O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi o’zbekisтon respublikasi davlaт soliq qo’miтasi soliq akademiyasi

Тashqi va ichki audit xizmatining tavsif jihatdan farqlanishi

Farq qiluvchi belgilari	Ichki audit xizmati	Тashqi audit
Maqsadi bo’yicha	Korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi	Moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini baholash va amaldagi qonunchilikka rioya etilayotganligini tasdiqlash
Qo’yilgan vazifalarga ko’ra	Korxona bo’limlari yoki korxonaning talabiga ko’ra korxona kengashi va boshqaruvchisi tomonidan belgilanadi	Mustaqil tomonlar o’rtasidagi shartnomaga asosan korxona va auditorlik tashkiloti
Javobgarligi bo’yicha	Majburiyatni bajarganligi uchun rahbariyat oldida	Mijoz va huquqiy-me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan uchinchi shaxslar oldida
Ob’ekti bo’yicha	Boshqaruvning alohida funksional masalalarini yechish, korxonaning axborot tizimini ishlab chiqish va tekshirish	Korxonaning hisob tizimi va moliyaviy hisobotlarini tekshirish
Sub’ekti bo’yicha	Korxona rahbariyatiga bo’ysunuvchi va shtat tarkibidagi xodimlar	Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxs
Huquqiy jihatlari bo’yicha	Mustaqil belgilanadi	Umumqabul qilingan auditorlik standartlari bilan belgilanadi
Faoliyat turi bo’yicha	Ijro faoliyati	Тadbirkorlik faoliyati
O’zaro munosabat bo’yicha	Korxona rahbariyatiga bo’ysunishi va undan mustaqilligi	Тeng huquqli sherikchilik, mustaqillik
Хizmatlar uchun haq to’lash prinsiplariga ko’ra	SHtat jadvaliga asosan ish haqi	Haqni mijoz–korxona yoki uning roziligiga ko’ra auditorlik xulosasini olishga ehtiyoji bo’lgan organ to’laydi
Uslubiy jihatlari	Uslubiy jihatlari bir xil, ammo qo’yilgan maqsadlari turlichaligidan kelib chiqib har xil nisbatlarda qo’llaniladi
Hisobotning taqdim etilishi bo’yicha	Korxona egasi va boshqaruv organiga	Auditorlik xulosaning yakuniy qismi nashr ettirilishi mumkin, tahliliy qismi mijozga topshiriladi

Ichki audit xizmati tashqi auditdan 2 ta asosiy farqli jihati bilan ajralib turadi.

Birinchidan, tashqi audit korxonaning moliyaviy hujjatlari to’g’riligini tasdiqlashga asoslanadi. Ichki audit esa asosiy e’tiborni korxonaning mavjud nazorat tizimini va uning turli bo’linmalaridagi ishlab chiqarish, marketing, savdosotiq, moliya va boshqalarning holatini aniqlashga qaratadi.

Ikkinchidan, tashqi audit, birinchi navbatda, korxona mijozlari bo’lmish iste’molchi, kreditor, soliq organlarining qiziqishlarini inobatga oladi. Ichki audit, birinchi navbatda, korxona boshqaruvi qiziqishlariga qaratilgan bo’lib, uning samarali tizimi tashqi auditga ketadigan xarajatlarni qisman kamaytirishga ham xizmat qiladi.

Aslida ichki audit xizmati o’tgan XX asrning 30-yillarida AQSHda yuzaga kelib, bu xizmat turi keyinchalik Yaponiya va G’arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan.

O’zida 160 davlatdan 93 ming odamni birlashtirgan Хalqaro Ichki Auditorlar Instituti keltirgan ta’rifga ko’ra, “ichki audit – korxona tomonidan uning o’z faoliyatini tekshirish va baholash maqsadida tashkil etilgan xizmatdir. U mustaqil va ob’ektiv maslahatlar berish asosidagi faoliyat hisoblanib, korxonaning o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishishga yordam beradi va bunda ichki audit xizmatidan nazorat, korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish hamdaa uning samaradorligiga baho berishda foydalanadi”. Demak, ichki audit biznes maqsadlarni ro’yobga chiqarishga imkon beruvchi faoliyatining hozirgi holatini aniqlash va uni rivojlantirish maqsadida tashkil qilinadi.

Ichki audit bo’limi boshlig’i korxona rahbariga faoliyat natijalari haqida hisobot berish, tasdiqlash uchun o’z faoliyatini olib borish rejasini, uni amalga oshirish tartibini ma’lum qilishi, tekshiruv paytida reja o’zgargan taqdirda bu o’zgarishlar haqida ma’lumot berib turishi kerak.

Ma’lumotlar to’plash jarayonida bo’ladigan ayrim cheklovlar haqida ham ma’lumot berishi kerak.

Ichki audit bo’yicha hisobot quyidagilarni o’z ichiga oladi:

– ichki audit maqsadi;

– majburiyat va huquqlari;

– reja bajarilishi;

– yuqori darajali tavakkalchilik;

– nazorat va korporativ boshqaruv muammolari;

– rahbariyatga kerakli boshqa ma’lumotlar.

Korporativ boshqaruv sharoitida ichki audit xizmatining roli doimo ortib boraveradi. Bunday korxonalarda ichki audit xizmati: Kuzatuv kengashi bilan tekshirish rejasini muhokama qilish; auditning natijalari haqida hisobot tayyorlash; korporativ boshqaruv qoidalariga asosan nazoratni olib borish; ichki nazorat tizimi samaradorligi haqida hisobot tayyorlash; tashqi audit tekshiruvini o’tkazishga yordam berish; Direktorlar kengashiga taqdim etilayotgan hisobotlarni tekshirish va ularga o’z fikrini bildirish; korxona rahbariyatining faoliyati haqida hisobotlar tayyorlash; korxonaning korporativ maqsadlarga erishish darajasini baholash jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi.

SHuni alohida ta’kidlash kerakki, korxonaning maqsadi ish samaradorligini oshiruvchi hamda xatolarga vaqtida barham beruvchi tizim yaratishdir. Binobarin, eng yaxshi tashkil qilingan ichki nazorat tizimi ham o’z samaradorligini vaqti-vaqti bilan baholab borishi kerak. Bu maqsadga erishishda ichki audit xizmati alohida o’rin tutadi.

Ichki audit ichki nazorat tizimining samaradorligi va ishonchliligiga baho beradi, ichki auditorlar esa ushbu baholashni professional olib boruvchi shaxslar hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ichki audit korxona xo’jalik faoliyatining barcha sohalarini mustaqil baholash funksiyasini amalga oshiradi va korxona boshqaruviga joriy nazorat tizimining ishonchliligini isbotlab beradi.

Ichki audit xizmati korxonada yangi loyihalar ishga tushirilayotganda ichki va tashqi tavakkalchiliklar mavjudligini tahlil qilish, tavakkalchiliklarni minimallashtirish yo’lini topish, yuz berishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni kamaytirish ishlarida ham faol ishtirok etishi kerak.

Ichki auditorlar korxonada mablag’larning ishlatilganligini, har xil loyiha va dasturlar bo’yicha monitoring hamda moliyaviy, boshqaruv va soliq hisobini tashkil qilishni, uning ishonchliligi va o’z vaqtidaligini ta’minlashni tekshirib turadi. Ichki auditorlar korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan tuzilayotgan xo’jalik shartnomalari va tomonlarning majburiyatlari qonun hujjatlariga muvofiqligini ekspertizadan o’tkazish hamda unga baho berish orqali nazorat tizimiga ko’maklashadi.

Albatta, bu ishlarni tashkil etishda ichki audit xizmati korxona xodimlariga o’zi amalga oshirayotgan faoliyatning zarurligi va foydaliligini isbotlay bilishi kerak. Buning uchun esa ichki audit xizmati bo’yicha faoliyat ko’rsatayotgan mutaxassis tashkilotni va boshqaruv tamoyillarini bilishi, shuningdek buxgalteriya hisobi, moliya, huquq, soliqqa tortish, savdosotiq, axborot texnologiyalari bo’yicha asosiy bilimlarga ega bo’lishi kerak. Yuqoridagi barcha sohalar bo’yicha mutaxassis bo’lish shart emas. Soha tanlash ixtiyoriy bo’lib, ichki audit bo’limida shu sohalardan biri bo’yicha malakali auditor mutaxassis bo’lsa, shuning o’zi kifoya.

SHunga ko’ra, agar audit o’tkazishda u yoki bu murakkab maxsus soha bo’yicha chuqur bilimlar zarur bo’lib qolsa, auditorlar tashqi mutaxassislarni, misol uchun, professional baholovchilar, statistlar, muhandislar, quruvchilar, geologlar va boshqalarni jalb qilishi mumkin. Auditorlar yakka holda yoki talab qilingan soha bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lgan xodimlardan tuzilgan guruh holida ishlashlari mumkin. Misol uchun, katta kapital qo’yilmalar auditida qurilish, huquq, buxgalteriya hisobi sohalarida yetarli bilimlarga ega auditorlar kerak bo’ladi. Auditor o’z faoliyatini talab darjasida yuritishi uchun quyidagi professional sifatlarga ega bo’lishi kerak: har xil odamlar bilan muloqotga kirisha bilish, o’z fikrini aniq ayta olish va o’z nuqtai nazarini himoya qila bilish, baholash va muhokama qilishda nihoyatda extiyotkor bo’lish, to’g’rilik, tartiblilik va ishini rejalashtira bilish.

Mamlakatimizda ichki audit xizmatini tashkil qilishning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ichki audit Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlangan biznes reja bajarilishini; korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilinishini; buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisob holatini; soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini shu bilan birga umuman ichki nazoratning holatini tekshiradi va ularning monitoringini olib boradi. Ana shundagina mamlakatimiz amaliyoti rivojlangan davlatlar amaliyotiga yaqinlashadi va xalqaro standart talablariga javob bera oladi.

Fikrimizcha, ichki audit xizmati bo’limini tuzishda korxona rahbariyati, eng avvalo, uning mustaqillik darajasini belgilashi, ya’ni ichki audit xizmati rahbari va uning xodimlarini lavozimga tayinlash va egallab turgan lavozimidan ozod etish, korxona Kuzatuv kengashi qarorlariga binoan ularga ish haqi miqdorini va boshqa to’lovlarni belgilashi kerak. CHunki ichki audit xizmati faoliyatining samaradorligi aynan uning mustaqillik darajasiga bog’liq. shuningdek bunda bir narsani unutmaslik kerakki, ichki auditning mutlaq mustaqillikka erishishi ham to’g’ri bo’lmaydi, chunki ichki auditorlar korxona xodimlari hisoblanadi va bu ular faoliyatining ob’ektivligiga bevosita ta’sir qiladi.

Ichki auditning xalqaro standartlarida aytilishicha, ichki auditor mustaqilligi – bu unga qo’yilgan majburiyatlarni erkin va ob’ektiv bajarish hamda o’z fikrini xolisona bayon etish imkoniyatidir. Mustaqillikka ichki auditning o’ziga xos tashkiliy maqomi yordamida erishiladi. Bunda ichki audit xizmati rahbari auditor faoliyati mustaqilligini ta’minlovchi va auditorlik tavsiyalarining bajarilishi bo’yicha aynan bir xil choralarni belgilovchi shaxsga bevosita bo’ysunishi kerak. Ob’ektivlik esa auditorning o’z ishini halol va vijdonan bajarish hamda audit tekshiruvidan ko’zlangan maqsadni aniq amalga oshirish qobiliyatidir.

“Mustaqillik” va “Ob’ektivlik” tushunchalari ma’no jihatidan bir-biriga yaqin bo’lsada, birinchisi, tashkiliy ma’noda, ikkinchisi esa ichki auditorning professional sifatidir. Har ikkala tushuncha o’zaro bog’liq, chunki ichki audit xizmatining mustaqillik darajasi ichki auditorlarning ob’ektivligiga ancha ta’sir ko’rsatadi.

Ichki auditorlarning ob’ektivligi darajasi, albatta, ularning professional tayyorgarligiga bog’liq. Auditorlar zarur bilim va mahoratga ega bo’lishlari, shuningdek o’z fikrlarini himoya qila bilishlari, muammoning mohiyatini aniqlay olishlari kerak. Bunday sifatlarning bo’lmasligi esa auditorlarning o’z ob’ektivligini saqlay olmasligiga olib keladi. Bu narsa quyidagi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:

– ba’zi-bir tavakkalchilik asosida qilinadigan ishlar yoki muammolar aniqlanmay qolishi yoki ularga yetarli darajada e’tibor qaratilmasligi;

– ichki auditorga yuqori malakali mutaxassis sifatida qaramaslik.

Fikrimizcha, bunday muammolarning oldini olish uchun ichki audit xizmati xodimlari biz yuqorida ta’kidlab o’tgan va bilishi lozim bo’lgan bilimlardan tashqari yana quyidagi bilimlarga ega bo’lishlari kerak:

a) huquq, moliya, iqtisod yoki auditorlik bilimiga;

b) korxona boshqaruviga oid bilimga;

v) menejerlik ishi bo’yicha tajribaga;

g) turli soha (ishlab chiqarish, marketing, savdosotiq, axborot texnologiyalari va boshqalar) bo’yicha bilimlarga.

Auditor qanchalik puxta bilimga ega bo’lishidan qat’i nazar, ichki audit xizmatiga bevosita bog’liq bo’lmagan sohada konsalting xizmatlari ko’rsatayotganda ehtiyotkor bo’lishi kerak. Bunday vaziyatda ham ichki auditorning ob’ektivligi masalasi yuzaga keladi. Aksariyat xorijiy mamlakatlarda ichki auditor uchun kompaniya doirasida ichki auditdan tashqari boshqa faoliyat yuritishi qonun bilan taqiqlanganligi ham bejiz emas.

Хulosa qilib aytganda, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi subektlarda ichki auditni tashkil qilish uchun ichki audit xizmati xodimlari puxta bilimga ega bo’lish, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni chuqur tushunib yetishdan tashqari yana quyidagi asosiy talablarga javob berishlari kerak:

– auditorning malaka sertifikatiga;

– O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida yoxud O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi ta’limga tengligi e’tirof etilgan xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma’lumotga, oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati sohasidagi amaliy ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish.

Ichki audit xizmati xodimlari xo’jalik yurituvchi sub’ektning Kuzatuv kengashi tomonidan har yili attestatsiyadan o’tkazilishi va muntazam ravishda ularning malakasini oshirib turilishi kerak.

SHu bilan birga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining samaradorligini ta’minlashda ichki audit xizmatining o’rni nihoyatda katta ekanligiga shubha bo’lmasada, ichki auditni joriy etishda bir qator hal etilishi lozim bo’lgan masalalar mavjud. Bular jumlasiga: ichki audit tizimining ilmiy-metodik asoslarini shakllantirish; Хalqaro Ichki Auditorlik uyushmasi bilan yaqin hamkorlik qilish; ichki auditorlik standartlarini va ichki auditorlik odobini ishlab chiqish hamda uni amalda tatbiq etish kiradi. Bu esa mamlakatimizda joriy etilayotgan ichki audit tizimini takomillashtirish uchun katta turtki bo’ladi. SHunday qilib, ichki audit aksiyadorlik jamiyatlari hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqa tarkibiy tuzilmalari faoliyatida korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilinishini, buxgalteriya hisobi yuritish va moliyaviy hisobot tuzishni, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini tartibga solib turadi. Bu esa barcha mavjud resurslardan oqilona foydalangan holda iqtisodiy samaradorlikka erishishni, mehnat qilayotgan jamoaning o’sib borayotgan moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to’laroq qondirishni, shu bilan birga mamlakatimiz iqtisodiyotining tobora rivojlanib borishini ta’minlaydi.