Ona davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakultet



Download 252,5 Kb.
Sana12.01.2020
Hajmi252,5 Kb.
#33505
Bog'liq
valeology independent work

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI

IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTET

IQTISODIYOT YO’NALISHI
MUSTAQIL ISH
FAN: Valeologiya

MAVZU: Sog’lom turmush tarsi va uning komponentlari haqida tushuncha

TOPSHIRDI: N. Yusupov

QABUL QILDI: A. Mirzaliyev



KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. 1999 yil 7 dekabrda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining etti yilligiga bag’ishlangan tantanali yig’ilishda Prezidentimiz I.A. Karimov 2000 yilni «Sog’lom avlod yili» deb e’lon qilishni taklif etdi. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2000 yil 15 fevralda «Sog’lom avlod» Davlat dasturi tasdiqlandi. Dasturda, jumladan ijtimoiy tafakkurda etuk ma’naviy boy, jismonan sog’lom va barkamol avlodning tug’ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak ma’suliyat psixologiyasini shakllantirish masalalari bo’yicha aholiga yalpi bilim berish tizimini yaratish zarurligi ta’kidlangan.

Abu Ali ibn Sino o’zining tib qonunlari va boshqa asarlarida gimnastik mashqlar, massaj, dieta, suv muolajasi, hammomni, juda ko’pgina kassaliklarda va kasallikning oldini olish maqsadida ishlatilishi haqida to’liq ma’lumot bergan.

Salomatlik, bu organizmning tabiiy holati bo’lib uning atrof-muhit bilan eng optimal o’zaro munosabatini ta’minlab turadi. Salomatlikning asosiy mazmuni jismoniy va ma’naviy kuchlarning uyg’unligi, nerv tizimining muvozanatda bo’lishi, chidamliligi, tashqi va ichki muhitning turli xildagi zararli ta’sirlariga qarshi turish qobiliyati hisoblanadi. Tevarak-atrofdagi o’zgarib turadigan sharoitlarga moslashib muvofaqiyat bilan mehnat qilish salomatlikning muhim belgisi hisoblanadi, chunki organizm tashqi muhit bilan muvozanatda turmasa, uning hayot faoliyatini va odamning mehnat qobiliyatining saqlab bo’lmaydi.

Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz.

Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim.

Inson organizmining rivojlanishida harakat, muskul faoliyati, jismoniy ish muhim o’rin to’tadi, chunki uning hayot kechirishi, turmush tarzi bevosita faol harakatni taqozo qiladi. Bunday bog’lanish inson paydo bo’lganidan beri hayot kechirishning ajralmas qismi bo’lib, evolyutsion yo’l bilan mustahkamlangan.

Shu sababli harakat faqat yashash uchun kerak bo’lib qolmasdan (ovqat topib eyish, dushmandan o’zini himoya qilish, noqulay omillardan muhofazalanish va boshqalar), barcha tashqi va ichki a’zolarning me’yoriy ishlashi uchun zaruratga aylangan. Hozirgi sharoitda esa texnikaning tezlik bilan rivojlanishi, turmushda avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirishning tobora keng ko’lamda qo’llanilishi insonning bevosita harakat qilishini ancha-muncha cheklab qo’ydi.

Faol harakatning cheklanishi bilan organizmdagi barcha a’zolarning me’yoriy ishlashi bo’ziladi, chunki ular asosan serharakat sharoitda o’z funktsiyalarini to’liq bajaradilar. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish kundalik turmushning ajralmas qismiga aylanishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, bunday turmush tarzi jarayonida inson tanasidagi barcha a’zolar va tizimlarning harakatiga nisbatan bo’lgan tabiiy talabi qo’shimcha ravishda yuzaga keltiradigan serharakatlik bilan yoki jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish orqali qoplanishi kerak.

Faol harakat qilib yashash inson organizmining kasalliklarga kam chalinishini, xastalangandan keyin esa oson va tez to’zalib ketishini tegishli ravishda ta’minlaydi. Hayotda bunga ko’pgina jonli mislollar keltirish mumkin. Ma’lumki, ota-bobolarimizning turmush tarzi doimiy jismoniy ish qilib turish bilan bog’liq bo’lgan. Ko’pgina manbalarda ko’rsatishlaricha, bunday serharakatlik bo’lish kishi sihat-salomatligi uchun juda foydali hisoblanadi. SHu boisdan ham ular hozirgi paytda tez-tez uchrab turadigan ayrim surunkali kasalliklar bilan (qonda xolestirin moddasining ko’payib ketishi va bu bilan bog’liq xastaliklar, semizlik, qandli diabet, yurakning ishemik kasalligi va boshqalar) kam og’riganlar.

Vaqt-vaqti bilan axloqiy mavzularda suhbat o‘tkazib, bolaning ongiga ta’sir etish ham ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning ajoyib kishilari hayoti va faoliyati to‘g‘risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib o‘tkazish mumkin. Bunda o‘g‘il va qizlarning yosh xususiyatlari, bilim saviyalari, aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olingan holda tarbiyaviy tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shu xususda bolalarning din ahllari bilan muloqotda bo‘lishi ham maqsadimizni oydinlashtiradi.

Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi ahamiyatga molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiya. Binobarin, kishining ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati, ilg‘or dunyoqarashi xuddi ana shu uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning haqiqiy komil inson darajasiga o‘sib yetishishida mazkur uchta omilning roli birdek ahamiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga ko‘ra, bu omillarlan birortasi marom darajasida bo‘lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy ko‘rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy qiyofasida chekinish yuz beradi — uning tarbiyasi buzila boshlaydi.

Binobarin, «bolani boshidan, niholni yoshidan asra» degan hikmatga amal qilgan holda, yosh bug‘inni eng kichik yosh davridan boshlab g‘oyatda e’tibor bilan tarbiyalab borilsa, zarur xulq-atvor ko‘nikmalarini shakllantirilsa, farzandlarning kelajagi haqida qayg‘urib, vatan oldidagi mas’uliyatimizni doimo his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan bo‘lamiz. Ana o‘shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina farzandi bo‘lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bo‘lib voyaga yetadilar.

Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, o‘zidan kattalarga taqlid qiluvchi bo‘ladi. Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini o‘zlashtirishga ulgurgan bo‘ladilar. Bola xarakteriga xos bunday xususiyatlar tarbiyada ksng ildiz otgan, uni ko‘proq oiladagi to‘g‘ri tarbiya va o‘rinli, asosli tanbehlar, ibratomuz ugitlar zamirida ulg‘aytirsak, bu illatni asta-sekin yo‘qotish mumkin. Ammo biz kattalar ba’zida erkalanib yolg‘on gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday qusurlarga «shunchaki kamchilik» yoki «hali bola-ku» degan tushuncha bilan yondashmasligimiz kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi «shunchaki kamchilik»lar qimmatga tushadi.

umla va gaplarda voqea bo‘ladi.

1. Sog‘lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning uyg‘unligi – barkamol shaxsni shakllantirishning muhim omili sifatida
Bugungi kunda Respublikamizda oila turmush tarzini o‘rganish, oilada sog‘lom turmush tarzini yaratish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bu vazifa va muammolar oilaning sog‘lom bo‘lishi, ma’naviy va modiy farovonligini oshirishi, farzandlar tarbiyasining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Sababi, faol yaratuvchanlikka asoslangan turmush tarzi jamiyat hayotining barcha sohalarida ijtimoiy faollik, oliy darajadagi fuqarolik sifati, aqliy, ma’naviy vajismonan sog‘lom, mehnatda, o‘zaro munosabatda, muloqotda yuksak madaniyatlilik, albiy hodisalarga murosasizlik bilan qarash, ularga qarshi kurashish, tabiatga nisbatan oqilona munosabatda bo‘lish, atrofdagilarga mehr-oqibatda bo‘lish kabi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi.

Darhaqiqat, oilada turmush tarzini sog‘lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki turmush tarzi kishilarning ma’naviy dunyosi bilan ham uzviy bog‘liqdir va ularning fikrlash tuyg‘usi borasida ham muhim o‘rin tutadi. Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi. Turmush tarzining eng muhim ijtimoiy tomoni jamiyat a’zolarining ijtimoiy mehnati, o‘zaro munosabatlar, oila, kundalik turmushidagi faolligi, kishilarning jismoniy va ma’naviy imkoniyatlarini atrofdagi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan qay tarzda namoyon bo‘lishidadir.

Bundan tashqari oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Xozirgi o‘tish davrida yoshlarni uzoq tarixga ega bo‘lgan madaniyatimizni yuksaltirishda ham oiladagi sog‘lom turmush tarzi o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Mana shularni inobatga olgan holda hukumatimiz tomonidan oilalarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va uni takomillashtirish uchun yetarli shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Chunki kishilarning turmushi jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy-madaniy jihatlarini o‘zida aks ettiradi va bu oiladagi sog‘lom muhitni belgilaydi. “Sog‘lom tanda sog‘ aql” degan xlqimizning ulug‘ bir naqli bor. Har bir odam sog‘lom bo‘lsagina yaxshi mehnat qilishi, ilhom bilan ijod qalamini tebrata olishi, yegan luqmasi taniga singishi, tiniqib, uxlay olishini bilsa-da, o‘sha sog‘ holatni saqlash, ham vujudga, ham aqlga, ham ruhga o‘z vaqtida madad berib turish kerakligini, bu faqat o‘zimizning manfaatimizga aloqadorligini ba’zan unitib ham qo‘yamiz.

Tani sog‘liq xalqimiz uchun eng muhim qadriyatlardan bo‘lishi bilan birgalikda u har birimizning dunyoqarashimiz, falsafamiz, mafkuramizning, oqilona turmush tarzimizning ajralmas bo‘lagi bo‘lmog‘i darkor. Shu bois ham davlat dasturining bandlarini sinchiklab o‘rganar ekanmiz, unda har bir shaxsning o‘z salomatligini saqlashga to‘g‘ri va mas’uliyatli munosabatda bo‘lishi, sog‘lom turmush tarzini eng avvalo o‘zi, qolaversa yaqinlari uchun tashkil etishga bog‘liq shart-sharoitlar o‘z ifodaini topganligining guvohi bo‘lamiz. Fuqarolar sog‘lig‘iga hukumatning bunday g‘amxo‘rligi biror bir boshqa davlatda yo‘q. Davlat dasturida “Sog‘lom oila” tarbiyaviy-ma’rifiy dasturini amalga oshirishga yo‘naltirilgan qator chora-tadbirlar belgilangan. Ularning ma’nosa shundaki, salomatlik, eng avvalo, mavjud muhitga, odamlarni bir-birlariga mehrli, muruvvatli blishlari g‘amxo‘rlikka va samimiyatiga to‘liq munosabatlariga bog‘liq. Shu ma’noda salomatlik psixologik kategoriya bo‘lib, uning sharti va sharoiti – sog‘lom oila muhitidir. Oilada ota-onaga ko‘p narsa bog‘liq. Ular oiladagi barcha hodisalarning balogardonlari sifatida eng avvalo o‘z sog‘liqlariga o‘zlari mas’ul ekanliklarini unutmasalar, uni saqlashda barcha ehtiyoj choralarini o‘z vaqtida ko‘rgani holda oilaviy hayotga to‘g‘ri munosabatni shakllantira olsalar, murod-maqsadlariga albatta erishadilar. Sog‘lom odam, u otami, yoki onami, turmush va ro‘zg‘ordagi barcha past-balanliklar, turli vaziyatlar, kerak bo‘lsa, qiyinchiliklarga tez moslashib, ulardan oqilona chiqish yo‘llarini bilishi kerak. Oddiy oila muhitida bir narsadan toliqqanda yoki asab buzilganda, dardimizni aytadigan hamdard, yaqin kishimiz bo‘lgani ma’qul. Ana shunday hayotiy falsafa va yo‘nalish bilan yashagan inson albatta, baxtli va sog‘-salomat bo‘ladi. Muhimi, bunday hayotiy mo‘ljallar, jismoniy va ruhiy tetiklik, bardamlik u tarbiyalayotgan bolalarning baxti va kelajakka intilishiga ishonchli zamin bo‘ladi. Ana shunday ota-ona tarbiyalagan farzandlarga ortiqcha o‘gitlar, tarbiyaviy tazyiqlar darkor emasligini ta’kidlash kerak. Chunki inson aqlini, uning tafakkurini peshlaydigan, tanini sog‘, vujudini go‘zal qiladigan ma’naviy ozuqani oilasida olgan farzandning o‘z baxti va kamoli yo‘lidan og‘ib ketishiga ishonish qiyin. Ham jismonan, ham ma’nanva ruhan sog‘lom odam turli g‘alamislarning kirdikorlariga uchmay o‘z yurti, Vatani va xalqi manfaati yo‘lida halol mehnat qiladi.

Shuni alohida ta’kidlash joizki, sog‘lom turmush tarzini kundalik hayot kechirishning asosiy mezoniga aylantirishga bog‘liq tushuncha va tasavvurlar oiladan boshlanadi. Bu g‘oyalarning xalqimiz qon-qoniga singib ketganligi eng avvalo oilalarda saqlanib kelayotgan ijobiy an’analarda, ota-onadan farzandlarga singdiriladigan o‘gitlarda, qarindosh urug‘chilik aloqalaridagi mehmonavozlik va ushbu jarayonda orastalik va ozodalik tamoyillariga rioya etilishlarida, mahalla-ko‘yda rioya etiladigan tartib-qoidalar, xususan, ko‘chani, har bir xonadonni ozoda va sarishta saqlash odatlariga tayangan qo‘ni-qo‘shnichilik muomalalarida o‘z aksini topadi.

Komil inson deganda, har tomnlama yetuk, ichki dunyosi, tarbiyasi, pokligi, bilimi va malakasi, umuman ijobiy jarayonlarning barchasini o‘zida mujassamlashtirgan inson tushuniladi. Zotan millatimiz tarixida shunday zoti komillar o‘tgshanki, ularning har birlari biz avlodlarga bitmas-tuganmas ma’naviy boylik qoldirganlar. Hozirda bu ziyo nurlaridan bahramand bo‘lmoqdamiz.



Sog‘lom turmush tarzi va jismoniy rivojlanishning inqiroziga sabab bo‘luvchi mahsulotlar


Chekishni oldini olishda talabalarning o’z vaqtida dam olish, ovqatlanishi, ularda axloqiy tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yish muhim o’rinni egallaydi. Oliygohlar, akademik litseylar, kasb-xunar kolejlarida tamaki, nos chekishga qarshi yagona tarbiya sistemasini tashkil etish kerak. Bunga fakul’tet ma’muriyati bosh bo’ladi va nazorat qilib turadi. O’zbekiston mustaqillik va istiqlol yo’lida rivojlanayotgan davrida tamaki, nos chekishni oldini olishda hadislardan, ko’pgina diniy risolalardan foydalanish mumkin. Oliygohlarning koridor va vestibullariga chekishning zarari haqidagi buyuk allomalarning fikrlari osib qo’yilib chekishni oldini olish mumkin. Gurux murabbiylari talabalar bilan papiros, nos chekisni zarari haqida suxbatlar, savol – javoblar o’tkazishlari yaxshi natija beradi.

“Chekishni organizmga zarari” xaqidagi suxbatni misol qilib keltirish mumkin: Inson salomatligining ashaddiy dushmani tamaki, nos chekishdir, bugun biz sizlar bilan ana shu mavzuda fikr yuritmoqchimiz.

Ko’pgina mamlakatlar uchun alkogollik ichimliklarni ishlab chiqarish eksport va daromadning asosiy omili bo’lib qolmoqda. 1971 yilda dunyo bo’yicha 8,5 mlrd litr spirt ishlab chiqarilgan. BM. Levinaning (1972) ma’lumoticha plenetaning har bir kishisiga bir yiliga 1 l spirt, 6 l vino, 10 l pivo to’g’ri kelar ekan. Faqatgina Hindiston va Egipitda erkaklar spirtli ichimliklarni ichishdan voz kechishgan. Rossiyada spirtli ichimliklarni iste’mol qilish Ivan Grozniy davridan kengroq tus ola boshlagan. Aroqni ishlab chiqarish 1905 yilda ancha ortgan.

Spirtli ichimliklar ichadigan ayollarda keyincha o’lik, chala, jismoniy va psixik kamchiliklari bor bola tug’iladi. Ba’zan kam aql, turli kamchiliklarga ega, ortiqcha barmoqlari bor, yuragi parog bolalar ham tug’ilishi mumkin. Shuningdek, psixoz, nevroz, tutqanoq kasalliklari ham alkogolizm bilan bog’liq. Spirtli ichimliklarni ko’p ichish tufayli nafas kasalliklari, ko’pincha sil kasalligi kelib chiqadi.

Qon bosimi, yurak ishmiyasi, miokard infarkt kasalliklarining 62 foizi alkogolizm tufayli kelib chiqadi. Alkogolni uzoq tizimli ichish tufayli jigar kasallanadi, jigar tserfoza kelib chiqadi. Bu kasalliklarning 60 foizi o’lim bilan tugaydi. Alkogoliklarda ko’pincha qizilo’ngach, yoki og’iz bo’shlig’i raki vujudga keladi.

Alkogolni istemol qilinganda turli darajada zaharlanish hosil bo’ladi. Alkogoldan zaharlanishning uchta darajasi bo’ladi.

Birinchi darajada qo’zg’olish hosil bo’ladi, eyforiya, tetiklik, hurkish, harakat aktivligining tormozlanishi vujudga keladi. Biroz qizarish kam hollarda teri qatlamini oqarishi, pulsni tezlashishi, ishtaxani yaxshilanishi, jinsiy qobiliyatning ortishi kuzatiladi. Odam tetik, saxiy, ko’p narsani vada qiladigan, ko’p gapiradigan, distatsiya va taktil sezgirligini yo’qotadi.

Narkotiklar bu o’z salomatligi obro’- etiborini yo’qotgan, juda og’ir nogiron odamlardir. Bular davolash maqsadida beriladigan narkotik moddaga nisbatan 2 -10 martadan ortiq do’zadagi narkotik modda qabul qiladilar. 1) Narkotik moddani dastlab qabul qilinganda odamga kayf qilish eyfariya vujudga keladi. 2) Bunday kayfiyatni yana hosil qilish uchun o’smir yana narkotik moddani qabul qiladi, so’ng narkotik moddani iste’mol qilish odatga aylanib qoladi. Endi o’smir narkotik moddani qabul qilmasdan tura olmaydi.

Organizmning reaktivligini kamayishi va narkotik moddaga o’rganib qolish odam narkoman bo’li qoladi. Asta sekin narkotik moddaga jismoniy va psixik jixatdan bog’lanib qolish vujudga keladi. Narkomaniyani shakllanish dinamikasi shartli ravishda 3 stadiya ajratiladi. Birinchi stadiya adaptatsiya moslanish (organizmning reaktivligining o’zgarishi va psixik bog’lanishining vujudga kelishi). Ikkinchi stadiya – jismoniy bog’lanishning vujudga kelishi, narkotik moddani iste’mol qilishini hohlamaganda ham organizmni narkotik moddani qabul qilishga talabni hosil bo’lishi. Uchinchi stadiya – organizmni barcha sistemalarini izdan chiqishi, psixikaning o’zgarishi. Bu stadiya narkomanlar tez qo’zg’oluvchan bo’lib qoladi, jinoiy ishlarini amalga oshiradilar.

Morfiy preparatlari bilan narkomaniyaning kelib chiqishi. Morfiy preparatlariga pantapon, amnopon, laudonon, pregorik, opionno, morfiy, kodein, tebain, geroin, dionin, papaverin, narkoten, laudanin va sintetik pereparatlar – fenadon, promedol kiradi.

Morfiy pereparatlari ko’knori o’simligidan olinadi. Morfiyli pereparatlarga odam tez o’rganib qoladi. Pereparatlarni teri ostiga, vena tomiriga, ukol qilish mumkin yoki chekiladi. Narkotiklar ko’p xollarda strillanmagan shpritsda narkotik moddalarni qabul qiladilar. Narkotik moddaning 0,3-0,5 g odamni o’ldiradi. Odam unga o’rganib qolishi tufayli 10 martadan ortiq dozada qabul qilishi mumkin. Narkoman bunday katta dozani qabul qilishi tufayli unda eyforiya hosil bo’ladi. Narkotik moddani qabul qilgandan keyin narkomanning og’zi quriydi, umumiy quvvatsizlik kuzatiladi, badani qizib ketadi, qulog’ida turli shovqinlar hosil bo’ladi, boshi og’riydi, ter chiqadi, siydik ayrish kuchayadi, nafas olish o’zgaradi. Tanasi ko’kara boshlaydi, qonli ichi ketadi, badani qichishadi, terisiga qizil toshma toshadi, chuqur uyquga ketish boshlanadi. Narkotik moddalarni surunkali qabul qilish natijsida osmonda uchib yurgandek xis etadi, ko’ziga turli narsalar ko’rinadi, 30 – 40 minutdan so’ng eyforiya uyquchanlik, mudrash, xush yoqish boshlanadi. Narkotik moddadan voz kechgandan keyin 5 kun qabul qilmay yurish mumkin. Bunda narkomanda ter ajralish, esnash, ko’zdan yosh oqish, qusish, ko’ngli aynish, nafasni tezlashuvi, qo’l, oyoq mushaklarida og’riq, ozib ketish ro’y beradi. Bu holatni abstinentsiya deb yuritiladi. Abstinentsiyada bezovtalanish, o’lib qolishdan qo’rquv, uyquni buzilishi, qo’rqinchli tush ko’rishlar, agressivlik yoki apatiya holat sodir bo’ladi.

Kokainli narkomaniya. Kokainni qabul qilganda odam o’tkir yoki surunkali zaxarlanadi. O’tkir zaxarlanishda teri qoplamlarini oqarishi, umumiy quvvatsizlik, yurakni tez qisqarishi, nafas qisish, ko’z qorachig’ining kengayishi va boshqa holatlar sodir bo’ladi.

Xronik zaharlanish kokainni uzoq muddat qabul qilish natijasida vujudga keladi. Kokainga tez o’rganib qoladi. Narkomanlar ishlagisi kelmaydi, juda injiq egoist bo’lib qoladi. Narkomanlarning ishtaxasi kamayadi, og’zi quriydi, ko’z qorachig’i kengayadi, bazi narkomanda gallyutsiantsiya, rashk qilish, kuzatib yurish rivojlanadi. Bunda narkomanlar jinoiy ish qilishga tayyor bo’ladilar. Teriga turli yaralar toshadi, organizm kuchsizlanib qoladi.

Nasha va nashavandlik. Nasha qadimgi narkotik moddalardan biri hisoblanadi. Nasha kanoplidan olinadi. Nasha (gashish) maxsus xidga ega bo’lgan modda. Undagi tasir etuvchi bo’lgan modda 1964 yilda farmokoliklar tomonidan ajratib olingan va sintez qilingan modda – 9 tetrogidrokannibinol hisoblanadi. Nasha tabobatda qo’llanilmaydi. Uni yashirincha yo’llar bilan nasha changini yig’ish bilan olinadi. Nashaning xar xil kannabinollarning miqdori o’simlikning quruq vazniga nisbatan turlicha bo’lib, 15 foizgacha bo’ladi.

Uyqu dorilarini qabul qilish tufayli narkomaniyaning kelib chiqishi. Uyqu dorilarini tez – tez qabul qilish oqibatida odam ularga o’rganib qolib, narkomaniya rivojlanadi. Uyqu dorilarga: barbituratlar gurixiga kiruvchi preparatlar (veronal, medional, lyuminal, barbamil, nembutal, tsiklabarbital, geksobarbital) piradin preparatlaridan (tetrin, noksirpn ortonol kiradi) Uyg’u preparatlarini dastlab vrach maslaxati so’ng bemorning o’zi uzoq muddat qabul qilishi natijasida odam bularga o’rganib qoladi. Ba’zan bu preparatni bir vaqtda ko’p iste’mol qilish natijasida odam qattiq zaharlanadi.

Oz miqdorda uzoq muddat qabul qilinganda koordinatsiyaning buzilishi, muskul quvatining kamayishi, reflekslarni pasaishi qon bosimi tushishi, xaroratni ko’tarilishi va boshqalar kuzatiladi.

Uyqu preparatlarini tez – tez qabul qilish tufayli odamda bularni qabul qilishga exityoji ortib boradi.

Bunday narkomanlar ta’sirchan, zahar, xotirasi susaygan bo’lib qoladilar. Terisi, qo’l, oyoqlari, og’izning shilliq qavatiga turli toshmalar toshadi. Uyqu dorisini 3 – 4 kun ichmay qo’ygandan so’ng bemorda abstinent xolat yuzaga keladi. Bunday bemorda uyqusizlik, umumiy quvvatsizlik, bosh aylanish, qusish, ko’ngil aynish va boshqa xolatlar yuzaga keladi. Dorini suyiste’mol qilinsa “entsefalopatiya” (bosh miyaning zararlanishi” kuzatiladi va epitelepiyasi belgilari yuz beradi. Bunday kasallar qo’pol, agressiv, badjahl, raximsiz bo’ladilar olti oy qabul qilganlarda psixoz vujudga keladi.

Toksikomaniya. Toksikomanlar yuridik jihatdan narkotik preparatlarga kirmaydi, lekin unga o’rganib qoladi. Toksikoman preparatlar guruhiga: a) psixoleptik (seduksen, elenium, tezepam, trioksazin, meprobanat); b) psixonaleptik (sidinofen, atsefen) va b) boshqa stimulyatolarga (fenamin, benzidrik, kofe, choy)kiradi.

Nerv sistemaning qo’zg’aluvchanligini oshirish uchun yoki charchaganda, ishchanlik qobiliyat kamayganida, uyquni qochirish uchun fenomin yoki benzdrinpreparatlarini qabul qilib, ko’pincha narkomaniya rivajlanadi. Ba’zan odam kofe yoki achchiq choyni ichib taksikoman bo’lib qolishi mumkin. Kofe yoki achchiq choy ichmasa uyqusizlik, bosh og’rig’i, qo’rqinchli tush ko’rish, qaltirash xolatlari sodir bo’lish mumkin. Achiq choy (chivir) ichgandan 30 – 40 minut o’tgach “mast bo’lish” yaxshi kayfiyatni ko’tarilish qo’zg’aluvchanlikning ortishi kuzatiladi. Ish qobiliyatining ortishi, charchog’likning qolishi mumkin. Chivirni surunkali qabul qilish oqibatida uyqu, psixikaning buzilishi, qiziqishni kamayishi vujudga keladi.

Sog‘lom turmush va jismoniy kamolotni barqarorlashtirishda oiladagi ma’naviy muhitning roli
«Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini ham yaxshilangizlar»,- deyiladi Muhammad payg‘ambar hadislaridan birida. Farzand hayotning guli. Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayot fayzlidir. Biroq, farzandlar xatti-harakatida ham goho nuqsonlar ko‘zga tashlanadi, ularni o‘z vaqtida oldini olib, bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi. Shuning uchun oilada farzandlarga hadis namunalarini uqtirib borish kerak.

Pedagogika fani atamasida «tarbiyasi qiyin» degan tushuncha mavjud. Bu tushuncha odatda sho‘x va qaysar o‘quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, tarbiyasi og‘ir bolalar qatoriga o‘zboshimcha, hatto bezori va zararkunanda darajasiga tushib qolgan o‘smirlar ham kiradi; ularni tarbiyalash, hayotda haqiqiy to‘g‘ri yo‘lga solib yuborish oson ish emas, albatta. Biroq astoydil, e’tiqod va fidoyilik ko‘rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og‘ir va mashaqqatli ishda muvaffaqiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yo‘q emas. Chunki atoqli pedagog V.A.Suxomlinskiy aytganidek, yomon bola yo‘q, faqat yomon tarbiyachi bor, xolos. Xalqimiz «onasini ko‘rib, qizini ol» deb bejiz aytmagan.

Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni o‘z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish orqali, shubhasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlariga asoslangan holda ish yuritish ko‘zlagan maqsad sari yetaklaydi.

Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan holda, bolani eng kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish malakalariga o‘rgatib borish, buning uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat, tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amaliy metodlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni egallash orqali har qanday mo‘’jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega. Dorbozu polvonlarning mahorati-yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz mashq natijasi ekanligini to‘g‘ri tushuntira olmasak, kelajakda «Sab’ai sayyor»dagi Bahromdek o‘z mahoratlariga qandaydir rag‘batlantirishni talab qilishlarining guvohi bo‘lamiz.


UMUMIY XULOSALAR

  1. Sog’lom hayotni yo’lga qo’yishda, Prezidentimiz fikricha, birinchidan, oqilona yashashni yo’lga qo’yish, ikkinchidan, sog’lom turmush tarzi talablariga rioya qilish lozim. Bunday yo’l tutish insonni «o’zim uchun ham yashashga, shu hayotdan bahra olishga vaqt topa oldimmi» deya o’ylab ko’rishga olib keladi.

  2. Sog’lom turmush tarzini tashkil etishda odam quyidagilarga katta e’tiborni qaratish kerak. Biz qanday ovqatlanishimiz, nimalarni iste’mol qilishimiz, nimani ichishimiz, qachon, qancha ichimlik ichishimiz kerak. Sof havodan qanday foydalanish kerak, qanday uxlash va qanday dam olish kerak, organizmni qanday qilib chiniqtirish kerak, kun tartibiga rioya qilish, va boshqalarga katta e’tibor qaratishimiz lozim.

  3. Odam o’z hayotini oqilona tashkil etish orqali faqat inson zotiga foyda keltirish bilangina cheklanib qolmaydi. SHunisi aniqki, «inson o’z sog’lig’ini asragan taqdirda tabiatni, hayot davomiyligini asragan bo’ladi». Demak, biz o’z sog’ligimizni asrash va oqilona hayot kechirish bilan tabiatni zararlanishdan va hayotni putur etishdan saqlaymiz. Shu tariqa tiriklik asoslarini saqlab qolamiz.

  4. Oilada turmush tarzini sog‘lomligi kishilarni jamiyatda egallab turgan sotsial statuslarini yanada mustahkamlashga xizmat qiladi. Chunki turmush tarzi kishilarning ma’naviy dunyosi bilan ham uzviy bog‘liqdir va ularning fikrlash tuyg‘usi borasida ham muhim o‘rin tutadi. Kishilarning turmush tarziga mavjud ijtimoiy shart-sharoitlar ma’lum darajada sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kundalik hayot faoliyatida ularning axloqiy-estetik qarashlari, xulqi, muomalasi, hayotiy turmush tasavvurlari, ularning ichki dunyosiga, e’tiqodiga singib ketadi va turmush tarziga, fikrlash tarziga aylanadi.

  5. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish orqali jamiyatimiz a’zolarini, ayniqsa, yoshlarni milliy vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalariga, shu bilan bir qatorda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli qilib tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI




  1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent, O‘zbekiston, 1998. – 48 b.

  2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni //Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997. – 20-29-b.

  3. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” //Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997. – 31-61-b.

  4. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T-5. T., «O‘zbekiston », 1997 y.

  5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”, 2008. -176 b.

  6. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O‘zbekiston, 2011. – 440 b.

  7. Prezident I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konferensiyada so‘zlagan nutqidan. – Toshkent, 2012 yil, 17 fevral.

  8. Ananev V.A. Davidenko D.N. «Obshaya valeologiya» SPB. BPA. 2000

  9. Brexman I.I. Valeologiya – nauka o zdorove. Moskva, «FIS» 1999 g.

  10. Vayner Ye.N. «Valelogiya», Moskva, izda. «Nauka» 2001 g.




Download 252,5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish