Ona tilining grammatik qurilishidan tamomila bexabar kishi ham gapni Grammatik jihatdan to`g`ri tuza oladi.
2019 yil 8-sinf ona tili darsligi yangi tahrirda chop etildi. Bu darslikda Mumtoz matn va lug`atlar bilan ishlash mavzusi berilgan.Unda o`quvchilarga Blum taksonomiyasidan foydalanilgan holda bilim darajalari aniqlanadi.
8-sinf darajasida A.Navoiyning “Lison ut-tayr” asaridan olingan “Talab vodiysi” matni berilgan. Bu matnni tahlil qilishda avvalo, she’rni ifodali o`qib chiqadi.
Chun talab vo|diysiga qo`y|sang qadam,
Ollinga har|dam kelur yuz|ming alam
Har doim anda|yuz malomat yuzlanur,
Har nafas ming|sa’b holat yuzlanur.
2.She’riy matn nasriy matnga aylantiriladi
Agar sen talab vodiysiga qo`ysang qadam,
sening oldingga har doim yuz mingta alam keladi.
Ham doim yuzta og`rinish bilan duch kelasan,
Har nafas olganingda xor bo`lish,ezg`in holatiga tushasan.
Ajratilgan so`ni lug`aviy ma’nosi aniqlanadi. Ko`pincha lug`atda biror so`z yoki iboraning ma’nosi bilan bir qatorda o`sha davrga malolat so`zning shu ma’nosi ifodalash uchun ishlatilgan.
1.Malolat-malol kelish,o`ksinish,hijolat,og`rinish so`zi bilan ifodalangan.
Sa’b-xor bo`lish,ezg`in holatga tushish.
2.Matnda ko`chma ma’noda qo`llanilgan,badiiy jihatdan tasvirlangan, so`z tasirchanligi amalga oshirilgan.
3.Talab vodiysi she’riy misrani oddiy darak gapga aylantiriladi. Ona tili mashg`ulotlarida qo`yiladigan eng asosiy talablardan biri o`quvchi fikrini ixcham shaklda bayon qilishga o`rgatishdir. O`quvchi gap qurishda birorta ortiqcha so`zni ishlatmasligi, maqsadni ifodalovchi so`zni topib qo`llash, so`z va so`zlar birikmasini to`g`ri aloqaga kiritish, gap bo`laklarining oddiy va o`zgargan tarkibiga qat’iy amal qilishi lozim.
Fikrni ixcham bayon qilish uchun o`zbek tilining imkoniyatlaridan to`g`ri foydalanishga to`g`ri keladi. O`quvchilarni berilgan gaplardan mazmunga salbiy ta’sir etmaydigan ma’lum bir so`zni tushinib qoldirishga o`rgatish gapni ixchamlashtirishga o`rgatishning eng asosiy yo`llaridan biridir.
Sen talab vodiysiga qadam qo`ysang,Sening oldingga yuz mingta alam keladi.
Nafas olmoq, xor bo`lmoq, ezg`in holatga tushmoq o`quvchilar so`zning qo`shimcha ma’no bergan yoki bermaganini sharhlashlari, o`zlari ham shunday gaplar tuzishni davom ettirishlari lozim.
3.Gapni kengaytirishda eng qulay usuli kesimdan savol berish orqali uning egasi va ikkinchi darajali bo`laklarni topib qo`yishdir.
Qo`ysang qadam-qadam qo`ysang kesim orqali egani aniqlash.Masalan: qayerga ? Talab vodiysiga kim ? sen va hokazo aylantirish topshiriladi.
4.Mustaqil ishning bu turidan fonetika,leksikalogiya va morfologiyani o`rganishda bu ish ko`proq berilgan gaplarda so`zlarni ularning ma’nodosh so`z va uyadoshlari bilan almashtirish orqali sintaksisning izchil kursini o`rganish jarayonida esa gap bilan ifodalangan, kesim,ega,to`ldiruvchi,hol,aniqlovchilarni kengaytirilgan birikmalarga aylantirish, sodda gaplardan qo`shma gaplar aksincha, qo`shma gaplardan sodda gaplar hosil qilish usullari bilan amalga oshiriladi.
Gapni tahlil qilish.
Mustaqil ishning bu turi gaplarda uchraydigan uslubiy xatolarni oldini olish va bartaraf etish maqsadida o`tkaziladi. O`quvchilar yo`l qo`yilgan xatoni tuzatar ekanlar, uslub jihatdan to`g`ri qurishning o`ziga xos xususiyatlarini bilib oladilar. Tahlil o`quvchi ma’lum bir so`z o`rnida boshqa so`zni qo`llash, gapning mazmunini saqlagan holda shaklini o`zgartirishi, uning ta’sirchanligini oshirish maqsadida ma’lum bir so`zni qo`shishi va qisqartirishi mumkin.
Xullas , ona tili fanida lug`atlar bilan ishlash, matn yaratish, gap ustida ishlash,gaplar tuzish barcha mashg`ulotlarning muhim tarkibiy qismiga aylanmog`i lozim.
Shunday qilib yuqorida tilga olingan ish usullari;
Gapni ixchamlashtirish va kengaytirish, mazmunni saqlagan holda shaklini o`zgartirish, matnni gaplarga ajratish,ikki va undan ortiq sodda gapni turli yo`llar bilan birlashtirish, gapni tahlil qilish va takomillashtirish, maqsadni to`g`ri ifodalab, gap yaratish kabilar bolalarning nutqiy taraqqiyotiga samarali ta’sir ko`rsatadi. Matn ustida ishlash og`zaki va yozma nutqni o`stirishning eng muhim tarkibiy qismi bo`lganligi sababli, b ish uzluksiz ravishda amalga oshirilmog`i kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |