O’zbek Adiblari

---

O’ZBEK ADIBLARI

---

MUHAMMADSHARIF SO’FIZODA 

(1869-1937)

Muhammadsharif So’fizoda 1869 yilning 29 yanvarida Namangan viloyati, 

Chust tumanida hunarmand-kosib oilasida tug’ilgan.Otasi Egamberdi So’fi 

pichoqchilik, charx tortish ishlari bilan mashg’ul bo’lgan. Onasi Zaynab xola 

xohishiga ko’ra u qo’shnisi Manzura otindan xat-savod o’rganadi, eski 

maktablarda ta’lim oladi. U Hofiz, Bedil, Alisher Navoiy, Muqimiy va Furqat 

kabi allomalar ijodini chuqur o’zlashtirib, she’rlar mashq qila boshlaydi. 

Turkistonda chiqadigan «Turkiston viloyatining gazeti» kabi Qozon, 

Orenburg va Boqchasaroyda chiqadigan ro’znoma, oynomalar bilan 

qiziqadi. Boku va Tiflisda chop etilgan ozor tilidagi asarlarni mutolaa qiladi.

1893—1898 yillarda u Qo’qonda yashab, Muqimiy, Furqat ta’sirida 

«Vahshiy» taxallusi bilan hajviy asarlar yaratadi. Ayniqsa, uning «Dakaning», 

«Bedanang», “Ayting bu so’zimni”, «O’pay», «Beg’ubor dardu olam» kabi 

hajviy va lirik g’azallari e’tiborga loyiq edi.

---

MAHMUDXO’JA BEHBUDIY (1875-1918)

Buyuk ma’rifatparvar adib, alloma va jamoat arbobi Mahmudxo’ja Behbudiy 

1875 yili Samarqand shahrida muftiy oilasida dunyoga keldi. Ziyolilar 

oilasidagi muhit undagi adabiyotga, siyosatga, ma’rifatga bo’lgan qiziqishini 

tezroq ro’yobga chiqishiga yetakladi. Uning otasi islom huquqshunosligi 

bo’yicha yirik mutaxassis bo’lib, bu borada ko’plab kitob va risolalar 

yaratgan edi. Bu o’z navbatida Mahmudxo’jaga o’z ta’sirigi o’tkazmay iloji 

yo’q edi. Keyinchalik bu haqda u o’z maqolalaridan birida otasi ta’lim bergan 

«Hidoya» (Islom huquqiga sharhlar) asarining uning taqdirida muhim rol 

o’ynaganligini bejiz qayd etmaydi.Mahmudxo’ja Behbudiy adabiyot, tarix 

fanlari qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiyshug’ullanadi. Ro’znoma va 

oypomalardan jahonda sodir bo’layotgan siyosiy voqealar bilan yaqindan 

tanishib boradi.

Behbudiy adib sifatida o’zining «Padarkush» dramasini yaratgan  Bundan 

tashqari, Behbudiy o’zbek va tojik tillarida ikki yuzdan ortiq maqola va 

asarlar yaratgan. Jumladan, «Muntahabi jug’rofiyai umumiy» (1903 yil, 

«Qisqacha umumiy jug’rofiya»), «Kitobul atfol» (1904 yil, «Bolalar uchun 

kitob»), «Muxtasari tarixi islom» (1904 yil, «Islom qisqacha tarixi»), 

«Amaliyoti islom» (1905 yil), «Rossiyaning qisqacha geografiyasi» (1908 yil) 

kabi darsliklar, kitoblar yozgan. Uning maqolalari 1901 yildan boshlab 

«Turkiston viloyatining gazeti», «Taraqqiy», «Hurshid» chop etilgan..

S. Ayniy: «Jafokash shoir Behbudiyning nomini musulmon Sharqi hurmat 

bilan tilga oladi, chunki u 20 yil mobaynida o'zining ongi va insoniy qadru 

qimmatini bilgan barcha mavjudotni erkin hayot, nur va ma’rifat uchun 

kurashga chorlab keldi».

---

ABDURAUF FITRAT (1886-1938)

Abdurauf Fitrat adabiyotimiz tarixida shoir va olim, nosir va dramaturg, o’qituvchi va 

ma’rifatparvar sifatida muhim o’rin egallaydi. U 1886 yilda Buxoroda ziyoli oilasida 

tugi’igan bo’lib, Buxoro, Istambul madrasalari va dorilfununlarida o’qiydi. U arab, fors, turk 

tillarini mukammal bilganligi tufayli Sharqning buyuk allomalari ijodini yaxshi o’zlashtiradi.

Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida ham bir qancha asarlar yaratgan. Jumladan, 

«Adabiyot qoidalari», «Eski o’zbek adabiyoti namunalari», «Aruz haqida» kabi ilmiy 

kuzatuvlari adabiyotshunoslik fani tarixida muhim rol o’ynaydi

Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy kabi o’ndan ortiq mumtoz adabiyot vakillari haqida 

maqolalar yozgan. Fitrat ayni chog’da olim, ulkan pedagog, xalq maorifi tashkilotchisi 

sifatida ham faol ishladi. 1921— 1923 yillarda u Respublika Maorif xalq noziri bo’lib xizmat 

qildi. 1923—1924 yillar orasida Moskvadagi Sharq tillari institutida, so’ng Peterburg 

dorilfununida ma’ruza o’qidi.

«O’zbek tili» darsligi, «O’zbek tili sarfi» (grammatikasi) kitoblari esa 1925—1930 yillarda 

besh marta chop etildi. Uning «Tilimiz», «O’zbekcha til saboqlari», «Imlo konferensiyasi 

munosabati bilan» maqolalari ham yaratildi. U ana shu ishlari uchun o’zbek olimlari 

orasida birinchilardan bo’lib professor degan yuksak ilmiy unvonga sazovor bo’lgan.Fitrat 

Oqlandiyu, qariyb yana o’ttiz besh yildan so’nggina, mustaqillik davri sharofati bilan u 

haqdagi haqiqatni aytish va yozish imkoniyati tug’ildi.Abdurauf Fitrat hayoti va adabiy 

faoliyati ziddiyatlarga o’ta boyligi bilan ajralib turadi. 

---

ABDULLA QODIRIY (1894-1938)

O’zbek adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Qodiriy (Julqunboy) 

1894 yil 10 aprelda Toshkent shahrida tug’ildi.

Bo’lg’usi adibning ilk ijodi 1913—1914 yillarda boshlangan bo’lib, dastlab u shoir 

sifatida qalam tebratdi. Uning «Ahvolimiz», «Millatimga», «To’y» (1914-1915) kabi 

she’rlari «Oina» jaridasida bosilib chiqqan edi. U o’z millatini ma’rifatga chaqiradi, 

ma’rifatparvar shoir va adib sifatida maydonga chiqadi. «Baxtsiz kuyov» (1915) 

nomli fojeasi, «Juvonboz» (1915), «Uloqda» (1916) kabi hikoyalarida ham o’z 

xalqini savodli, bilimli, madaniyatli va ozod ko’rish istagi sezilib turadi.

Abdulla Qodiriy 1917-1918 yillardan boshlab «O’tgan kunlar» romani uchun 

material yig’ishga kirishdi. 1922 yilda birinchi o’zbek romanining dastlabki boblari 

«Inqilob» jurnalida chop etila boshlandi. 1925-1926 yillarda «O’tgan kunlar» uch 

bo’lim holida kitob» bo’lib nashr etildi.1928 yil yozuvchining ikkinchi tarixiy romani 

«Mehrobdan chayon» nashrdan chiqdi. 1934 yilga kelib Abdulla Qodiriy qishloq 

xo’jaligi mavzuiga bag’ishlangan «Obid ketmon» qissasini yaratdi. Undan tashqari u 

Gogolning «Uylanish», Chexovning «Olchazor» va boshqa g’arb yozuvchilarining 

satirik hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qildi.

U «Amir Umarxonning kanizi», «Namoz o’g’ri», «Dahshat» kabi romanlar yaratish 

orzusida bo’lgani ham ma’lum. Ammo bevaqt o’lim orzulari ro’yobga chiqishiga 

imkon bermadi

.

---

CHO’LPON (ABDULHAMID SULAYMON 

O’G’LI) (1897-1938)

O’zbek adabiyotining atoqli namoyandalaridan biri Abdulhamid Sulaymon 

o’g’li Yunusov — Cho’lpon 1897 yilda Andijonning «Qatorterak» mahallasida 

ziyoli oilasida dunyoga kelgan. Onasi uy bekasi bo’lgan. Otasi Sulaymonqul 

mulla Muhammad Yunus o’g’li (1874-1929) dehqonchilik, hunarmandchilik, 

bazzozlik bilan shug’ullangan.Taniqli jurnalist, yozuvchi va o’qituvchi 

Mo’minjon Muhammadjonovning (Mo’min kofir) «Turmush urinishlari» 

kitobida qayd etishicha, Cho’lponning otasi Sulaymonqul o’z davrining yetuk 

ziyolisi, ma’rifatparvar kishisi bo’lgan. U «Rasvo» taxallusi bilan she’rlar 

yozgan. Mistik g’azallar qatori hayotbaxsh misralar yaratib, «Devon» ham 

tuzgan. Cho’lpon ocherknavis va publitsist sifatida ham barakali ijod dildi.

Cho’lponning ijodi 1913-1914 yillardan boshlanga bo’lib, u avval «Qalandar», 

«Mirzaqalandar», «Andijonlik» va nihoyat Cho’lpon (Tong yulduzi) taxallus 

bilan ijod qila boshladi. 

U dramaturg sifatida ham salmoqli ijod qilgan. Uning «Xalil farang», 

«Cho’rining isyoni» kabi kichik p’esalari, «O’rtoq Qarshiboyev», 

«Mushtumzo’r» kabi yetuk dramalari hamda ko’p vaqtShuningdek, rus 

yozuvchisi V. Yan bilan hamkorlikda «Hujum» dramasini yaratgan.Cho’lpon 

adabiy tanqid sohasida «Sho’ro hukumati va sadoi nafisa», «Adabiyot 

nedur?» kabi mazmunli maqolalar ham yaratgan. Shuningdek, Cho’lpon 

mohir tarjimon sifatida M. Gorkiyning «Ona», A. S. Pushkinning «Dubrovskiy» 

qissasi va «Boris Godunov» kabi p’esalarini hamda V. Shekspnrnnng mashhur 

«Hamlet»ini o’zbekchaga o’girgan.

---

OYBEK (1905-1968)

Sho’ro davri o’zbek adabiyotining rivojiga salmoqli hissa qo’shgan 

ulug’ adib, shoir, olim, jamoat arbobi Muso Toshmuhammad o’g’li 

Oybek 1905 yili Toshkent shahrida bo’zchi oilasida dunyoga keldi.

Oybek iste’dodli shoir, yirik nosir bo’libgina qolmay, mashhur olim, 

davlat va jamoat arbobi, publitsist tanqidchi va tarjimon hamdir. 

O’zbek kitobxoni Pushkinning «Yevgeniy Oiegin», Lermontovning 

«Maskarad» asarini, antik Rim adabiyoti namunalarini, arman eposi 

«Sosunli Dovud»ni Oybek tarjimasida o’qishga muyassar 

bo’lgan.Oybek 1943 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining 

haqiqiy a’zoligiga saylandi va 1950 yilgacha Akademiyada ijtimoiy 

fanlar bo’limining raisi lavozimida ishladi. U yuqori malakali filologlar 

tayyorlashga katta hissa qo’shgan ustozdir.

Ulkan adib «Navoiy» romani uchun Ittifoq Davlat mukofoti laureati 

bo’ldi, bir necha orden va medallar bilan taqdirlandi. U O’zbekiston 

xalq yozuvchisi, Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti 

sovrindori ham bo’lgan

---

ABDULLA QAHHOR (1907—1968)

O’zbek adabiyotiyotiga katta hissa qo’shgan Abdulla Qahhor 1907 

yili Qo’qon shahrida temirchi oilasida dunyoga keldi. O’rta 

ma’lumotni Qo’qonda olgan Abdulla 1925 yili Toshkentga kelib, 

«Qizil O’zbekiston» ro’znomasida ishlaydi.

Abdulla Qahhorning ijodi 1924 yildan boshlangan. dastlab, 

«Mushtum» oynomasida, «Yangi Farg’ona» va «Qizil O’zbekiston» 

ro’znomalarida uning hikoya va fel’eton, xabarlari bosildi.

Yozuvchining «Sinchalak» (1958), «Muhabbat» (1968), «O’tmishdan 

ertaklar» (1965) qissalari o’zbek prozasining taraqqiyotiga muhim 

hissa bo’lib qo’shildi. U «O’tmishdan ertaklar» qissasi uchun Hamza 

nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’ldi.

Uzbek kitobxonlari Abdulla Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning 

«Mening dorilfununlarim» , (1935) F. Gladkovning «Olovli ot» 

(1933), L. N. Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanining I—II 

kitoblarini va boshqa bir qator asarlarni o’z ona tililarida o’qishga 

muvaffaq bo’ldilar.

---

SAID AHMAD (1920-2007)

O’zbek adabiyotining yetak nosirlaridan biri Said Ahmad Husanxo‘jaev 1920 

yili Toshkentning Samarqavd darboza mahallasida ziyoli oylasida dunyoga keldi

Said Ahmad dastlab «Mushtum» oynomasida, Radio komitetida (1942—

1943), «Qizil O’zbekiston» ro‘znomasi (1943—1947), «Sharq yulduzi» 

oynomasida (1948—1950) va so‘nggi yillarda u O’zbekiston Yozuvchilari 

uyushmasi qoshidagi nasr bo‘limiga boshchilik qiladi. Uning birinchi hikoyalar 

to‘plami «Tortiq» 1940 yilda nashr etiladi.

«Cho‘l burguti», «O’rik domla», «Lochin», «Odam va bo‘ri», «Bo‘ston», «To‘y 

boshi» kabi qator asarlari Said Ahmad ijodida ham, o‘zbek nasrida ham 

yangilik bo‘ldi, Adib hikoyalarining bosh qahramoni ichki dunyosi boy va pok 

bo‘lgan zamondoshlarimizdir. 

Said Ahmad mohir dramaturg sifatida ham tanildi. Uning «Kelinlar 

qo‘zg’oloni», «Kuyov» kabi sahna asarlari shular jumlasidandir.

Ijodkor tarjima ishlari bilan ham faol shug’ullangan. Jumladan, B. Polevoy, A. 

Musatov, O. Gonchar kabi yozuvchilar asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. 

Ayni chog’da adibning ko‘pgina hikoyalari qardosh va horijiy tillarga 

ag’darildi.Said Ahmad o‘zining quvnoq, orombahsh hikoyalari va salmoqli 

romanlari bilan o‘zbek prozasi rivojlanishiga katta hissa qo‘shib kelayotgan 

ilg‘or yozuvchidir. U O’zbekiston xalq yozuvchisi, Hamza mukofoti sovrindori 

hamdir.

---

PIRIMQUL QODIROV (1928-2010)

O’zbek nasrining yirik namoyandalaridan biri yozuvchi Pirimqul 

Qodirov 1928 yili Tojikiston respublikasining O’ratepa tumanidagi 

Kengko‘l qishlog’ida tavallud topdi

«Uch ildiz», «Olmos kamar» romanlarida adib ijodiy mahorati 

charxlanganligini ko‘rsatib, o‘zbek nasrini boyitdi.Oldin «Yulduzli 

tunlar» (Bobur), keyin «Avlodlar dovoni» romanlarn bilan Pirimqul 

Qodirov o‘zbek tarixiy romanini ustoz Oybekdan keyin yangi 

pog‘onaga ko‘tardi.

Pirimqul Qodirov adabiy ijodning badiiy-ommabop uslubida ham 

qalam tebratmoqda. Uning ilk ocherki “Oilamiz” 1953 yili chop 

etildi, «Xalq tili va realistik proza», «Til va dil» nomli ilmiy-ommabop 

ishiari adib-olim izlanishlari mahsulidir.Adib ssenariysi asosida 

zangori olov zahmatkashlari haqida «Sening izlaring» badiiy filmi 

qo‘yildi. «Vijdon» — viloyat sahnalarida ketmoqda. Uning asarlari 

mustaqil respublikalar, jahon xalqlari tillariga o‘girildi.

“Yulduzli tunlar» romani uchun Pirimqul Qodirov 1982 yili Hamza 

nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. U 

O’zbekiston xalq deputati, Respublika rayosatining millatlararo 

munosabatlar, til va baynalmilal tarbiya masalalari komissiyasi raisi, 

Xalq yozuvchisidir.

---

XUDOYBERDI TO’XTABOYEV (1933)

O’zbek bolalar adabiyotining ko‘zga ko‘ringan iste’dodli vakillaridan 

biri Xudoyberdi To‘xtaboev Farg‘ona viloyatining O’zbekiston 

tumanida 1933 yili tug‘ildi.

Xudoyberdi To‘xtaboyevning ijodi asosan 1958 yildan boshlandi. 

Uning «Shoshqaloq» nomli hikoyalar to‘plami 1962 yilda, «Yosh 

gvardiya» (1963) nomli hikoyalar to‘plami, «Sir ochildi» (1964) va 

«Sehrli qalpoqcha» (1965) nomli qissalari birin-ketin nashr qilinib, 

keng kitobxonlar ommasining mehr-muhabbatini qozondi.U o‘zining 

yumoristik roman, qissalarida yoshlarning to‘g‘rilik, insonlarga 

bo‘lgan mehru muhabbat, sadoqat kabi olijanob xislatlartshi va 

firibgarlikka qarshi olib borgan kurashlarini qiziqarli va ta’sirtan 

sahifalarda aks ettiradi. Bu jihatdan Xudoyberdi To‘xtaboyevning 

«Sariq devni minib» (1969) va «Sariq devning o‘limi» (1973), 

romanlari 70-yillar o‘zbek bolalar adabiyotining taraqqiyotiga 

qo‘shilgan salmoqli hissadir. Shuningdek, X. To‘xtaboev «Besh bolali 

yigitcha» (1975), «Qasoskorning oltin boshi», «Yillar va yo’llar» 

(1983), «Sehrgarlar jangi yoki shirin qovunlar mamlakatida» (1987) 

asarlarining ham muallifidir. Adib mazkur asari uchun Hamza 

mukofotini olgan. O’zbekiston xalq yozuvchisidir (1991).

---

ERKIN VOHIDOV (1936-2016)

Hozirgi davr o‘zbek she’riyatining porloq yulduzlaridan biri iste’dodli 

shoir Erkin Vohidovdir. U 1936 yilning 28 dekabrida Fargona viloyati 

Oltiariq tumanida o‘qituvchi oilasida dunyoga kelgan.

Avval «Yosh gvardiya» nashriyotida (1960—1963, 1975—1982), so‘ng 

G’afur G’ulom nashriyotida (1963—1970) bosh muharrir, direktor bo‘lib 

ishlaydi.

U adabiyotimizning qutlug‘ dargohiga o‘sha o‘rta maktab 

quchogidaligidayoq o‘zining beg’ubor, mazmundor she’rlari bilan kirib 

kelgan. Shoir G’ayratiy rahbarlik qilgan adabiy to‘garaklarda pishgan, 

chiniqqan. Uning birinchi she’riy to‘plami 1961 yilda «Tong nafasi» nomi 

bilan bosilib chiqqan edi. Shundan buyon shoirning o‘ttizdan ortiq 

she’riy majmualari o‘z o‘quvchisiga yetib borgan. 

Erkin Vohidov bir qator ajoyib dramatik dostonlar muallifi sifatida ham 

ma’lum va mashhurdir. Xususan, uning «Ruhlar isyoni», «Istambul 

fojeasi» kabi dostonlari o‘zining badiiy barkamolligi, o‘tkir dramatik 

xususiyati bilan alohida ajralib turadi.

Erkin Vohidov otashin publitsist va adabiyotshunos sifatida ham samarali 

ijod qilgan.

Uning tarjima sohasidagi mahorati buyuk nemis shoiri Gyotening 

«Faust» asari tarjimasida (1974) yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Adabiyot 

oldidagi ana shu xizmatlari uchun u O’zbekiston Respublikasi xalq shoiri, 

Hamza mukofoti sovrindori bo‘ldi

.

---

MANBALAR

•

O’zbek adiblari. Sobir Mirvaliyev – “Fan” nashriyoti – 1993

•

www.google.com