O'quv yili

Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Shahrisabz filiali Pedagogika fakulteti Fizika va Astronomiya yo'nalishi 102-guruh talabasi Homidova Zahroning Umumiy fizika fanidan tayyorlagan preztatsiyasi

2020-2021-o'quv yili

CONTENTS

Real gaz haqida tushuncha

Vander-Vaals tenglamasi

Kritik holat haqida tushuncha

1

2

3

Real gaz — xossalari molekula (atom) larining oʻzaro taʼsiriga bogʻliq gaz. Oddiy sharoitda molekulalarning oʻrtacha potensial energiyasi kinetik energiyasidan ancha kichik boʻlganda Real gazni ideal gaz deb hisoblash mumkin. Bunda Real gaz ideal gaz qonunlariga boʻysunadi. Yuqori bosim va past temperaturalarda Real gaz ideal gazdan keskin farq qiladi.

Add title

ORCI LUCTUS ET ULTRICES POSUERE CUBILIA CURAE; DONEC

Add your title here

Add your title

202X.XX

Real gazlar uchun holat tenglamalarini ifodalashda holat parametrlari

orasidagi munosabatni ko‟rsatuvchi va ideal gazlar uchun o‟rinli bo‟lgan

Klapeyron-Mendeleyev tenglamasidan foydalanish mumkin emas.

Bunda birinchidan, gaz molekulalari orasida o‟zaro itarishish kuchi

borligini, ya‟ni gaz molekulasining xususiy hajmini hisobga olish kerak.

Agar bir mol gaz massasidagi molekulalarning xususiy hajmlari

yig‟indisini “b” bilan, gaz turgan idish hajmini Vμ bilan belgilasak, gaz

molekulalari harakatlanishi mumkin bo‟lgan hajm Vμ b bo‟ladi.

Harorat qancha yuqori bo‟lsa, to‟yingan bug‟

zichligi shu haroratdagi suyuqlik zichligiga yaqinlashib boradi va harorat

kritik qiymatga, hajm kritik hajmga, bosim kritik bosimga yetganda

to‟yingan bug‟ va suyuqlik zichligi bir xil, ya‟ni teng bo‟lib qoladi. Bu

holatni kritik holat deyiladi.

Har bir modda uchun shunday

xarakterli harorat qiymati borki, bu haroratda moddaning gaz va suyuq

holati o‟rtasidagi farq yo‟qoladi. Moddaning ana shu holati kritik holat va

bu holatga mos keluvchi harorat kritik harorat deb yuritiladi. Kritik harorat

tushunchasi birinchi marta Mendeleyev tomonidan kiritilgan bo‟lib,

Mendeleev bu haroratni absolyut qaytish harorati deb atadi.

Kritik harorat to‟g‟risidagi shunday fikrga keyinchalik rus fizigi

A.G.Stoletov ham keldi.

Endryus o‟tkazgan tajribalar Mendeleyev fikri to‟g‟ri ekanligini

isbotladi. Endryus gazsimon va suyuqliksimon fazalar uzluksiz ekanini,

ya‟ni gaz holatdan suyuq holatga, aksincha suyuq holatdan gaz holatga

o‟tish mumkinligini ko‟rsatdi.

Bir qancha moddalarning kritik parametrlari (pk, Vk, Tk) rus fiziklari

M.P.Avenarius, A.I.Nadejdin, V.I.Zaonchenskiy tomonlaridan birinchi

marta aniqlandi. 1885 yilda A.I.Nadejdin birinchi marta suvning kritik

haroratini aniqladi (Tk=647 K).

Moddalarda kritik holat mavjudligi ochilgunga qadar gazlarni siqish

yo‟li bilan suyuqlikka aylantirish ko‟p hollarda natija bermaydi. Tajribalar

shuni ko‟rsatdiki, agar gaz harorati uning kritik haroratidan past bo‟lsagina

uni siqish yo‟li bilan suyuqlikka aylantirish mumkin. Shunday qilib, gazni

siqish yo‟li bilan suyultirish uchun uni T

Faraz qilaylik, havosi so‟rib olingan shisha naycha ichiga uni

to‟ldirmasdan ma‟lum miqdorda suyuqlik qo‟yilib, uning uchi

kavsharlangan bo‟lsin. Shu naychani pechkaga o‟rnatib uni qizdira

boshlasak, suyuqlik ustidagi hajmda har bir haroratga mos ravishda

to‟yingan bug‟ hosil bo‟ladi.

Idishning suyuqlik egallagan qismi bilan to‟yingan bug‟ egallagan

qismini suyuqlik sirtida hosil bo‟lgan menisk ajratib turadi. Bu menisk

holatiga ikki omil ta‟sir qiladi.

Birinchidan, suyuqlik harorati ortishi bilan suyuqlik hajmi

kengayganidan menisk ko‟tarilishi kerak.

Ikkinchidan, suyuqlik bug‟langanidan uning hajmi kamayib menisk

pasayishi kerak. Bu ikki omildan qaysi biri ustun kelishi naychaga

quyilgan suyuqlik hajmiga bog‟liqdir. Agar suyuqlik ko‟p quyilgan bo‟lsa,

birinchi omil (suyuqlik kengayishi) asosiy rol o‟ynab, harorat ortishi bilan

menisk ko‟tarila boradi va harorat kritik haroratga yetmasdan suyuqlik

naychani to‟la to‟ldiradi. Agar ikkinchi omil (bug‟lanish) asosiy rol

o'ynasa, bug‟lanish natijasida suyuqlik hajmi kamayib boradi va harorat

kritik haroratga yetmasdan suyuqlik to‟la ravishda bug‟ga aylanadi. Faqat

suyuqlikning hajmi aniq qiymatga ega bo‟lgandagina menisk kritik

haroratgacha o‟zgarmas bo‟lib, yo‟qolmay turadi.

Harorat ortib borgan sari to‟yingan bug‟ bosimi orta borib, kritik

harorat Tk da maksimum qiymatga yetadi. Bosimning bu qiymatini kritik

bosim pk deb ataymiz. Harorat Tk ga bosim pk ga yetganda suyuqlik

zichligi to‟yingan bug‟ zichligiga teng bo‟lib qoladi va kuzatilayotgan

menisk yo‟qoladi.

Uzoq qizdirish natijasida menisk holatini yuqorida aytilgandek

kuzatish orqali moddalarning kritik haroratini aniqlash mumkin.

Tajribada aytilgan naychaga kritik hajmga mos bo‟lgan suyuqlik

quyib uning haroratini kritik haroratgacha qizdirganimizda suyuqlik va

uning to‟yingan bug‟i zichliklarini haroratga bog‟liqligi 6-rasmda

keltirilgan.