O'zbek xalq qahramonlik

---

Alpomish

"Alpomish" – O'zbek xalq qahramonlik

dostoni. Turkiy xalqlar orasida keng

tarqalgan. "Alpomish"ning qoraqalpoq,

qozoq, oltoy versiyalari doston shaklida,

tatar va boshqird versiyalari ertak va

rivoyat shaklida bizgacha yetib kelgan.

O‘zbeklar "Alpomish", qoraqalpoqlar

"Alpamis", qozoqlar "Alpamis batir",

oltoyliklar "Apip-Manash", qozon tatarlari

"Alpamsha", boshqirdlar "Alpamisha va

Barsin hiluu" deb nomlaganlar.

---

O‘zbek dostonchiligi ta’sirida XX-asr

boshlarida ertak va rivoyatlar shaklidagi

tojik variantlari ham yuzaga kelgan. O‘rta

asr o‘g‘uz eposining muhim yodgorligi

hisoblangan "Kitobi Dadam Qo‘rqut"

tarkibidagi "Bamsi Bayrak" asari o‘zining

syuje-366ti va kompozitsiya qurilishi

jihatidan "A." dostoniga yaqin turadi."A."

dunyo estetik tafakkuri tarixida kamdan-

Tarixi

Alpomish, 

Qozogʻiston

 

pochta markasi

, 

1998-yil

---

kam uchraydigan favqulodda va noyob

badiiy hodisalardan biridir. Uning

favqulodda va noyobligi shundaki,

qadimiyatda yaratilgan bu ulkan epos

bax-shilar tomonidan asrlar davomida

kuy-lanib, jonli epik an’analarda og‘zaki

ravishda bizgacha yetib keldi. Shuning

uchun ham u bugungi kunda

qadimiyatning buyuk bir ehsoni, o‘zi

yaratilgan dav-rning umumiy

dunyoqarashi, ayni paytda jonli an’anaviy

ijod va ijro sharoitlarida xalq ommasi

ruhining ob’ektiv holatini davrlararo

ifodalab, mazmun va shakl jihatidan goh

kengayib, goh torayib, ko‘plab

variantlarda va xil-ma xil ko‘rinishlarda

ajdodlardan av-lodlarga yetib kelgan

---

adabiy yodgorlik, xalq milliy tarixidagi

qahramonlik voqealarining afsonalar

qobig‘iga o‘ralgan o‘ziga xos badiiy

ifodasi, buyuk epos sifatida

baholanadi."A." dostoni bundan ming yil

oldin turkiy xalqlarning qadim

dostonchilik an’analari asosida xalq

og‘zaki ijodi namunasi sifatida yaxlit

doston shaklini olgan bo‘lsada, aslida

"Alpomish" dostonining eng qadim

qatlamlari miloddan avvalgi yuz

yilliklarda yurtimizda kechgan

jarayonlarning badiiy talqinini o‘zida aks

ettirgan. Qo‘ng‘irot qabilasining turli

hududlarga siljishi va ularning yangidan

shakllanayotgan xalqlar tarkibiga kira

borishi natijasida doston boshqa urug‘ va

---

elatlarga ham o‘tib, ularning epik

an’analari asosida qayta ishlana borib,

juda keng tarqaldi va nihoyat, uning

yaratilishida ota-bobolari ishti-rok etgan

har bir xalqning o‘z eposiga aylandi. "A."

dostonining ogzaki epik an’analarda

bizgacha yetib kelgan nusxalari 9–10

a.larda yaratilgan. Ammo bun-day xulosa

dostonga asos bo‘lgan syujet va yetakchi

motivlarning mifologik va tarixiy-hayotiy

ildizlari qadimgi davrlarga – miloddan

avvalgi zamonlarga taqalishini inkor

etmaydi. Doston syujet tarkibida

islomgacha bulgan karashlar va mifolo-

gik qatlam mavjud. Undagi mifologik

qatlam esa, kad. turmush tarzining ba-

diiylashtirilgan va ideallashtirilgan

---

ko‘rinishlaridir. "A." variantlari 1922 yildan

yozib olina boshlangan. Hozirgacha Fozil

Yo‘ldosh o‘gli, Mahammadqul Jon-murod

o‘g‘li Po‘lkan, Berdi baxshi, Said-murod

Panoh o‘g‘li, Bo‘ri baxshi, Bekmurod

Jo‘raboy o‘g‘li, Mardonaqul Avliyoqul

o‘g‘li, Abdulla Nurali o‘g‘li, Umir baxshi,

Haydar Boycha o‘g‘li, Rahmatulla Yusuf

o‘g‘li, Hodir Rahim o‘g‘li kabi o‘ttizdan

ortiq dostonchilardan qirqqa yaqin va-

riantlari yozib olingan. Dostonning yozib

olingan qo‘lyozmalarining asl nus-xalari

O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va

adabiyot institutinnng folklor arxivida

saqlanadi. Bu variantlar orasida eng

mukammali, badiiy jihatdan eng yuksa-gi

Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingani

---

hisoblanadi. "A."ning Berdi baxshi,

Saidmurod Panoh o‘g‘li, Pulkan va Ergash

Jumanbulbul o‘g‘li, Bekmurod Jo‘raboy

o‘g‘li, Xushboq Mardonaqulov aytgan

variantlari ham nashr etilgan. "A." dostoni

qahramonlik, mardlik, vatanparvarlik, turli

elatlar va xalqlarning birodarli-gi, sevgi va

sadoqat, oila mustahkamligi va urug‘

birligini kuylovchi ulkan epos-dir.

Respublikamiz prezidenti Islom Karimov

"Alpomish" dostonining 1000 yilligiga

bag‘ishlangan tantanali maro-simda

so‘zlagan nutqida aytganidek: "Al-pomish"

dostoni bizga insonparvarlik

fazilatlaridan saboq beradi. Odil va

haqgo‘y bo‘lishga, o‘z yurtimizni, oilamiz

qo‘rg‘onini qo‘riqlashga, do‘stu yorimizni,

---

or-nomusimizni ota-bobolarimizning

muqaddas mozorlarini har qanday

tajovuzdan himoya qilishga

o‘rgatadi".Doston qo‘ng‘irot urug‘i

boshliqlari – aka-uka Boybo‘ri va

Boysarining farzandsizligi tasviri bilan

boshlanadi. Unda Alpomish, Barchin,

Qaldirg‘ochlarning bir kunda tug‘ilishi,

Barchin. Dostonning yetakchi obrazi (V.

Ye. Kaydalov asari).Barchinning

Alpomishga beshikker-367 qilinishi,

Boysarining Boybo‘ridan arazlab o‘n ming

uyli elat bilan qalmoq eliga ko‘chishi,

qahramonning yorini olib kelish uchun

o‘zga mamlakatga safari, Qorajon bilan

do‘st tutinib, Barchin shartlarini bajarishi

va yorini olib o‘z yurtiga qaytishi, keyin

---

yana yetti yil tutqunda qolishi, zindondan

oti Boychibor yorda-mida qutulib, o‘z

eliga umr yo‘ldoshi Barchinning zo‘ravon

Ultontoz bilan bo‘layotgan majburiy to‘yi

ustiga kelishi ham raqibini yengib, murod-

maqsadiga eri-shishi voqealari juda

qiziqarli, eposga xos rang-barang badiiy

bo‘yoqlarda tasvirlangan. Alpomish va

Qorajon, Qultoy va Yodgorlarning o‘zaro

munosa-batlari, hatto qahramonning oti

Boychi-bor bilan, enchi harvona tuya bilan

munosabati tas-virida jamiyat

taraqqiyotining do-stonda tasvirlangan

bosqichiga xos oli-janob soddalik,

ulug‘vor vazminlik, pa-triarxal insoniylik,

bolalarcha beg‘ubor samimiylik g‘oyatda

go‘zal mujassamlash-gan. "A." dostoni

---

badiiy barkamol asar. Unda o‘zbek xalqi

she’riy dahosining buyuk qudrati

to‘laligicha namoyon bo‘lgan. "A."ning

slovak tilida nasriy bayoni, rus tilida

badiiy tarjimasi nashr etilgan. Undan

parchalar ingliz tilida e’lon qilingan.

Doston turk tiliga tar-jima

qilindi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining qaroriga (1998 yil 13

yanvar) hamda YUNESKOning 1999

yildagi tadbirlar rejasiga binoan

O‘zbekistonda 1999 yil noyabrda "A." do-

stonining 1000 yilligi keng nishonlan-di.

So‘nggi tantanalar 1999 yil 6 noyabrda

Termiz shahrida bo‘lib o‘tdi. Shu

munosabat bilan bu yerda xalqaro ilmiy

konferensiya o‘tkazildi, Alpomish

---

nomidagi bog‘ barpo etildi va xalq

qahramoniga haykal ochil-di. "A."ning

atoqli xalq baxshilari kuylagan variantlari

qayta nashr etil-di. Doston haqida hujjatli

va badiiy film, uning motivlari asosida

teatr spektakllari yaratilgan.

Qadimiy turkiy tilda yozilgan doston.

1999 yilda Oʻzbekistonda "Alpomish"

dostonining 1000 yilligini keng

nishonlandi. Bu dostonda Alpomish

laqabli Hakimbek degan qoʻrqmas

pahlavonning amakisi (qaynotasi) bilan

sevgilisi Barchinoyni yovuz Qalmoqlar

yurtidan qutqarib kelishi va murod-

maqsadiga yetishi juda jonli tasvirlangan.

Alpomish Qalmoqlar yurtida koʻp

---

qiyinchiliklarga, hiyla-nayranglarga duch

kelib, ularni mardona yengib oʻtadi.

O'zining mardligi, haqqoniyligi, tantiligi

tufayli Qalmoqlar yurtida ham, oʻz

vatanida ham adolatni qaror toptiradi.

Ushbu dostonda oʻzbeklarning fe'l-atvori

juda mahorat bilan tasvirlangan.

Alpamis [1]

Alpomish, T., 1998;

Alpamo‘sh, T., 1998;

Alpomish (Akademik nashr), T., 1999;

Alpamis, Nukus, 1981;

Alpamis-bato‘r, Alma-Ata, 1961;

Adabiyotlar

---

Jirmunskiy V. M., Zarifov XT.,

Oʻzbekskiy narodniy geroicheskiy epos,

M., 1947;

Ob epose "Al-pamish", T., 1959;

Jirmunskiy V. M., Skazaniye ob

Alpamishe i bogatirskaya skazka, M.,

1960;

Mirzayev T., "Alpomish" dostonining

o‘zbek variantlari, T., 1968;

Xoshniyazov J., Qoraqalpoq

qahramanliq dastani "Alpamis", Nukus,

1992;

"Al-pomish" – o‘zbek xalq qahramonlik

eposi", T., 1999.

To‘ra Mirzayev. OʻzME. Birinchi jild.

Toshkent, 2000-yil

---