O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Nizomiddin Mir Alisher Navoiydir (1441-1501). U Temuriylar  xonadoniga taalluqli bo’lib, otasi G’iyosiddin 
kichkina Shahrisabzdan Qobulga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hirotda Xusayn Boyqaro saroyida 
turli lavozimlarda ishladi, 1472 yildan boshlab vazir etib tayinlandi. Shoir  mamlakat obodonchiligi, ravnaqi  va 
osoyishtaligi  yo’lida  ko’p  ishlar  qildi.  Maktab,  madrasa,  masjid  va  xonaqolar,  ko’prik,  rabotlar,  shifoxonalar 
qurdirdi, muhtoj va kambag’allarga yordam berdi, olimu shoirlarga homiylik qildi.  
Navoiy ijodi boy bo’lib, asarlari turli mavzularga bag’ishlangan. «Xamsa» ya’ni «Hayratul abror», «Farhod va 
Shirin»,  «Layli  va  Majnun»,  «Sab’ai  sayyor»,  «Saddi  Iskandariy»  dostonlari  hamda  «Lison  ut  —  tayr», 
«Majolisun  nafois»,  «Mahbubul qulub»,  «Holoti Pahlavon Muhammad»,  «Mezon  ul-avzon»,  «Muhokamat  ul-
lug’atayn»  va  boshqalar.  Bulardan  tashqari,  Navoiy  «Xazoyinul  maoniy»  («Ma’nolar  xazinasi»)  nomli  she’riy 
to’plam yaratgan bo’lib, u 45 ming misraga yaqin g’azal, ruboiy, qit’a va fardlardan tashkil topgan.  
Navoiyning ijodi falsafiy fikrlarga boy bo’lib, unda jamiyat va inson munosabati, insonning baxt-saodati, komil 
inson va fozil jamoa, ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-o’ylari o’z ifodasini topgan.  
Shoir  ijtimoiy-falsafiy  qarashlarining  muhim  xususiyati  shundan  iboratki,  unda  falsafiy  fikrlar  majoziy  tarzda, 
badiiy o’xshatish va ramziy iboralar yordamida, zohiriy va botiniy ma’nolarda bayon qilinadi.  
Navoiyning  ijodiy  merosida  insonparvarlik  va  komil  inson  g’oyasi  muhim  o’rinni  egallaydi  —  shoirning 
«Xamsa»siga  kirgan  «Farhod  va  Shirin»,  «Layli  va  Majnun»,  «Saddi  Iskandariy»  kabi  dostonlarining  asosiy 
qahramonlari  Iskandar,  Farhod,  Shirin,  Layli,  Majnun  va  boshqalar  komil  inson  sifatida  talqin  qilinadi.  Ular 
mehnatsevar,  o’z  kasbini  ustasi,  doimo  o’zgalarga  yordam  beruvchi,  shijoatkor  va  jasur,  aqlli  va  bilimdon, 
saxovatli,  to’g’ri  so’z,  sofdil,  kamtar,  o’zida  xulq-odob,  adolat,  sabr-toqat,  nafsni  tiyish,  olijanoblik  kabi 
fazilatlarni mujassamlashtirgan shaxslardir.  

---

Navoiy  xalq  orasida  insonparvarlik  g’oyalarini  tarqatdi,  turli  millat  va  elatlar  o’rtasidagi  do’stlikni  ulug’ladi. 
Forobiy,  ibn  Sino,  Beruniy  va  boshqalar  singari,  mukammal  jamiyat  haqida  fikr  yuritdi.  Xalqni  farovonlikka, 
baxt-saodatga  eltuvchi,  hamma  teng,  zulm-istibdoddan  holi  bo’lgan  davlat  tuzumini  orzu  qildi.  U  ilm-fan 
egallashni afzal bildi, mol-mulkka, boylikka hirs qo’yishni, tamagirlikni qoraladi. Navoiyning yaxshilik, ezgulik, 
muhabbat,  do’stlik,  adolat,  tinchlik,  osoyishtalik  va  boshqa  go’zal  fazilatlar,  ma’naviy-ahloqiy  qadriyatlar 
to’g’risidagi  qimmatli  fikrlari,  nasihatomuz  so’zlari  respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan  so’ng  ham 
barkamol insonni tarbiyalashga xizmat qilmoqda.  
O’sha davrning ko’zga  ko’ringan mutafakkirlaridan biri  Kamoliddin Husayn Voiz Koshifiy  (taxm.1440/1450 
— 1505 yillarda yashagan) bo’lib, O’rta Osiyo va Xurosonda axloq falsafasi rivojiga hissa qo’shgan.  
Koshifiy  Sabzavor  shahrida  tavallud  topadi,  keyinchalik  Abdurahmon  Jomiyning  taklifi  bilan  Hirotga  ko’chib 
keladi.  U  qolgan  umrini  Hirotda  o’tkazadi  va  shu  erda  vafot  etadi.  Koshifiy  katta  olim  va  mudarris  bo’lib 
etishadi, butun umrini ilm-fan va nasru-nazm ravnaqiga bag’ishlaydi. U Navoiy va Jomiy bilan do’stona aloqada 
bo’ladi.  «Mavlono  Husayn  Voiz  Koshifiy  taxallus  qilur,  sabzavorlikdur.  Yigirma  yilg’a  yaqin  borkim, 
shahardadur va mavlono zufundun va rangin va purkor voqe’ bo’lubtur. Oz fan bo’lg’aykim, dahli bo’lmag’ay. 
Xususan,  va’z,  insho  va  nujumki,  aning  haqqidur  va  har  qaysida  mashhur  ishlari  bor...»  —  degan  edi  Navoiy 
uning haqida.  
Voiz Koshifiy ilmning ko’p sohalarida ijod qilgan. U voizlik san’atini puxta egallagan, insho, ilohiyot, falakiyot, 
adabiyot,  falsafa,  axloq  va  pedagogika  sohalarida  ishlari  bor.  Olimning  muhim  risolalari  «Axloqi  muhsiniy» 
«Futuvvatnomayi sultoniy», «Anvari Suhayli», «Maxzanul-insho», «Risolayi xotamiya» va boshqalardir. Ushbu 
asarlarda  mutafakkir  davlatni  oqilona  boshqarish,  insonga  go’zal  hulq-odob  qoidalarini  singdirish,  ilm-fan  va 
kasb-hunarni  egallash,  tijoratchi  va  savdogarlar  hulq-odobi,  umuman  ta’lim-tarbiya  haqida  qimmatli  fikrlarni 
ilgari  suradi.  Olim  o’z  asarlarida  hukmronlardan  halqqa  g’amxo’rlik  qilishni,  ularni  haqsizlik  va 
o’zboshimchalikdan  muhofaza  qilishni  qo’rqmasdan  talab  qiladi.  Uning  ijtimoiy  falsafiy  va  axloqiy  g’oyalari 
hozir ham o’z tarbiyaviy qimmatini yo’qotmay kelmoqda.  
XV  asrning  oxiridan  boshlab  Temuriylar  davlati  sekin-asta  inqirozga  yuz  tuta  boshladi.  Bunga  temuriy 
shahzodalarining o’zaro urush-janjallari, tarqoqlikning kuchayishi, o’zaro nizolar, taxt uchun kurashlar natijasida 
mamlakatning  bo’linib  ketishi,  iqtisodning  tushkunlikka  uchrashi  sabab  bo’ldi.  Natijada  Mavorounnahr 
Shayboniyxon tomonidan bosib olindi.  
Temur  avlodidan  bo’lgan  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  (1483-1530)  o’sha  davrning  eng  ma’rifatli 
podsholaridan biri edi. Andijonda Umarshayx Mirzo xonadonida tug’ilgan Bobur keyinchalik Hindistonda ulkan 
saltanatga asos soldi. Bobur davrida hind diyori  gullab  yashnadi,  undagi  madaniyat  yuksak darajaga ko’tarildi. 
Hindistonning XX asrdagi eng atoqli kishilari Mahatma Gandi va Javoharlal Neru ham Bobur va boburiylar  — 
Shoh Jahon, Avrangzeb va Akbar kabi temuriyzodalarga juda katta baho berganlar.  
Ichki kelishmovchiliklar natijasida o’z yurtini tashlab ketishga majbur bo’lgan Bobur avval Qobulda, so’ngra esa 
1526  yilgi  Panipat  jangida  ibrohim  Lo’di  ustidan  g’alaba  qozonib,  Hindistonda  o’z  hukmronligini  o’rnatdi. 
«Boburiylar  sulolasi»  Hindistonda  300  yildan  ortiq  hukmronlik  qilib,  temuriylar  davlati  va  madaniyatining 
davomchisi sifatida mashhur bo’ldi.  
Boburning  xizmati  shundaki,  u  Hindistonni  markazlashgan  davlatga  aylantirdi,  mamlakatda  tinchlik  o’rnatdi, 
obodonlashtirish  va  qurilish  ishlarini  rivojlantirdi,  karvonsaroylar,  me’moriy  yodgorliklar,  bog’chalar, 
kutubxonalar  barpo  qildi,  madaniyat,  san’at,  adabiyot  va  ilm-fanni  yuksaltirdi.  Bobur  ilm-fan,  san’atga  katta 
qiziqish bilan qaragan, yuksak aql egasi, qomusiy bilimga ega bo’lgan davlat arbobi, olim va shoirdir.  
Boburiylarning ko’pchiligi ma’rifatchilik bilan mashg’ul bo’ldilar, olimu fuzalolar bilan maslahatlashib turdilar. 
Ularning  yana  bir  xizmati  islom  va  budda  diniga  e’tiqod  qiluvchi  musulmon  va  hindularni  kelishtirishga,  ahil 
yashashga chaqirishda bo’ldi.  
Boburning mashhur tarixiy asari «Boburnoma»dir. Bulardan tashqari, u huquqshunoslikka oid «Mubayyin», aruz 
ilmiga  oid  «Mufassal»,  musiqa  bo’yicha  «Musiqiy»,  harbiy  ishlarga  oid  «Harb  ishi»  risolalarini  yozgan. 
«Boburnoma»  o’sha  davrdagi  Markaziy  Osiyo,  Hindiston,  Afg’oniston,  Eronning  siyosiy,  iqtisodiy,  ijtimoiy 
hayotini,  savdo  munosabatlari,  jug’rofiyasi,  hayvonot  va  nabotot  olamini,  iqlimi,  qabila  va  elatlarning  urf-
odatlari, marosimlari, turmush tarzini va marosimlarini aks ettirgan asardir.  
Bobur o’zining lirik she’rlarida  ishq, muhabbat, Vatan sog’inchi,  mehr, vafo, insoniylik, do’stlik,  yaxshilik va 
mehr-oqibatni kuyladi.  
Javoharlal  Neru  Boburning  Hindistondagi  faoliyatiga  katta  baho  bergan  edi.  Neru  Boburning  dilbar  shaxs 
ekanligi,  mard  va  tadbirkorligini,  san’atni  sevganini  va  umuman,  Hindiston  uchun  ko’p  ish  qilganligini 
ta’kidlagan  edi.  Bobur  va  boburiylarning  siyosiy,  madaniy  faoliyatlari  Hindiston  va  O’zbekiston  o’rtasidagi 
do’stlik rishtalarini mustahkamlashda hozir ham muhim rol o’ynamoqda.  
Shunday  qilib,  XIV-XV  asarlarda  Movarounnahr  va  Xurosonda  madaniy  yuksalish  yuz  berdi.  Buni  olimlar 
Renessans davri ham deb atamoqdalar. Ba’zi olimlar esa, bu atamaning Sharq mamlakatlariga to’g’ri kelmasligi 
to’g’risida  o’z  fikrlarini  aytmoqdalar.  Nima  bo’lganda  ham  Evropada  XV-XVI  asarlardagi  ko’tarinkilik, 
Renessansning muhim xususiyatlari  

---

Markaziy Osiyoda ro’y bergan madaniy yuksalish bir-biriga ko’p tomonlari bilan o’xshab ketadi. Bular orasida 
mushtarakliklar ko’p.  
XIV-XV asrlar  moddiy  va  ma’naviy  yuksalishining  muhim  xususiyati  yana shundan iboratki, bu davrda ishlab 
chiqarish  o’sdi,  ichki  va  tashqi  savdo,  hunarmandchilik,  dehqonchilik  rivojlandi,  xorijiy  mamlakatlar  bilan 
diplomatik va madaniy aloqalar o’rnatildi, inson aql-zakovati va uning eng yaxshi fazilatlariga e’tibor kuchaydi, 
ilm-fan va san’at rivoj topdi, qomusiy olimlar etishib chiqdi, madaniy merosni o’rganishga qiziqish ortdi. Temur 
va  temuriylar  davridagi  madaniy  yuksalish  hozir  ham  o’z  ahamiyatini  yo’qotgani  yo’q.  Ular  mustaqil 
davlatimizni  mustahkamlashda,  madaniy-ma’rifiy  va  tarbiyaviy  ishlar  samaradorligini  oshirishda,  milliy  g’oya 
va mafkurani shakllantirishda ma’naviy ozuqa vazifasini o’tamoqda.