Birinchidan, mehnat unumdorligining o‘sishi oqibatida ushbu tarmoqlarda band bo‘lgan aholining ish haqi, daromadlari ham tez o‘sib boradi.
Ikkinchidan, ushbu tarmoqlar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar bilan bozor to‘yinadi, shuningdek, aholi daromadlarining o‘sishi natijasida ularning moddiy mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyojlari to‘liqqondiriladi.
Uchinchidan, moddiy mahsulotlarga bo‘lgan talab yuqori darajada qondirila borishi oqibatida aholining xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlari o‘sib boradi. Talabning tarkibiy tuzilishida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Turli tuman xizmat turlariga bo‘lgan talab o‘sib boradi.
K.Klark va J.Furastelarning fikrlariga ko‘ra, agrar xom ashyo sektorida mehnat unumdorligining pasayib borishi tendensiyasi yuz beradi. Buning oqibatida ushbu tarmoqlarda daromadlilik pasayib boradi. Shuning uchun ham ushbu sohada band bo‘lgan aholining bir qismi boshqa sohalarga, shu jumladan, xizmat ko‘rsatish sohalariga o‘ta boshlaydilar.
Shuningdek, xizmat ko‘rsatish sohalarida mehnat unumdorligi nisbatan o‘zgarmas yoki sekin o‘sish tamoyiliga ega. Bunga xizmat ko‘rsatishning individualligi hamda qo‘l mehnatiga asoslanganligidir. Xizmat ko‘rsatish hajmining o‘sishi, asosan, uning turlari ko‘payishi hisobiga amalga oshadi.
Ushbu tendensiyalar xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishiga ta'sir qiladi. Bu sohada kichik tadbirkorlikning rivojlanishiga hamda ish bilan band aholining ko‘payishiga olib keladi19.
Xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishiga ta'sir etuvchi eng muhim omil ehtiyojlarning o‘sib borishidir. Insonlarning yashashi, har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo‘lgan barcha ne'matlar ularning hayotiy ehtiyojlarini tashkil etadi. Alfred Marshall nemis iqtisodchisi Germenning fikriga asoslanib, ehtiyojlarni absolyut va nisbiy, minimal va maksimal darajadagi ehtiyoj, qondirilishi zarur va qondirilishini kechiktirsa bo‘ladigan, bevosita va bilvosita qondiriladigan ehtiyojlarga bo‘ladi. Shuningdek, ularni birlamchi va ikkilamchi ehtiyojlarga ham bo‘lishadi. Birlamchi ehtiyojlarga insonning eng zarur bo‘lgan oziq-ovqat, kiyim-kechak va shunga o‘xshash ehtiyojlari, ikkilamchi ehtiyojlarga esa insonning ma'naviy, intellektual faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan bilim olish, san'at, turli ko‘ngilochar tadbirlarga qatnashish kabi ehtiyojlarni keltirish mumkin.
Moddiy ehtiyojlar birlamchi ehtiyojlar bo‘lib, ularning qondirilishi darajasining o‘sishi va yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lishi natijasida xizmatlarga bo‘lgan ehtiyoj ham o‘sa boradi.
Xizmatlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga mehnat unumdorligini ta'minlash zarurati ham ta'sir qiladi. Buning uchun ishlab chiqarishni texnologik jihatdan ta'minlash va xodimlar, ishlovchilarning malakasini yuqori darajaga ko‘tarish lozim bo‘ladi. Yuqori malakali ishlovchilar esa yuqori ish haqi oladilar. Demak, yuqori ish haqi, daromad bilan yuqori bilim darajasi o‘rtasida bog‘liqlik mavjud20. Bilim va malaka darajasini oshirish uchun esa xizmat turlariga talab ortadi. Chunki ishchi kuchini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun ta'lim, sog‘liqni saqlash, madaniy, maishiy va boshqa xizmat ko‘rsatish turlariga talab ham orta boradi.
2.1.1.-jadval
Rivojlangan mamlakatlarda YaIM tarkibiy tuzilishining o‘zgarishi, foizda21
Mamlakatlar
|
Yillar
|
Qishloq xo‘jaligi
|
Sanoat
|
Xizmat ko‘rsatish sohasi
|
AQSh
|
1960
1980
1996
2008*
|
4
3
2
1
|
34
30
28
22
|
58
62
70
77
|
Yaponiya
|
1960
1980
1996
2008*
|
13
5
2
1
|
37
32
32
30
|
45
53
60
68
|
Germaniya
|
1960
1980
1996
2008*
|
6
2
2
1
|
46
38
34
30
|
40
51
59
69
|
Fransiya
|
1960
1980
1996
2008*
|
9
5
3
2
|
40
30
24
21
|
43
60
68
77
|
*Izoh: 2008 yil ma'lumotlari “Selected World Development Indicators” 2010 dan olingan.
Sanoat ishlab chiqarishning yuqori texnologik darajada rivojlanishi xizmat ko‘rsatish sohalari mehnat salohiyatining o‘sishiga olib keladi. Ushbu omillar ta'sirida rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko‘rsatish sohalari taraqqiy etib bordi. AQShda xizmat ko‘rsatish sohalarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 1960 yilda 58,0 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 1996 yilda 70,0 foizni, 2008 yilda 77 foizga yetdi. Shunga muvofiq ravishda sanoat va qurilishning YaIMdagi ulushi shu davrda 34 foizdan 22 foizga tushib qoldi (qarang 2.1.1-jadval).
Ushbu ma'lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tahlil qilinayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligining yalpi ichki mahsulotdagi ulushlari kamayib bormoqda. Hozirgi davrga kelib, xizmat ko‘rsatish sohalarining yalpi ichki mahsuloti ulushlari rivojlangan mamlakatlarda 60-75 foizni tashkil qilmoqda.
2.1.2 - jadval
O‘zbekistonda YaIMning ishlab chiqarish tarkibi, foizda22
Ko‘rsatkichlar__Yillar__2003__2004'>Ko‘rsatkichlar
|
Yillar
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
2012
|
Sanoat
|
15,8
|
17,5
|
21,1
|
21,8
|
21,0
|
23,5
|
23,6
|
23,9
|
24,0
|
24,0
|
Qishloq xo‘jaligi
|
28,4
|
26,4
|
26,3
|
25,1
|
23,2
|
19,7
|
18,6
|
18,0
|
17,8
|
17,5
|
Qurilish
|
4,7
|
4,8
|
4,8
|
5,1
|
5,9
|
5,6
|
6,8
|
6,5
|
6,1
|
5,9
|
Xizmat sohasi tarmoqlari
|
37,4
|
37,2
|
37,2
|
37,9
|
39,8
|
41,3
|
41,4
|
42,4
|
43,5
|
44,9
|
Sof soliqlar
|
13,7
|
14,1
|
10,6
|
10,1
|
10,1
|
9,9
|
9,6
|
9,2
|
8,6
|
7,7
|
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlana boshladi. Bu, asosan, aholiga pullik xizmat ko‘rsatish hajmining o‘sishi hisobiga yuz berdi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ko‘plab xizmat turlarining tijorat asosida tashkil etilishi, ko‘pchiligining xususiylashtirilishi xizmat ko‘rsatish sohasida biznes va tadbirkorlikning rivojlanishiga olib keladi.
Mamlakatimizda ham keyingi yillarda xizmat ko‘rsatish sohasining sezilarli darajada rivojlanishi kuzatilmoqda. Ayniqsa, ushbu sohaning YaIM tarkibidagi ulushi yildan-yilga oshib bormoqda.Jadvaldan ko‘rinadiki, mamlakatimiz YaIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 2003 yildagi 37,4 foizdan 2012 yilda 44,9 foizga yetgan, ya'ni 7,5 foizga o‘sgan. Sanoat tarmog‘ining ulushi tegishli ravishda 15,8 foizdan 24,0 foizga yetgan, ya'ni 8,2 foizga o‘sgan. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining ulushi 38,4 foizdan 17,5 foizga tushgan, ya'ni 10,9 foizga qisqargan.
Ish bilan band bo‘lganlarning tarmoqlar bo‘yicha bandligini quyidagi jadvaldan ko‘rishimiz mumkin.
2.1.3-jadval
O‘zbekistonda ish bilan band bo‘lganlarning tarmoqlar bo‘yicha tarkibi (foiz hisobida)23
Ko‘rsatkichlar
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
2012
|
Jami band bo‘lganlar Shu jumladan:
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
Qishloq va o‘rmon xo‘jaligi
|
31,9
|
30,7
|
29,1
|
28,1
|
27,9
|
27,5
|
25,6
|
26,9
|
27,2
|
26,7
|
Sanoat
|
12,8
|
13,0
|
13,2
|
13,4
|
13,5
|
13,5
|
13,4
|
13,2
|
13,1
|
13,0
|
Transport va aloqa
|
4,5
|
4,6
|
4,8
|
4,8
|
4,9
|
5,0
|
5,1
|
5,2
|
5,2
|
5,2
|
Qurilish
|
8,0
|
8,2
|
8,3
|
8,4
|
8,5
|
8,6
|
8,9
|
9,2
|
9,2
|
9,3
|
Savdo va xizmat, umumiy ovqatlanish
|
8,5
|
8,7
|
8,9
|
9,3
|
9,8
|
10,3
|
10,5
|
10,7
|
10,8
|
10,9
|
Kommunal xizmat
|
3,0
|
3,0
|
3,1
|
3,2
|
3,2
|
3,3
|
3,4
|
3,4
|
3,5
|
3,5
|
Sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya va sport
|
6,8
|
7,0
|
7,2
|
7,3
|
7,5
|
7,6
|
7,6
|
7,7
|
7,6
|
7,6
|
Ta'lim, madaniyat va san'at, ilm-fan sohasi
|
13,1
|
13,3
|
13,6
|
13,7
|
13,8
|
13,9
|
13,9
|
13,8
|
13,7
|
13,4
|
Moliya, kredit va sug‘urta idoralari
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,5
|
0,6
|
0,5
|
0,5
|
0,6
|
0,6
|
0,5
|
Boshqa tarmoqlar
|
10,9
|
11,0
|
11,3
|
11,3
|
10,3
|
9,8
|
11,1
|
9,3
|
9,1
|
9,9
|
O‘zbekistonda iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha ish bilan band bo‘lganlar tarkibini tahlil qilish quyidagilarni aniqlash imkonini berdi:
- qishloq xo‘jaligida ish bilan band bo‘lganlar ulushi yildan
yilga kamayib borishi ijobiy tendensiya bo‘lib, bu hol ortiqcha, unumsiz ish bilan band bo‘lganlarning iqtisodiyotning boshqa sohalariga o‘tayotganligidan dalolat beradi;
- bu ma'lumotlar hamon qishloq xo‘jaligida ortiqcha, unumsiz ish
bilan bandligining mavjudligini ko‘rsatmoqda;
-
sanoatda ish bilan bandlarning umumiy soni va ulushi o‘sib
bormoqda. Bu hol ushbu sohaning yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishdagi ulushining o‘sib borishi bilan bog‘liq ravishda sodir bo‘lmoqda;
-
aholi ish bilan bandligining tarmoq tuzilishi iqtisodiyot
tarmoq tuzilishini va undagi nomutanosibliklarni hamda tarkibiy o‘zgarishlar tendensiyasini ifodalaydi.
Ushbu ma'lumotlar xizmat ko‘rsatish sohalarida ish bilan bandlikning, shuningdek, iqtisodiyotdagi o‘rni va rolining o‘sib borayotganligini ham ko‘rsatmoqda.
Ta'kidlash lozimki, iqtisodiyot tarmoqlari o‘rtasidagi nisbatlarning nomutanosibligi eksport va import tarkibida ham nomutanosibliklarni keltirib chiqargan.
Demak, bu ko‘rsatkichlar iqtisodiyotda tarmoqlar o‘rtasidagi xamon nomutanosibliklar saqlanib qolganligini ko‘rsa/moqda. Milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishidagi tub o‘zgarishlar hamda mavjud nomutanosibliklarni mamlakatning eksport va import tarkibidagi nomutanosibliklarda ham ko‘rish mumkin (2.1.4-jadval).
Ushbu ma'lumotlar tashqi savdo saldosi ijobiy bo‘lgani bilan iqtisodiyotning xom ashyoga yo‘naltirilganlik darajasining yuqoriligini ko‘rsatmoqda.
Tahlil davrida paxta tolasining eksportdagi ulushi 2 barobardan ziyodga kamaygan. Oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qilish 2 barobarga ko‘paygan.
Import tarkibi ham o‘zgarib bormoqda. Uning tarkibida kimyo va undan tayyorlangan maxsulotlar ulushining o‘sib borishi milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishida ijobiy o‘zgarishlar yuz berayotganligini ko‘rsatadi. Ammo import tarkibida hamon mashina-uskunalar va tayyor mahsulotlar ulushining yuqoriligi iqtisodiyot tarmoq tuzilishida hamon jiddiy nomutanosibliklarning mavjudligidan dalolat beradi.
2.1.4-jadval
O‘zbekiston eksporti va importi tarkibi (yakuniga nisbatan foiz hisobida)24
|
2003
|
2004
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
2012
|
Eksport hajmi
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Paxta tolasi
|
19,8
|
18,1
|
19,1
|
17,2
|
12,5
|
9,3
|
8,6
|
12,1
|
9,0
|
9,3
|
Oziq-ovqat mahsulotlari
|
2,7
|
3,8
|
3,8
|
7,9
|
8,5
|
4,5
|
6,0
|
9,7
|
13,3
|
6,4
|
Kimyo va undan tayyorlangan maxsulotlar
|
3,1
|
4,7
|
5,3
|
5,6
|
6,8
|
5,6
|
5,0
|
5,1
|
5,6
|
5,6
|
Energiya manbalari va neft maxsulotlari
|
9,8
|
12,4
|
11,5
|
13,1
|
20,2
|
24,7
|
34,2
|
22,8
|
18,5
|
34,6
|
Qora va rangli metallar
|
6,4
|
8,6
|
9,2
|
12,9
|
11,5
|
7,0
|
5,0
|
6,9
|
7,4
|
7,8
|
Mashina va asbob-uskunalar
|
5,9
|
7,4
|
8,4
|
10,1
|
10,4
|
7,6
|
2,9
|
5,5
|
6,6
|
6,5
|
Xizmatlar
|
14,4
|
11,8
|
12,2
|
12,1
|
10,7
|
10,4
|
8,8
|
10,2
|
11,8
|
17,3
|
Boshqalar
|
37,9
|
33,2
|
30,5
|
21,1
|
19,4
|
30,9
|
29,5
|
27,7
|
27,8
|
12,5
|
Import - jami
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
100
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Oziq-ovqat mahsulotlari
|
9,9
|
6,8
|
7,0
|
7,7
|
7,2
|
8,3
|
9,0
|
10,5
|
11,5
|
10,9
|
Kimyo va undan tayyorlangan maxsulotlar
|
12,8
|
12,5
|
13,6
|
13,8
|
13,1
|
11,6
|
11,1
|
13,8
|
12,5
|
13,7
|
Mashina va uskunalar
|
44,4
|
46,0
|
43,3
|
47,0
|
49,6
|
52,4
|
56,5
|
44,0
|
44,0
|
45,9
|
Xizmatlar
|
10,2
|
11,1
|
10,4
|
8,4
|
5,8
|
4,4
|
4,4
|
5,3
|
5,0
|
5,8
|
Boshqalar
|
12,1
|
11,2
|
12,9
|
12,2
|
13,3
|
11,0
|
9,2
|
11,2
|
10,9
|
9,9
|
Iqtisodiyot sohalari, tarmoqlari щrtasidagi nisbatlarning nomutanosibligiga barham berish, ularning mutanosibligini ta'minlash barqaror iqtisodiy o‘sishga zamin yaratadi. Buning uchun milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishida tubdan, chuqur o‘zgartirishlarni uzluksiz davom ettirish lozim bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |