O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti “Ijtimoiy-iqtisodiy” fakulteti

1-jadval
O’zbekiston Respublikasida davlat va nodavlat sektorlarining ulushi

	Davlat sektori(%)	Nodavlat sektori(%)
Yalpi ichki mahsulot	25,9	74,1
Sanoat mahsuloti	28,6	71,4
Yalpi qishloq xo’jaligi mahsuloti	1.0	99,0
CHakana tovaroborot hajmi	2,4	97,6

2. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik darajasini tahlil qilish.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rag’batlantirish, qimmatbaho qog’ozlar bozorini shakllantirish islohotlar taqdirini belgilovchi shartlardan biri hisoblanadi.

O’zbekistonda qisqa vaqt ichida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni huquqiy shart-sharoitlari va tashkiliy tuzilmalari yaratildi. Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, o’rta va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha hukumat komissiyasi, Biznes-Fond, “Madad” sug’urta agentligi, konsalting, injiniring, lizing, firma va kompaniyalar, biznes-inkubatorlar ish olib bormoqdalar.

Xususiy korxona to’g’risidagi qoidalar qonun nuqtai-nazaridan mustahkamlandi. Tadbirkorlik sub’ektlarini ro’yxatga olish tartibi tubdan yangilandi va soddalashtirildi.

Bugungi kunda ro’yxatga olish va rasmiylashtirish jarayoni yetti kundan bir oygacha bo’lgan muddat ichida bajarilishi shart.

Ayni vaqtda mamlakatimizda 250 mingga yaqin kichik biznes korxonasi faoliyat ko’rsatmoqda, bu sohada 5,5 million kishi yoki ish bilan band bo’lgan odamlarning 57 foizi mehnat qilmoqda. Yalpi ichki mahsulotning 35 foizi ana shu korxonalar hissasiga to’g’ri kelmoqda.Axoli, bu ko’rsatkich 1999 yilda 29.1 foizni tashkil qilgan edi.

Birgina 2003 yilda tadbirkorlikni rivojlantirish hisobidan 375 mingta yangi ish o’rni tashkil etildi.

O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uch muhim masalani yechishni ko’zda tutadi:

Birinchi masala-yaqin besh-o’n yil ichida ushbu sohada yalpi ichki mahsulotning 50-60 foizini ishlab chiqarishga erishish.

Ikkinchi masala- bu sohani rivojlantirish aholini ish bilan ta’minlash va uning daromadlari o’sishining eng muhim manbaalaridan biriga aylanishi lozim.

Uchinchi masala- mamlakatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning poydevori bo’lmish kichik va o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir.

2. 
   Ustuvor yo’nalishlarni to’g’ri belgilash
   

Ustuvor yo’nalishlarni, sohalarni to’g’ri belgilanishi nafaqat ilgari taqchil hisoblangan mahsulot turlarini keng ishlab chiqarishni yo’lga qo’yishga, balki ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirishga ham imkon beradi, shu bilan birga, butun iqtisodiyoting rivojlanishiga olib keladi.

Xozirgi davrda ustuvor yo’nalishlar qatoriga quyidagilar kiritilgan:

- aholini ijtimoiy himoyalash, yangi ish o’rinlarini yaratish, tadbirkorlikni rivojlantirish, pensiya ta’minotini yanada yaxshilash va hokazo.

- iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan o’zgartirish (korxonalarni texnik jihatdan qayta jihozlash va modernizatsiyalash, raqobatbardosh ishlab chiqarish tizimlarini ko’proo’ bunyod etish va hokazo);

- qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish;

- kichik va o’rta biznesni keng ko’lamda rivojlantirish;

- kadrlar tayyorlash milliy dasturini ikkinchi sifat bosqichi vazifalarini izchillik bilan bajarish;

- sog’liqni saqlash bo’yicha islohotlarni yanada yaxshilash va hokazo.

3. 
   Ishlab chiqarish samaradorligini tahlil qilish
   

Ma’lumki, ijtimoiy ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini o’stirish xalqning turmush darajasini oshirish imkoniyatini beradi. O’zbekistonda 1997 yilda birinchi marta YaIM ishlab chiqarish hajmi aholi sonining o’sish darajasidan yuqori bo’ldi. Bu o’ta muhim ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichdir.

Xozirgi vaqtda YaIMning hajmi 4,1-4,5% va undan ham oshiq ko’rsatkichga erishildi.

Milliy iqtisodiyotni tarkibiy bo’limlari, tarmoqlar va ularning o’sish sur’atlari, mahsulot turlari bo’yicha o’sish darajalari va hokazo ko’rsatkichlar tahlil qilinadi.
4.Ijtimoiy ishlab chiqarish hajmini miqdor va sifat jihatidan o’sish sur’atlari tahlil qilinadi

O’zbekistondagi izchil iqtisodiy siyosat, o’tmishdan meros qolgan o’iyin og’ir ahvoldan tezda chio’ib ketish va muttasil rivojlanish tufayli MDH davlatlari orasida 2004 yildayoq 1990 yilgi darajaga yetish imkoni yaratildi. Vaholanki, ishlab chiqarish bo’yicha Rossiya 2001 yili 1990 yilgi darajaning 64%, Ukraina 46%, Qozog’iston -72%, Qirg’iziston 69%ga erishdi xolos.

MDX mamlakatlari orasida O’zbekiston iqtisodiy tanglikdan eng kam talofatlar bilan chio’di, u boshidan kechirgan iqtisodiy tushkunlik davri eng qisqa bo’ldi. O’zbekistondagi iqtisodiy yangilanishning muhim va e’tiborli yana bir tomoni borki, u ham bo’lsa, meros qolgan an’anaviy tamoyillardan tashqari, iqtisodiy islohotlar yuzaga chiqargan yangi omillarga ham tayanildi. Iqtisodiy o’sish keyingi 5 yilda bir me’yorda 4,0-4,5% atrofida bo’ldi, chunki u ishonchli ichki kuchlarga tayandi, ular barqaror va ishonchli bo’lganidan tashqi kuchlarning iqtisodiyotimizga ko’rsatgan salbiy ta’sirini sezilarli darajada kesa oldi. SHu sababli, jahon bozorida paxta, oltin va mis narxining jiddiy pasayishiga qaramay, O’zbekiston iqtisodiyotining o’sish sur’atlari barqaror bo’lib, jon boshiga tovar va xizmatlar yaratish yiliga 3% va undan ham yuqoriroo’ darajani tashkil etmoqda.

Boshqa MDH mamlakatlaridan farqliroq, O’zbekistonda sakrab o’sishga harakat qilingani yo’q. Boshqalarda iqtisodiy o’sish xom-ashyo yoki yoqilg’i-energetika resurslarining jahon bozoridagi narxiga qarab, bir yuqorilab, bir pasayib turadi. Iqtisodiy o’sish birdaniga 10-12%ga qadar yuqorilab borsa, so’ngra pasayib 2-3%ga qadar tushib ketadi.

O’zbekistonda iqtisodiyotning jahon bozori konyunkturasiga bog’liq tomonlari bilan birgalikda, undan holi bo’lgan sohalari ham rivoj topmoqda. Ular mamlakat ichki bozori uchun ishlaydi va tez sur’atlarda rivojlanib boradi, tashqi bozorga qaramlik kuchsizlanishi esa, uning barqarorligini kafolatlaydi. Ammo, globalizatsiya sharoitida eksportga ishlash zarur bo’ladi, chunki eksporti yo’q mamlakatning kelajagi bo’lmaydi.

5. Iqtisodiyotni boshqarish tizimida ro’y berayotgan o’zgarishlarni tahlil qilish

Sobiq ittifoq parchalanib ketgach, O’zbekistonda umumittifoq vazirliklari tugatildi. O’zbekiston hududida joylashgan ittifoq va ittifoq-respublika bo’ysunuvidagi korxonalar milliylashtirildi. Bu korxonalar o’z faoliyat sohalariga qarab ixtiyoriy ravishda davlat tarmoq kontsernlari, davlat uyushmalariga aylantirildi. Islohotlarni birinchi bosqichi mobaynida tarmoq vazirliklari uyushmalarga, kontsernlarga, korporatsiyalar, ittifoqlar va boshqa xo’jalik birlashmalariga aylantirish yo’li bilan batamom tugatildi. Avtomobilь transportida, qurilishda, qishloq xo’jaligida boshqaruv tizimi qayta tuzildi. Umummilliy ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlar va faoliyat sohalarida, masalan, sayohatchilik, transport, madaniyat, kinolashtirish tizimi va boshqalarda milliy kompaniyalar tuzildi.

Ularni boshqa boshqaruv tizimidan farqi shundaki, ular iqtisodiy jihatdan batamom mustaqildir. 1992 yil yanvar oyidan boshlab viloyat, tuman va shahar joylardagi vakillik hamda ijroiya-boshqaruv hokimiyatiga rahbarlik qiluvchi hokimlik joriy etildi.

Iqtisodiyot tarkibini qayta qurish iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli hal qilishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiyot tarkibini qayta qurish iqtisodiy mustaqillikka erishish, milliy iqtisodiyotni barpo etish, iqtisodiy o’sishni ta’minlashning muhim shartlaridan biridir. O’zbekiston xalq xo’jaligining amaldagi tarkibi sobiq Ittifoqdagi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvi tamoyillari asosida o’nlab yillar mobaynida shakllangan edi. Unda O’zbekistonga:

• arzon xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar va strategik mineral resurslar yetkazib berish;

  
  

• sanoat markazlarida ishlab chiqarilgan tayyor mollarni sotishning keng bozori mavqei ajratilgan edi.

  
  

Mamlakat iqtisodi oziq-ovqat mahsulotlari, energoresurslar importiga va qishloq xo’jalik xom ashyosi va qimmatli metallar eksportiga asoslangan edi. Xalq xo’jaligining bunday mustamlaka tarkibi sharoitida jahon bozorida raqobat qilish, iqtisodiy o’sishni ta’minlash va aholini turmush darajasini ko’tarish imkoniyatini bera olmas edi. SHuning bilan birga O’zbekiston raqobatbardosh tarkibga ega bo’lgan milliy iqtisodiyot tarkibini tashkil qilish imkoniyatlariga ega edi. Mamlakatning yer osti va yer usti boylik resurslaridan maqsadga muvofiq foydalanish, vujudga kelgan nomutanosibliklar va ziddiyatlarga barham berish, ijtimoiy ishlab chiqarishning tarmoq va hududiy tarkibini qayta qurish lozim edi.

SHu munosabat bilan O’zbekistonda tarkibiy tuzilish siyosati aniqlandi. U, eng avvalo, respublikaning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini, shuningdek, aholiga munosib turmush sharoitlarini yaratishni nazarda tutdi. Tarkibiy siyosat, qishloq xo’jaligi xom ashyosi va mineral resurslarni chuqur qayta ishlashga, texnologik jarayonlarni tugallanganlik darajasini oshirishga, mamlakat yoqilg’i – energetika va oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlashga qaratildi. Ilgari tashqaridan keltirilgan yuzlab mahsulot turlari shu yerning o’zida ishlab chiqarila boshlandi.

Respublikada industriyaning tayanch tarmog’i hisoblangan, ya’ni yoqilg’i energetika, aviatsiya va avtomobil qurilish, mashinasozlik, ximiya va neftximiya sanoatidan va hokazodan tortib, to yengil sanoat korxonalariga hamda juda ko’p qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan korxonalar qurildi.

Respublikada eng katta sanoat tarmoqlari bo’lib yengil va yoqilg’i energetika sanoati hisoblanadi. Oxirgi yillarda mashinasozlik sanoatini ulushi 1,5 barobarga oshgan va hokazo. Buning sababi mamlakatimizda ichki va tashqi kredit vositalarining asosiy qismi ishlab chiqarishni kengaytirish uchun baza hozirlashga qaratilganligidadir. Bu avtomobilь va neftni qayta ishlash zavodlari, yangi avtomobilь va temir yo’llar, yengil, to’qimachilik va oziq-ovqat sanoatini o’nlab yangi va zamonaviylashtirilgan korxonalarni qurishga imkon berdi. 1997 yilning o’zidayoq Ko’kdumaloq konida kompressor stantsiyasi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Farg’onada ip yigiruv fabrikasi ishga tushirildi. Ma’lumki, O’zbekistonning sanoat qudrati asosan bir necha yirik shaharlarda to’plangan edi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan yirik qurilishlarni geografiyasi ancha kengaydi. Bu siyosat uzoq vaqtdan beri hukm surib kelayotgan sanoat taraqqiyotidagi mintaqaviy nomutanosiblik va ziddiyatni sezilarli yumshatdi. Tabiiyki, iqtisodiyotni tarkibini takomillashtirishda kompaniyachilikka yo’l qo’yib bo’lmaydi, u birdaniga takomiliga yetib ham qolmaydi. Bu o’zgarishlar muntazam davom etadigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayon bo’lib, ular davr talabi va iqtisodiy siyosatdan kelib chiqib, tarmoqlararo hamda tarmoqlar ichida to’xtovsiz davom etaveradi.

Prezident I.Karimov “O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida” kitobida “Iqtisodiyot tarkibini tubdan o’zgartirmay turib chinakam mustaqillikka erishib bo’lmaydi” degan edi (333-bet). Iqtisodiyot tarkibini tubdan o’zgartirishning asosiy vazifasi xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish, uning sifatini va raqobatbardoshligini jahon bozori talablari darajasiga yetkazishdan iboratdir. Ana shuni nazarda tutib respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida an’anaviy bo’lgan paxta va oltindan boshqa xil turdagi eksport mavjud bo’lmagan bo’lsa, endilikda yangi turdagi tovarlar paydo bo’ldi. Bu – rangli metallar, avtomashinalar, mineral o’g’itlar, to’o’imachilik mahsulotlari va oziq-ovqat mahsulotlaridir. Bu bilan, eksport-import tarkibi yangilandi.

Import o’rnini bosuvchi tovarlarning ko’plab yaratilishi, mamlakatning importga o’aramligini ancha chekladi, chunki bu bilan, mamlakatimiz o’zini-o’zi mahsulotlar bilan ta’minlashga bir o’adar erishdi.

Ilgari O’zbekiston o’zini yoqilg’i-energetika resurslari bilan ta’minlash uchun ularni katta miqdorda import o’ilar va bunga 600 ming tonna paxta tolasi qiymatiga teng pul mablag’lari sarflanar edi. yoqilg’i-energetika mustaqilligiga erishish O’zbekistonni bu sohada chetga o’aramlikdan va katta miqdordagi valyuta sarfidan xoli etdi. Tarkibiy o’zgarishlar natijasida O’zbekiston oziq-ovqat ta’minotida ham, mustaqillik tomon jiddiy o’adam tashladi. Bunga birinchi navbatda, don ishlab chiqarishni rivojlantirish oro’ali erishildi. Natijada, O’zbekistonning donga bo’lgan talab-ehtiyojlarining 90%dan ziyod qismi o’z ishlab chiqarishi hisobidan qondiriladigan bo’ldi.

Tarkibiy o’zgarishlar mamlakatning salohiyatidan samarali foydalanishni ko’zda tutadi. SHu maqsad yo’lida mahalliy xom-ashyoni chuqur qayta ishlab, undan tayyor yoki yarim tayyor, hatto, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish yo’liga o’tildi va bu katta naf keltirdi. Paxtani sotish o’rniga undan kalava ip tayyorlab, uni jahon bozorida sotishdan 3 marta ko’p daromad olina boshlandi. Muhimi, bu sohaning rivojlanishi yangi ishchi o’rinlar hisobiga aholini band qilish, uning daromadlari manbalarini oshirish imkonini yaratdi.

Tarkibiy o’zgarishlar tufayli O’zbekistonda iqtisodiy o’sishning an’anaviy sohalari bilan birgalikda yangi sohalari ham rivojlantirila boshlandi. Bundagi asosiy omillardan birinchidan, sanoatlashuv bo’lsa, ikkinchidan, servis sektorining tez sur’atlarda o’sishiga ahamiyat berilganligi bo’ldi va hokazo.