O’zbekiston respublikasi oliy talim va o’rta maxsus talim vazirligi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TALIM VA O’RTA 
MAXSUS TALIM VAZIRLIGI 
TOSHKENT MOLIYA INISTITUTI 
“Iqtisodiyot” kafedrasi 
“Mikro va makroiqtisodiyot ” fanidan oraliq nazorat 
Bajardi: MMT-94 guruhi talabasi Diyorbek Tursunov 

---

20-variant 
1. Transaksion xarajatlar 
2. Engels egri chiziqlari 
3. Talab va taklif qonunlari 
1. Tranzaktsiya xarajatlarining eng aniq tavsifi 1972 yilda umumiy muvozanat nazariyasiga qo'shgan 
hissasi va axborot nazariyasi sohasidagi faoliyati uchun iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti sovrindori 
Kennet Arrou edi. Uning fikricha, bu "harakatlanayotgan iqtisodiy tizimni saqlash" xarajatlari. Bu ta'rif 
tranzaksiya xarajatlarining mohiyatini aks ettiradi, ularning yaxlitligini ta'kidlaydi, lekin tahlil qilish uchun 
bu amalda foydasizdir. Ushbu xarajatlarni operatsion shaklda ko'rsatish uchun biz ularning eng muhim 
toifalari va guruhlarini tavsiflaymiz. Tranzaktsiyalarning turlari 5 ta asosiy turni hisobga olish odatiy 
holdir bitim xarajatlari: 
1. axborot yig'ish; 
2. muzokaralar chog'ida xarajatlar va shartnomalar imzolanishi; 
3. xarajatlar xarajatlari; 
4. egasining huquqlarini himoya qilish; 
5. opportunistik xatti-harakatlar. 
Ma'lumot to'plash qiymati bozorda notekis taqsimoti natijasida yuzaga keladi. Mumkin bo'lgan 
iste'molchilarni yoki savdo manbalarini qidirish uchun ma'lum moliya va vaqt sarflanadi. Agar ma'lumot 
to'liq berilmasa, u narx nuqtai nazaridan, muvozanatdan yuqori, yoki quyidagi narxda sotish 
muvozanatiga olib keladi. Moliyaviy yo'qotishlar tovarlar analoglarini sotib olishda yuz beradi. 
Muzokaralar va shartnomalarni imzolash Vaqtinchalik va resurslar xarajatlari. Shartnomaning 
huquqiy xulosasi ko'pincha tovarlarning narxini jiddiy oshiradigan bunday xarajatlarni talab qiladi. 
O'lchov xarajatlari - tranzaksiya xarajatlarining asosiy turi. Ularning ikkalasi ham uskunalar va 
zararlarning qiymati, har doim bunday faoliyatda ishtirok etadilar. Bundan tashqari, ba'zi mahsulot 
turlari uchun faqat bilvosita o'lchash yoki to'liq emas. Masalan, korxonaning yangi xodimini sotib olish 
yoki tayyorlashdan oldin avtomobil sifatini baholash. Qisman tejash kompaniyaning standartlashtirish va 
kafolatlari (bepul tuzatish, nikoh bilan tovarlarni almashtirish bilan ta'minlanadi. Ammo xarajatlarni 
bunday tarzda bartaraf etish amalga oshirilmaydi. 
Muhim joy egallab turibdi va mulk huquqlarini spetsifikatsiya qilish va himoya qilish xarajatlari. 
Huquqlarni muntazam ravishda buzish bilan egasi ko'p vaqt sarflaydi va ularni tiklashni anglatadi. Bu 
Davlat va sud organlariga buyurtmani himoya qilish bilan shug'ullanadigan badallarga tegishli. 

---

Opsixsizlik xatti-harakatlarining xarajatlari shuningdek, ma'lumotlarning taqsimoti xatolari bilan 
bog'liq. Shartnoma ishtirokchilarining xulosasi, uning xulosasini oldindan aytish juda qiyin. Ajobiy 
bo'lmagan fuqarolar kelishuv shartlarini minimal hajmdagi yoki umuman majburlamagan bo'lsa, ularga 
rioya qilmang. Bu erda axloqiy xavf deb ataladigan, notekis hissasi va shartnoma majburiyatining har bir 
ishtirokchisining teng bo'lmagan imkoniyatlari mavjud. Shunday qilib, qarama-qarshi xatti-harakatlar, o'z 
hamkasblaridan foyda olish uchun ushbu Bitim masalalaridan odamni qutqarishdir. Amaldagi holatlarda, 
ba'zi guruh a'zolari boshqalarga bo'lgan ehtiyojlarini tushunganda shantaj va shantaj. Ular o'z faoliyatini 
tugatish tahdidi ostida har qanday sharoitni bajarish uchun sheriklarni talab qiladilar. 
Shunday qilib, tranzaktsiya xarajatlari almashishdan oldin yoki undan keyin shakllanadi. Faoliyat va 
chuqur magistrallikni ajratish ushbu xarajatlarning oshishiga ta'sir qiladi. Ularning hajmi bir yoki boshqa 
mulkiy munosabatlar sohasidagi ustunlikka bog'liq. Iqtisodiyot mulkchilikning uchta turini ajratib turadi: 
xususiy, umumiy, shtat. Biz ularning xarajatlari bilan bog'liq narsalarni aniqlaymiz. 
2. Iste’molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori o'rtasidagi bog'liqlik 
nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896) tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko'ra, 
iste’molchi daromadi bilan u tomonidan sotib olinishi mumkin bo'lgan tovarlar miqdori o'rtasidagi o'zaro 
bog'liqlik Engel qonuni deyiladi. Bu qonnunning amal qilishini Engel egri chizig‘i orqali ifodalash mumkin 
(3-chizma). Oliy toifali yoki normal tovarlar uchun Engel egri chizig'i o'suvchan ko'rinishida bo'ladi. 
Haqiqatan ham, aholi daromadlari o'sib borishi bilan bu turdagi tovarlar ko'proq xarid qilinadi. Past 
toifali tovarlar uchun Engel egri chizig'i pasayuvchan ko'rinishda bo'lib. daromadlar oshib borishi bilan 
iste’molchilar ularni kamroq miqdorda sotib oladilar. Agar tovarning iste’moli daromad darajasiga bog'liq 
bo'lmasa, u holda Engel egri chizig'i tik holda bo'ladi. Chizmadan ko'rinadiki, iste’molchining bir oylik 
daromadi 10 ming so'mdan 20 ming so'mga oshganda, u sotib olgan mahsulot miqdori 1 donadan 2 
donaga, 20 ming so'mdan 30 ming so'mga oshganda 2 donadan 4 donaga oshmoqda. Daromadlarning 
keyingi o'sishi bilan tovarlar sotib olish hajmining o'sishi sekinlamoqda: 30 ming so'mdan 40 ming 
so'mgacha - 4 donadan 6 donagacha, 40 ming so'mdan 50 ming so'mgacha - 6 donadan 7 donagacha. 
Daromadning bundan yuqori darajalarida esa sotib olish hajmining o'sishi butunlay to'xtagan 
(daromadning 60 ming so'm va undan yuqori darajalarida mazkur tovarning 7 donasi sotib 
olinmoqda).Engel egri chizig'i iste’molchilar pul daromadlari o'zgarishining talabga qanday ta’sir qilishi 
to'g'risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab chiqaruvchilar uchun o'z tovarlarining mumkin bo'lgan 
sotish hajmi va bozor kon'yunkturasini banolashda muhim aliamiyat kasb etadi. O'zaro bog'liq tovarlar 
narxi o'zgarishining talabga ta’sirini o'rganishda ularni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo'ladi: 1) 
o'zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o'rinbosar tovarlar; 2) o'zaro bir-birini to'ldiruvchi tovarlar. 

---

3. Talab va taklif — bozor iqtisodiyotining fundamental tushunchalari. Talab (tovarlar va xizmatlarga 
talab) — xaridor, isteʼmolchining bozorda muayyan tovarlarni, neʼmatlarni sotib olish istagi; bozorga 
chiqqan va pul imkoniyatlari bilan taʼminlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga 
aylanadi. Rasman olganda talab isteʼmol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi xilma-xillikka moye 
ravishda talab hosil boʻladi. Masalan, oziqovqat tovarlari, sanoat mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga 
boʻlgan talablar tovarlarga talab tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, 
oʻsayotgan, barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, meʼyordagi va boshqa 
talablarga boʻlinadi. Har bir isteʼmolchining, yaʼni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning biror tovar 
toʻplamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar 
toʻplamiga barcha xaridorlar bildirgan talab yigʻindisi bozor talabi, barcha bozorlarda barcha tovarlarga 
jamiyat miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining oʻzgarishiga bir 
qancha omillar taʼsir qiladi. Ularning o'rasida eng muximi narx omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib 
olinadigan tovar miqdorining oʻsishi va aksincha, narxning oʻsishi xarid miqdorining kamayishiga olib 
keladi. Taklif — muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va chiqarilishi mumkin 
boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ifoda etiladi; taklif ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning oʻz 
tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish istagi. Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori oʻrtasqda 
bevosita bogʻliqlik mavjud: narx qanchalik yuqori boʻlsa, boshqa sharoitlar oʻzgarmagan hollarda, sotish 
uchun shuncha koʻproq tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi bilan taklif hajmi qisqaradi. 
Masalan, 10 soʻm narxda 3 tovar birligi taklif etiladi, agar narx 15 soʻmga koʻtarilsa, taklif hajmi 5 birlikka 
qadar koʻpayadi, agar narx 20 soʻmga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif 
miqdorining oʻzgarishlari taklif egri chizigʻida bir nuqtadan ikkinchisiga koʻchishida oʻz ifodasini topadi. 
Egri chiziqning ijobiy ogʻishi tovar narxi bilan uning taklifi miqdori oʻrtasidagi bevosita bogʻliqdikni aks 
ettiradi.
Tovar taklifiga, tovarning oʻz narxidan tashqari bir qator omillar: shu tovarni ishlab chiqarish uchun 
zarur boʻlgan resurslar narxlari; qoʻllaniladigan texnologiya; soliqlar va dotatsiyalar; taqchillik yoki narxlar 
oʻzgarishlarini kutish; bozordagi sotuvchilar soni va boshqa taʼsir koʻrsatadi. Mas., resurelarning 
arzonlashuvi muayyan tovarni ishlab chikarish xarajatlarini kamaytiradi, bu esa uning taklifi oʻsishini 

---

stimullaydi. Taklifning oʻziga taʼsir koʻrsatadigan omillar oʻzgarishlariga, birinchi navbatda, narx 
oʻzgarishlariga sezgirligi taklif elastikligi deb ataladi.
Talab va taklifning tub mazmuni ularning narx orqali oʻzaro aloqadorlikda mavjud boʻlishidir. Bu 
aloqadorlik — talab va taklif qonuni bozor iqtisodiyotining obʼyektiv qonuni hisoblanadi. T. va t. 
qonuniga koʻra bozordagi taklif va talab faqat miqdoran emas, balki oʻzining tarkibi jihatidan ham bir-
biriga moye kelishi kerak, shundagina bozor muvozanatiga erishiladi. Bu qonun ayirboshlash qonuni 
boʻlib, bozorni boshqaruvchi va tartiblovchi kuch darajasiga koʻtariladi. Unga koʻra bozordagi talab 
oʻzgarishlari darhol ishlab chiqarishga yetkazilishi kerak. Bozordagi T. va t. nisbatiga qarab ishlab 
chiqarish surʼatlar va tuzilmasi tashkil topadi. Jamiyat bu qonundan bozor muvozanatiga alokador 
omillarga taʼsir etish orkali foydalanadi. T. va t. qonunning nazariy asoslari dastlab A. Marshall asarlarida 
ifodalab berilgan.
Taklif qonuni- Tovar narxining ko'tarilishi bilan taklif miqdori ko'tariladi va talab miqdori pasayadi . 
Narx tushishi bilan taklif miqdori tushadi va talab miqdori oshadi. Taklif qonuni shuni ko'rsatadiki, ishlab 
chiqaruvchilar odatda ko'proq sotish uchun yuqori narxlarda, kamroq esa arzon narxlarda taklif 
qilishadi. 
Talab qonuni- Talab egri chizig'i pastga qarab buriladi. Talab qonuniga ko'ra, talab miqdori va narx 
qarama-qarshi yo'nalishda harakat qiladi. Talab egri chizig’i quyidagi omillarga bog’liq o'zgarishi mumkin:
-Xaridorlar yoki iste'molchilar sonining o'zgarishi. 
-Daromad: iste'molchilar daromadlarining o'zgarishi. 
-Kutishlar: iste'molchilar kelajakda nima bo'lishini kutayotgan o'zgarishlar. 
-O’xshash mahsulotlar: to‘ldiruvchilar va o‘rinbosarlar. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
Sherqul Shodmonov, Uboydullo Gʻafurov "Iqtisodiyot nazariyasi" 
E.Dj. Dollan, D. Lindsey "Makroekonomika"