odamlarini aksarisi musiqiyni o‘zlaridan bir hunar va kasb ittizoh qilganlar. Shuning orqasida o‘z oilalarining o‘ngishiqlarining ta’min etadurlar. Xatto, Mazkur asalari mubolag‘a bilan ko‘rsatganiga qaraganda yolg‘iz Ko‘hna Urganch shahrida dutor sozina eshak yo‘nib, sotib o‘ngishqlarini shul hunarlari bilan o‘tardurg‘on kishilarning miqdori bir mingga yetishadur”.

O‘rta Osiyo mintaqasining maqomoti bu yirik shajaraning asoslaridan birini tashkil etadi. U ham mamlakatga o‘xshab tarixan shakllangan. Turli toifalarni o‘z ichiga oluvchi yeg‘ma tushuncha. Maqomot-Buxoro shashmaqomi, Xorazm maqomlari, Farg‘ona-Toahkent maqom yo‘llari hamda ular zaminida yuzaga kelgan yangi zamonaviy navlarni ko‘zda tutadi. Maqomotning umumiylik tomonlari kuy va ashullarning parda asoslari va usullarning o‘xshashligida o‘z aksini topadi. O‘ziga xoslik tomonlari esa mustaqil kuy va ashullalar, usul va parda tizimlarining xususiyatlari, cholg‘u sozlarini ijro uslublari, qolaversa, kuy va ohanglarining betakror janrida namoyon bo‘ldi.

Musiqiy risolalarda, umuman yozma xujjatlarda Buxoro va Xorazm yoki Farg‘ona-Toshkent maqomlarining shevalariga oid mulohazalar uchramaydi. Ustoz-sozanda va muhlis-shinavandalarining nazarida zikr etilgan maqom turlari umumiy ildizlardan kelib chiqqanligi e’tirof etiladi. Masalan, Xorazm sozandalarining fikricha, maqom turkumlarini tuzishda Buxoro (navbat-shashmaqom) an’analaridan andoza olgan.

Buxorolik mashhur ustoz Marduhay Tanburiyning o‘g‘li Mihoel Baraev bilan bo‘lgan suhbatda “Maqomlar dar Xorazm paydo bo‘lib, Buxoroda rivoj topgan” (“Maqomho dar Xorazm paydo shuda, Buxoro ba rivoj giriftagi”) degan gapni otasidan eshitganligini bildirgan edi. Bundan tashqari, Farg‘onada hofiz va sozandalar orasida mazmunan yuqoridagiga o‘xshagan “Maqomlarning tanasi-Buxoroda, shoxlari-Xorazmda, mevasi-Farg‘onada” degan fikri keng tarqalgan.

Maqomlarning dastlabki tushunchasi Jam’larga bevosita bog‘liq bo‘lgan va ular tarkibidan ajratib olingan ladlarning maxsus uyushmasidan iboratdir2.

Mushtarak an’analarning mohiyatini anglashga qaratilgan ushbu majoziy ta’riflar maqom ildizlari va bu san’atning hayotiy ko‘rinishlari xalq tassavvurida aks ettirilishidan dalolat beradi.

Mening mavzuim, Fafg‘ona-Toahkent maqom yo‘llarining ashulla bo’limi. O‘zbek milliy musiqasida “Farg‘ona-Toshkent maqomlari” yoki “Farg‘ona-Toshkent maqom yo‘llari” maqomchilik san’atining yana bir asosiy turkumini tashkil etadi. Farg‘ona vodiysida XIX-XX asrlarda turkumli va turkumsiz ashulla va maqom yo‘llari keng tarqalgan bo‘lib, ular voha mumtoz musiqa merosida yetakchi o‘rinlarni egallab, mahalliy ijrochilik an’analari bilan sug‘orilgan. Katta va kichik turkumga ega bo‘lgan Farg‘ona-Toshkent maqom ashulla yo‘llari “Shashmaqom” tarkibidagi bir qator sho‘ba (saraxbor, savt), shahobcha (qashqarcha, soqiynoma) va turkumlarga yaqindir. (ularning kuy harakati, shakli, usullariga o‘xshash).

Toshkent, Farg‘onada mashhur bo‘lgan maqom turkumlari asosan ashulla yo‘llaridan iborat bo‘lib, ularda Shashmaqomdagi kabi cholg‘u yo‘llar uchramaydi3.

Farg‘ona-Toshkent maqomlari va maqom yo‘llari 2,3,5,7 qismli turkumlarni tashkil etadi. Ularning har biri ma’lum shohobchalarga ega hamda sonlar vositasi bilan bir-biridan ajratiladi.

Farg‘ona-Toahkent maqomlari orasida yirik shulla turkumlari: Bayot I-V, Chorgoh I-V, Gulyor-Shahnoz, Dugoh-Husayniy I-VII (ularning har biri umumtartib soni raqamlari bilan belgilanadi. Gulyor-Shahnoz maqomlaridan tashqari), masalan, Byot I, BayotII, BayotIII, Bayot IV, Bayot V.

Farg‘ona-Toshkent maqomlari “Shashmaqom” ashulla bo‘limining sho‘ba’ shaxobcha va taronalarining ohang usul va shakllari tarkibida shakllangan va ashulla yo‘lining harakati asosida rivoj topgan.



Farg‘ona-Toshkent maqomlarini targ‘ib etishda Xoji Abdulaziz Abdurasulov, Sodirxon hofiz Bobosharipov, Yunus Rajabiy, Abduqodir Ismoilov, Jo‘raxon Sultonov, Ma’murjon Uzoqov, Orifjon Xatamov, Mahmudjon Tojiboyev, Imomjon Ikromov, Rasulqori Mamadaliyev, Ochilxon Otaxonov va boshqalar maqom yo‘llarini yanada boyitish, yangi na’munalarni ijod etishga katta hissa qo‘shganlar.


Download 65,8 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish