III bob.Fizika fanini o’qitishda yangi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach Respublika ta’lim sohasida tub
o’zgarishlar sodir bo’ldi va bu sohada yangidan-yangi islohotlar olib
borilmoqda.Umumiy o’rta ta’lim o’quv fanlari dasturlari, o’quv adabiyotlari
butunlay yangidan qayta qarab chiqildi va kerakli o’zgartirishlar kiritildi. Jumladan
fizikani o’qitish uslubida ham qator tajribalar to’plandi. Biroq bu sohada hal
qilinishi kerak bo’lgan muammolarimiz ham yo’q emas. Buni oliy o’quv yurtlariga
kirish imtihonlarini topshirish natijalaridan aniqlash mumkin.
Bugungi kun fizika o’qituvchisi oldida turgan dolzarb muammolardan biri
ta’limning zamonaviy texnologiyalarini loyihalash va uni o’qitish amaliyotida
qo’llashdir. Fizika o’qituvchisi o’quvchilarga fizika fanidan zaruriy bilimlarni
beribgina qolmay, ularda fanga nisbatan qiziqish uyg’ota olishlari kerakki, natijada
bu sohada yaxshi mutaxassis, yetuk kadrlar yetishib chiqishiga erishilsin.
O’qituvchi o’tgan har bir dars boshqa darsdan farq qilishi, bugungi
o’tiladigan dars kechagisiga nisbatan mukammal bo’lishi kerak.
Darsni yangi pedagogik texnologiyalar :
─ axborot vositalaridan foydalanib;
─ ko’rgazmali qurollari yordamida;
─ interfaol metodlarni qo’llash orqali;
va h.k.lardan foydalanib tashkil etsak, bu dars o’quvchi ongiga yaxshi yetib boradi
va xotirasidan joy oladi. O’quvchining ilmiy dunyoqarashi kengayib, bilim darajasi
ortadi.
An’anaviy ta’limdan farqli zamonaviy ta’limni tashkil etishdan maqsad
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir. Qisqa vaqt ichida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib
berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish ,
shuningdek o’quvchilar faoliyati, bilimini nazorat qilish, ularning bilim, ko’nikma
44
va malakalarini baholash fizika fani o’qituvchisidan katta pedagogik mahorat
hamda ta’lim jarayoniga yangicha yondashishni talab etadi.
Hozirgi
kunda
dunyoning
ko’plab
rivojlangan
mamlakatlarida
o’quvchilarning ilmiy faoliyatini, ijodkorligini oshiruvchi va shu bilan bir qatorda
ta’lim-tarbiya jarayoninig samaradorligini kafolatlovchi yangi pedagogik
texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba to’plangan. Shu tajriba asosini
tashkil qiluvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilib, bu metodlarni
dars jarayoniga qo’llay bilish bugungi zamon fizika o’qituvchisi zimmasiga
yuklatilgan yuksak vazifadir.
Pedagogik texnologiyaning muvaffaqiyatli loyihalanishi va yakuniy
natija(samara)ning kafolatlanishi o’qituvchining didaktik masalalar mohiyatini
anglab yetish darajasi va darsda ularni to’g’ri baholay olishiga bog’liqdir. [28]
Har bir o’tiladigan darsda ta’limning aniq maqsadining belgilanishi o’qitish
texnologiyasini loyihalashda muhim shartlardan biri sanaladi. Bunda fan mavzulari
bo’yicha o’qitishning tashxislanuvchi maqsadi aniqlanadi.
Fizika fan sifatida o’tilgan vaqtdan boshlab fanning ma’lumotlar bazasi
ko’payib katta hajmni tashkil etmoqda va u yuqori tezlikda yil sayin boyib
boryapti.
Shu sababdan fizikani o’tish jarayonida faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab
olish va o’quvchining o’zlashtirish qobiliyatlariga mos holda ma’lumotlar hajmini
miqdoriy o’lchamga keltirish zarur.
45
3.1.Fizika fanini o’qitishda “davra suhbati”, “muammoli
vaziyat” usullaridan foydalanish
Davra suhbati texnologiyasi─ aylana stol atrofida berilgan muammo yoki
savollar yuzasidan ta’lim oluvchilar tomonidan o’z fikr-mulohazalarini bildirish
orqali olib boriladigan o’qitish metodidir. [29]
Davra suhbati metodi qo’llanilganda stol-stullarni doira shaklida joylashtirish
kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko’z aloqasi”ni o’rnatib
turishga yordam beradi. Davra suhbatining og’zaki va yozma shakllari mavjuddir.
Og’zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va ta’lim
oluvchilardan ushbu savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishlarini so’raydi
va aylanma bo’ylab har bir ta’lim oluvchi o’z fikr-mulohazalarini bayon etadilar.
So’zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar muhokama qilish
lozim bo’lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo’lingandan so’ng muhokama
qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashga va nutq madaniyatining
rivojlanishiga yordam beradi.
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har
bir ta’lim oluvchiga konvert qog’ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga
ma’lum bir mavzu bo’yicha o’z savolini beradi va javob varaqasining biriga o’z
javobini yozib konvert ichiga solib qo’yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi.
Barcha konvertlar aylana bo’ylab harakatlanadi.
Akademik litseyda fizika fanidan I bosqich o’quvchilariga o’tiladigan
“Dinamikanining vazifasi. Nyuton qonunlari. Inersial va noinersial sanoq
sistemalari” mavzusini o’tishda bu metodni qo’llashni ko’rib chiqaylik.
O’qituvchi yangi mavzuni doskaga yozib e’lon qiladi. Nyutonning 1-qonunini,
inersiya bo’yicha harakat, Nyutonning 2-qonunini tushuntiradi va bu mavzularga
tabiatdan misollar keltiradi. Nyutonning 3-qonuni ta’rifi, mohiyati ochib beriladi
va ko’rgazmali qurollar vositasida bayon etiladi. [30]
Mavzuni o’tish jarayonida o’quvchilar faolligini oshirish maqsadida
“muammoli vaziyat” yuzaga keltiriladi.[31]
46
Masalan, jismlarning inertligi, inersiya bo’yichа harakatni tushuntirishda
quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:
1.Nima uchun avtobus joyidan birdan qo’zg’algan vaqtda orqaga qarab og’ib
ketamiz-u, yurib ketayotgan avtobus birdan toxtaganda esa aksincha oldinga qarab
harakatga kelamiz.
2.Nima uchun polga qoqilib yiqilib tushgan kishi orqaga emas, oldinga
qarab yiqiladi?
3.Nima uchun avtomobil, samolyot yoki raketalar birdaniga katta tezlikka
erisha olmaydi?
Nyutonning 3-qonunini tushuntirishda quyidagi savollar o’rtaga tashlanadi:
1) Nyutonning 3-qonuniga ko’ra moddiy nuqtalar ta’sir kuchlarinig
kattaliklari doimo bir-biriga teng, yo’nalishlari qarama-qarshi va ularni
tutashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’ylab yo’naladi.
=
Ot qo’shilgan arava misolini olib qaraylik. Ot aravini tortsa, arava ham otni
tortishi kerak-ku, unda nima uchun baribir ot aravini tortib ketadi?
2) G’o’lani yorib o’tin qilinayotganda bolta g’o’laga siqilib qoldi. G’o’lani
yorish uchun qattiq tayanchga g’o’lani urgan ma’qulmi yoki boltaning orqasini
urgan ma’qulmi? Urish vaqtini bir xil deb hisoblang. [32-33]
Bu savollar muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi, butun auditoriyani
fikrlashga, o’ylashga majbur qiladi.
Shu va shu kabi boshqa savollarga o’quvchilar javobi tinglanadi.
O’quvchilarning javoblari tinglangach ular javoblaridagi noaniqliklar, notog’ri
fikrlar o’qituvchi tomonidan to’ldiriladi, aniqlashtiriladi.
Yangi mavzu bayoni tugatilgach, mavzuni mustahkamlashda “davra
suhbati” texnologiyasi qo’llaniladi.Texnologiya quyidagi bosqichlarda olib
boriladi:
1.O’qituvchi o’quvchilarni mashg’ulotni o’tkazish tartibi bilan tanishtiradi.
47
2.Har bir o’quvchiga yangi mavzuga oid o’z savolini yozish uchun
varaqalar tarqatiladi.
3.O’quvchilarga savol yozish uchun vaqt belgilanadi.
4.Har bir o’quvchi yozgan savolini o’zining chap tomonidagi o’quvchiga
uzatadi va unga yon tomondagi o’quvchi bu savolga javob yozadi.(1-rasm)
Masalan, 1-o’quvchi: Nyutonning 1-qonunini ta’riflang.
2-o’quvchi: Inersiya so’zining ma’nosi nima?
3-o’quvchi:Massa va tezlanish orasida qanday bog’lanish bor?
va h.k. shunday savollar yon tomondagi o’quvchiga uzatiladi.
1-rasm.
Natijada o’quvchilarning faolligi oshadi va bir-birlarining savollariga javob
izlashga shoshiladilar, javob topadilar va javobni og’zaki aytadilar. Javobning
to’g’riligini savol tuzgan o’quvchi o’qituvchi ishtirokida baholaydi.(2-rasm.)
2-rasm.
48
Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo’yicha o’zlarining
bilimlarini qisqa va aniq ifoda etadilar. Bundan tashqari metod orqali ta’lim
oluvchilarni muayyan mavzu bo’yicha baholash imkoniyati yaratiladi.Bunda
o’quvchilar o’zlari bergan savollariga guruhdoshlari tomonidan aytilgan javobga
baho beradilar va aniq savolga aniq javob berishga o’rganadilar.
3.2. “6
” yoki “
” usuli va uning fizikani o’qitishda
qo’llanilishi
Ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish zamonaviy
talablardan biri bo’lib, pedagogik xodimlar va o’qituvchilardan uzluksiz ravishda
o’z ustida ishlashini talab etadi.
Boshqa fanlardagi kabi fizika fanini o’qitishda ham yangi pedagogik
texnologiyalardan foydalanish yaxshi samaralar beradi. Fizika faniga ajratilgan
soatlar 6-9 sinflarda 68 soatdan, kasb-hunar kolejlari (KHK) va akademik lisey
(AL) (ijtimoiy gumanitar- umumta’lim yo’nalishlarida) har bir semestrda 40 soat
o’quv o’quv yuklamasi ajratilgan bo’lib, butun kursni o’qitish uchun 160 soatni
tashkil etadi. Bu soatlar davomida o’qituvchi kurs bo’yicha ham ma’ruza o’tishi,
ham masalalar yechish, ham labaratoriya mashg’ulotlarini o’tkazishga ulgurishi
kerak. Oliy o’quv yurtiga kirishda topshiriladigan test sinov savollari fizikadan
asosan masalalar yechish lozimligini inobatga olinsa, masalalar yechish qanchalik
muhim ekanligi ayon bo’ladi. Odatda bir juft soat davomida an’anaviy tarzda dars
o’tilganda o’quvchilar ko’pi bilan 8,10 ta masala yechib ulguradilar. Bunda o’ta
faol o’quvchilar masalani tez yechadilar va boshqa sust o’zlashtiradigan
guruhdoshlari masalani yechib bo’lgunlaricha “bo’sh” qolib ketadilar. Sust
o’zlashtiruvchi o’quvchilar esa, aksincha, masalaning mohiyatiga tushunmay
o’qituvchining vaqtni “tejashi” hisobiga nazardan chetda qoladilar.
Ana shunday darslarda interfaol usullarni – yangi pedagogik texnologiyalarni
qo’llash sezilarli samaralar beradi. Shunday usullardan biri “6x6” yoki “6x5”
usulidir. [16]
Bu usul qo’llanilganda dars jarayoni quyidagi tartibda olib boriladi:
49
1-bosqich. O’qituvchi dars boshlanishdan oldin 5 ta stol atrofiga 6 tadan stul
qo’yib chiqadi.
2-bosqich.O’quvchilar o’qituvchi tomonidan 5 ta guruhga bo’linadilar.
O’quvchilarni guruhlarga bo’lishda o’qituvchi quyidagi usulni qo’llash mumkin: 5
ta stolning har biriga muayyan ob’yekt (masalan: kamalak, kristall, avtomobil,
shimol yog’dusi, tranzistor) surati tushirilgan lavhani qo’yib chiqadi(3-rasm).
O’qituvchi qo’lida har biri oltitadan bo’lgan tranzistor, avtomobil, shimol
yog’dusi, kristall va kamalak tasvirlari tushirilgan jami 30 ta varaqchalar bo’lib,
o’quvchilar navbatma-navbat ushbu rangli varaqchalardan bittasini tanlaydilar va
shu tasvir tushirilgan lavha qo’yilgan stoldan joy egallaydilar. Har bir jamoa o’ziga
sardor saylab oladi.
3-rasm.
Bu usulni qo’llashda mashg’ulot ishtirokchilarning har biri qisqa vaqt
mobaynida ham munozara qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma’ruzachi sifatida
faoliyat olib boradi.
“6x5” usulidan ta’lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan o’ta faollikni,
pedagogik mahorat egasi bo’lishni talab etadi. Bunda o’qituvchi guruhlarni
50
shunday shakllantira olish kerakki, har bir guruhda faol va sust o’zlashtiruvchi
o’quvchilar to’g’ri taqsimlansin. Guruhlar noto’g’ri shakllantirilganda o’quvchilar
qo’yilgan muammoni yecha olmasdan vaqtni behuda sarflashlari mumkin.
3-bosqich. O’quvchilar o’z o’rinlariga joylashib olganlaridan so’ng
o’qituvchi masalalar yechish mavzusini e’lon qiladi.
Mavzu: Turli muhitlarda elektr toki mavzusiga doir masalalar yechish.
Turli muhitlar, ya’ni
• metallar (o’tkazgichlar)da elektr toki;
• elektrolitlarda elektr toki;
• gazlarda elektr toki;
• yarim o’tkazgichlarda elektr toki;
• bo’shliqda elekt toki;
O’qituvchi har bir mavzuga qisqacha to’xtalib, shu sohalarga tegishli
o’tkazilgan tajribalarda ochilgan qonunlar va asosiy formulalarni eslatib o’tadi va
tushuntiradi.
Xususan: Metallarda elektr toki ulardagi erkin elektronlarning tartibli
harakatidan iborat ekanligini ko’rsatuvchi Styuart-Tolmen, Mandelshtam-
Papaleksi tajribalarini, elektrolitlarda elektr toki musbat va manfiy ionlarning
tashqi elektr maydon ta’siridagi tartibli harakati ekanligi va Faradeyning birinchi
va ikkinchi qonunlariga, gazlarda elektr toki ionlar va elektronlarning tartibli
harakatidan iboratligini, yarim o’tkazgichlarda elektr toki teshiklar (musbat) va
elektronlarning tartibli harakatidan, bo’shliqda elektr toki qizdirish yoki tashqi
ta’sir tufayli yuzaga kelgan elektronlarning tartibli harakatidan iborat ekanligini
eslatib o’tadi. Asosiy formulalar va qonunlar doskaga yozilib, kerakli tushunchalar
beriladi. Undan so’ng savollar bo’lsa ularga javob beriladi. [34-35]
Bir juft soatning 20 daqiqasi ana shunga sarflanadi. Qolgan 60 daqiqa
davomida oldindan tanlab kelingan masalalar yechishga kirishiladi.
Har bir guruhga 3 tadan masala beriladi. O’quvchilar o’z guruhlarida bu
masalalarni yechib, muhokama qiladilar. Bu masalalarni yechib bo’lganlaridan
so’ng sardorlar qo’shni guruhga o’tib masalalarni yechish usullarini yangi guruhda
51
muhokama qiladilar va bu sardorlarning ko’chishi ular yana o’z o’rinlariga qaytib
kelgunlaricha davom etadi.(4-rasm)
4-rasm.
Natijada har bir guruhga berilgan 3 tadan 15 ta masala sinfdagi barcha
o’quvchilar tomonidan yechib chiqiladi.
Masalan, 1-guruhga quyidagi variant savollari tushdi deb faraz qilaylik.
1) Elektrolitik vannada tok kuchi chiziqli
qonun bo’yicha
o’zgaradi. Elektrolit orqali 5 minut ichida o’tgan elektr zaryadini
aniqlang
2) Diodda anod bilan katod orasidagi potensiallar farqi 360 V. Ular orasidagi
masofa 1sm bo’lsa, elektron qanday tezlanish oladi? (m/ )
.
3) Qarshiliklari teng bo’lgan ikkita termistor o’zgarmas kuchlanish manbaiga
ketma-ket ulandi.Termistorlardan birini sovutish natijasida undagi
kuchlanishning tushuvi 1.5 marta ortgan bo’lsa, uning qarshiligi necha marta
ortgan?
Qolgan guruhlarga ham shu mavzuga oid boshqa variant masalalari beriladi.
Har bir guruh sardori belgilangan vaqt tugagach o’z guruhi bilan ishlagan masala
variantini olib qo’shni guruhga o’tadi, 2- guruh sardori esa o’z variantini olib 3-
guruhga va h.k.o’rin almashadilar.Ya’ni har bir guruh endi yangi variant
masalalarini “yangi” sardor boshchiligida ishlaydilar.
52
Keyingi bosqichda guruh sardorlari yana soat strelkasi bo’yicha qo’shni
guruhga o’tadilar va h.k.Shu tariqa har bir guruh sardori dastlab tushgan masala
variantini 5 ta guruh bilan ham navbatma-navbat ishlab chiqadi.
Natijada har bir guruhga berilgan 3 tadan 15 ta masala sinfdagi barcha
o’quvchilar tomonidan yechib chiqiladi, shu tariqa dars jarayoni yakunlanadi.
Sust qatnashgan o’quvchilarga quyidagi sifatga oid maslalar bilan murojaat
etiladi.
1.Nima uchun simyog’ochda turgan qushlarni tok urmaydi?
2.Tok urgan kishini qanday qutqarish kerak ?
3.Yashin qaytargichning ishlash prinsipini gapiring.
4.Havo ham tok o’tkazadi-mi? Havoning dielektrikligi qachon buziladi?
Dars yakunida o’qituvchi o’z fikr-mulohazalarini bildiradi. Ilg’or va faol
o’quvchilar rag’batlantiriladi. Masalalar yechishdagi yutuq va kamchiliklar
o’qituvchi tomonidan aytib o’tiladi. Bunday usul qo’llanilganda quyidagi
natijalarga erishish mumkin:
1. Qisqa vaqt davomida ko’proq materialni o’zlashtirish;
2. Bir xil masalani turli guruhlarda yechganda masalaning turli xil usuldagi
yechimini topish;
3. O’quvchilar guruh bo’lib ishlaganda o’zaro hamkorlik, bir-birining fikrini
tinglash va xulosalar chiqarish, o’z fikrini o’rtoqlariga erkin ayta olishi va
shu bilan birgalikda sog’lom raqobat yuzaga kelib har bir o’quvchi yuqori
baho olish imkoniyatiga ega bo’ladi;
3.3.“Bilaman. Bilishni xohlayman. Bilib oldim.” usulining
fizikani o’qitishdagi ahamiyati
Fizika fani−eksperimental fan. Fizikani o’qish, o’rganish, o’zlashtirish
jarayonida o’quvchilar birmuncha qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bu
vaqtda o’quvchilarda o’z bilimiga ishonchsizlik paydo bo’lib, oqibatda fandan
zerikish kabi salbiy holat yuzaga kelishi mumkin.
53
Bugungi zamon fizika o’qituvchisi esa o’quvchilarga fizika fanidan zaruriy
bilimlarni beribgina qolmay, ularda fanga qiziqish uyg’ota olishlari kerak-ki,
natijada bu sohada yaxshi mutaxassis, yetuk kadrlar yerishib chiqsin. O’qituvchi
o’tgan har bir dars boshqa darsdan farq qilishi kerak. Darsni yangi pedagogik
texnologiyalar, axborot vositalari, ko’rgazma qurollari asosida tashkil qilsak, bu
dars qiziqarli, sifatli chiqadi va ta’lim samaradorligi kafolatlanadi.
Interfaol metodlardan biri “Bilaman.Bilishni xohlayman.Bilib oldim.”metodi
bo’lib, uni fizika darsida qo’llashda yaxshi natijaga erishish mumkin.
“Bilaman.Bilishni xohlayman.Bilib oldim.”metodi. [16]
Bu metod orqali muayyan mavzular bo’yicha o’quvchilar bilimini baholash
va o’qituvchining o’quvchilarning nimalarga qiziqishlari, mavzuni o’zlashtirish
darajalarini bilib olishga imkon beradi.
Ushbu metodni qo’llash jarayonida o’quvchilar bilan ommaviy yoki guruhli
ishlash mumkin. Guruh shaklida tashkil etilganda mashg’ulot yakunida har bir
guruh tomonidan bajarilgan faoliyat tahlil etiladi. Guruhlarning faoliyati quyidagi
ko’rinishda tashkil qilinishi mumkin:
1.Har bir guruh umumiy sxema asosida o’qituvchi tomonidan berilgan
topshiriqlarni bajaradi va mashg’ulot yakunida bu guruhlarning munosabatlari
loyiha bandlari bo’yicha umumlashtiriladi.
2. Guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo’yicha o’qituvchi
tomonidan berilgan topshiriqni bajaradi.
Dars jarayoni bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog’ozida o’z aksini topgan
quyidagi sxema asosida tashkil etiladi
Bilaman
Bilishni xohlayman
Bilib oldim
Metodni qo’llash jarayoni uch bosqichdan iborat.
1-bosqich. O’quvchilarning o’rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo’yicha
tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi.
54
2-bosqich.O’quvchilarning mavzu bo’yicha mavjud bilimlarini boyitishga
bo’lgan ehtiyojlari o’rganiladi.
3-bosqich.O’quvchilar yangi mavzu bo’yicha ma’lumotlar bilan batafsil
tanishtiriladi.
Akademik litseyda texnika yo’nalishidagi guruhlarning III bosqichida
o’tiladigan “Quyosh energiyasidan foydalanish.Yarim o’tkazgichli batareyalar.”
nomli mavzusini o’tishda bu metodni qo’llashni ko’rib chiqaylik.
Yangi mavzuni bayon qilishdan avval guruhdagi o’quvchilardan guruhchalar
tashkil etiladi va yuqoridagi sxema guruhchalarga tarqatiladi.
Bu bosqichda o’quvchilarning “Quyosh energiyasidan foydalanish.Yarim
o’tkazgichli batareyalar.”mavzusi bo’yicha tushunchalarga egalik darajalari
aniqlanadi. O’quvchilar jadvalning 1-ustunini to’ldiradilar. Ya’ni o’qituvchi hali
yangi mavzuni tushuntirmagan bo’lsa-da, o’quvchilar yangi mavzuga doir qanday
bilimga ega ega ekanliklarini sxemada ifoda etadilar. O’quvchilar 1-ustunni
quyidagicha to’ldirdi deylik.
I.Bilaman.
• Quyosh Yer yuzidagi asosiy issiqlik va yorug’lik manbai.
• Hozirda dunyo bo’yicha energiya zahiralari kamayib bormoqda va bu yangi
energiya manbalarini topishga ehtiyoj tug’diradi.
• Quyosh energiyasidan foydalanish ommalashib bormoqda .
2-bosqich. Jadvalning 2-ustunida o’quvchilar yangi mavzu bo’yicha
nimalarni o’rganmoqchilar, nimalarni bilmaydilar-u, shuni o’zlashtirmoqchi
bo’lsalar ustunchaga qayd etadilar. 2-ustun quyidagicha to’ldirdi deylik.
II.Bilishni xohlayman.
• Qanday qilib quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish mumkin?
• Quyosh batareyasining ishlash prinsipi qanday?
• Bu batareyalar bulutli kunda ham ishlayveradi-mi?
• Yarim o’tkazgichli batareyalarning foydali ish koeffitsiyenti qanday?
55
Shundan so’ng uchinchi bosqich boshlanadi.
3-bosqich. Bunda o’qituvchi yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlar bilan
o’quvchilarni xabardor qiladi.Yangi mavzu bo’yicha materiallar tarqatiladi.Dars
qiziqarli va tushunarli o’tishi uchun o’qituvchi quyosh batareyasini ishlatib,
namoyish tajriba o’tkazishi mumkin.
Mavzuga oid ma’lumot:
Ma’lumki energiya manbalarining yerdagi zahirasi chegaralangan. Agar
yoqilg‘ining bir yil davomida sarf qilish darajasini 2000 yillarga mo‘ljallangan
miqdorda (25 milliard tonna) olinsa va undan hozirgi darajada foydalanib borilsa,
ularning zahirasi 140-150 yil davomida iste’mol qilishga yetishi mumkin. Bu
tarixan juda qisqa muddatdir, albatta.
Shuning uchun ham yoqilg‘i energetika balansi strukturasini yaxshilash
muhim vazifa hisoblanadi. Yoqilg‘i sifatida neft mahsulotlari o‘rniga gaz va
ko‘mirdan, joylarda atom energiyasi, jumladan, tez neytronlar bilan ishlaydigan
reaktorlardan foydalanishni keng yo‘lga qo‘yish mazkur vazifani amalga
oshirishning zarur talablaridir.
Shu maqsadda atom va gidroelektrostansiyalar, issiqlik hamda quyosh
elektrostansiyalarini qurishga katta ahamiyat berilmoqda. Davrimizning gigant
inshootlaridan bo‘lmish janubiy Ukrainadagi atom elektrostansiyasi, Tallimarjon
kombinatsiyalashgan issiqlik elektrostansiyasi va boshqa energetik obyektlarning
tez sur’atlar bilan qurilishi buning yaqqol isbotidir.
Ma’lumki, juda katta va tuganmas energiya resurslaridan biri quyosh
energiyasidir. Quyosh nurining faqatgina bizning sayyoramizga tushayotgan
ulushining quvvati 2
10
14
kilovattni tashkil qiladi.
Quyosh energiyasidan xalq xo‘jaligida samarali foydalanishga BMT ham
katta e’tibor bermoqda. YUNESKO tashabbusi bilan o‘tkazilgan konferensiyalarda
shu sohada olib borilayotgan ko‘pgina materiallar umumlashtiriladi va kelajakdagi
muammolar muhokama qilinadi.
Mamlakatimizda keyingi yillarda quyosh energiyasidan foydalanib
ishlaydigan
qurilmalarning
kompleks
dasturiga
asosan
20
dan
ortiq
56
gelioqurilmaning loyihasi ishlab chiqildi. Jumladan, geliotexnik olimlar Qrimda
energiya ishlab chiqarish darajasi 500 mvt·soat bo‘lgan gelioqurilmani ishga
tushirdilar. O‘zbekiston fanlar akademiyasi Fizika-texnika instituti olimlari
tomonidan yaratilgan yuqori temperaturada ishlaydigan quyosh pechi amaliy
sinovdan o‘tkazilib ishlab chiqarishga tavsiya etildi.
Quyosh batareyalarining yerda qo’llanilishi nuqtai nazaridan kremniydan
yasalgan elementlar alohida o’rin tutadi. Polikristal va amorf kremniy asosida
yasalgan fotoelementlar esa katta masshtabdagi arzon fotoenergetik qurilmalarni
yaratish imkoniyatini beradi. Quyosh elementlarining FIKi olimlar tomonidan
15
16% ko’tarildi. Arsenid galliy fosfid galliy sul’fid va tellurid kadmiy asosida
yangi quyosh elementlari joriy qilingan.
Nazariy hisoblashlar quyosh elementlari kelajagining porloqligini tasdiqladi.
Lekin dastlabki tajridbalar fotoelementlarning o’zida energiyaning yo’qtilishini
ko’rsatdi. Agarda bu muammo hal qilinmaganda edi, yarim o’tkazgichlar asosidagi
quyosh energetikasi faqat qog’ozdagi narsa bo’lib qolar edi.
Quyosh elementlari ichida ro’y beradigan fizik hodisalar tahlil qilinganida shu
narsa ravshan bo’ldiki, yarim o’tkazgichga tushgan quyosh nuri spektrining faqat
ozgina qismigina elektr energiya hosil qilishga sarf bo’lar ekan. Agar yorug’lik
energiyasining ma’lum bir qismi elektron
teshik juftlarini hosil qilishga sarf
bo’lsa, qolgan qismi esa biz aytib o’tgandek issiqlik hosil qilishga sarf bo’lar ekan.
Bu elementlarning xarakteristikalariga salbiy ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa,
konsentrasiyalashgan yorug’likda elektron juftlarni ajratuvchi elektr maydonni
yo’qolishiga olib keladi. 150
200
0
C temperaturada kremniy asosidagi quyosh
elementlari ishlash xususiyatini yuqotadi. Yuqorida aytilgan muammo hozirgi
kunda yetarlicha hal qilinmoqda.
Arsenid galliy asosida olingan quyosh elementining FIK 25% ga etdi, bu
quyosh issiqlik elektrostansiyasining FIK ga qaraganda qariyb 2 marotaba kamdir.
Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, agarda yarim o’tkazgichdan yutilmay o’tib
ketayotgan quyosh spektri qismini ko’p elementli (kaskadli) o’tkazgichlar
yordamida elektron teshik hosil qilishga erishilsa va yutilmay o’tib ketayotgan
57
fotonlar energiyasiga aylantirib ma’lum bir maqsadga ishlatilsa, bunday quyosh
qurilmalarining FIK 70
80 %ga borar ekan. [36]
Yangi mavzu bayon qilingach, o’quvchilar jadvalning uchinchi ustuniga
o’zlashtirgan tushunchalarini yozadilar.
III. Bilib oldim
• Quyosh energiyasidan foydalanishning optimal usulini topish dolzarb
muammolardan bo’lib qolmoqda.
• Quyosh batareyalari quyoshdan kelayotgan yorug’lik energiyasini elektr
energiyasiga aylantiradi va hozirgi kunda ommalashib bormoqda.
• Quyoshdan kelayotgan yorug’lik energiyasini elektr energiyasiga
aylantiruvchi fotorezistorlar yarimo’tkazgich xossasiga ega bo’lgan
material(germaniy, kremniy va h.k.) lar asosida tayyorlanadi.
• Kremniy kristalini o’stirish texnologiyasi takomillshib bormoqda va
O’zbekistonda ham bu sohada izlanishlar olib borolmoqda.
• Toshkent viloyatining Parkent tumanida faoliyat ko’rsatayotgan, quvvati
1000 kW bo’lgan kata quyosh sandoni ham fotogalvanik elementlar
majmuasidan iborat bo’lib, vatanimizning serquyosh yurt ekanligi shu usul
bilan elektr energiya hosil qilishning katta istiqbolga ega ekanligini ko’rsatadi.
3-bosqich tugagach yagona loyiha yaratiladi.Yaratilgan loyiha asosida
quyidagi natijalarni olish mumkin:
1.O’quvchilarning maktabda olgan bilimlar bazasi qay darajada ekanligini,
ularning mustaqil izlanishlari, nimalarga qiziqishlarini bilish mumkin.
2.O’quvchilar guruh bo’lib ishlaganda o’zaro hamkorlik, bir-birini tinglash
va shu bilan birga sog’lom raqobat yuzaga kelib, erkin fikr bildirishga o’rganadilar.
Energiya muammosi va uning yechimlari to’g’risida ilmiy dunyoqarashga ega
bo’ladilar.
3.Bayon etilgan yangi mavzudan o’quvchilar nimalarni o’rgandilar va
nimani tushunmadilar ( Darsda qanday tushunchalar bayon etilmasdan qolib
ketdi)? Bu savolga ham loyiha asosida javob topish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |