Omad yor bo‘lsin, do‘stim!!! 1-topshiriq

Qadrli, Talaba! Kelayotgan semestrda ona tili fanidan yakuniy dars-mashg‘ulotlari amalga oshiriladi. Shu nuqtai nazar bilan topshiriqlar ham o‘zbek tilshunosligida mavjud barcha sathlarning tahlili bo‘yicha ishlab chiqildi. Bundan sizning ikki yil davomida egallagan bilimlaringizni yana bir bor xotirlatishni maqsad qildik.

Tanishib chiqsangiz topshiriqlarning fanga oid darsliklardan ko‘chirib bo‘lmasligiga guvoh bo‘lasiz. So‘nggida barchasiga ijodiy yondashishingiz kerak.

Topshiriqlarning har birini ko‘rsatilgan namuna asosida bajarishingiz qat’iy talab qilinadi.

Omad yor bo‘lsin, do‘stim!!!

1-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapdagi so‘zlarni fonetik tahlil qiling. Bunda, har bir so‘z tarkibidagi tovushlarni alohida-alohida tahlil qilishingiz kerak bo‘ladi.

Muz va qorning eritilgan suvidan choy damlab bo‘lmaydi.

Namuna: Vatan so‘zi misolida

v - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra lab tovushi – lab-tish; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra sirg‘aluvchi; ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra shovqinli; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangli undosh.

a - tilning gorizantal harakatiga ko‘ra old qator; tilning vertikal harakatiga ko‘ra quyi keng, lablarning ishtirokiga ko‘ra lablanmagan unli.

t - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra til tovushi – til oldi; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi – sof portlovchi; ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra shovqinli; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangsiz undosh.

a - tilning gorizantal harakatiga ko‘ra old qator; tilning vertikal harakatiga ko‘ra quyi keng, lablarning ishtirokiga ko‘ra lablanmagan unli.

n - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra til tovushi – til oldi; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra sirg‘aluvchi, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra ovozdor – burun tovushi; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangli undosh.

Sh	Til oldi	Sirg`aluvchi	shovqinli	jarangsiz
tovush	Hosil bo`lish o`rniga ko`ra	Hosil bo`lish usuliga ko`ra	Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko`ra	Tovush paychalarining ishtirokiga ko`ra	Tilning gorizantal holatiiga ko`ra	Tilning vertical holatiga ko`ra	Lablarning ishtirokiga ko`ra
M	Lab-lab	Port-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
U					Til orqa	Yuqori tor	lablangan
Z	Til oldi	sirgaluvchi	shovqinli	jarangli
V	Lab-tish	Sirg`aluvchi	shovqinli	jarangli
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
Q	Til orqa	Sof port lovchi	shovqinli	jarangsiz
O					Til orqa	Quyi keng	lablangan
R	Til oldi	Sirg`a luvchi titroq	ovozdor	jarangli
N	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
I					Old qator	Yuqori tor	lablanmagan
Ng	Til oldi	Sirg`aluvchi	sonor	jarangli
E
R	Til oldi	Sirg`a luvchi titroq	ovozdor	jarangli
I					Old qator	Yuqori tor	lablanmagan
T	Til oldi	Sof portlovchi	shovqinli	jarangsiz
I					Old qator	Yuqori tor	lablanmagan
L	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
g
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
N	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
S	Til oldi	Sirg`a luvchi	shovqinli	jarangsiz
U					Til orqa	Yuqori tor	lablangan
V	Lab-tish	Sirg`aluvchi	shovqinli	jarangli
I					Old qator	Yuqori tor	lablanmagan
D	Til oldi	Sof portlovchi	shovqinli	jarangli
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
N	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
Ch	Til oldi	Sof portlovchi	shovqinli	jarangsiz
O					Til orqa	Quyi keng	lablangan
Y	Til o`rta	Sirg`aluvchi	shovqinli	jarangli
D	Til oldi	Sof portlovchi	shovqinli	jarangli
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
M	Lab-lab	Port-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
L	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
B	Lab-lab undoshi	Port lovchi	shovqinli	Jarangli undosh
B	Lab-lab undoshi	Port lovchi	shovqinli	Jarangli undosh
O’					Orqa qator	O`rta keng	lablangan
L	til oldi	Portlovchi-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
M	Lab-lab	Port-sirg`aluvchi	sonor	jarangli
A					old qator	quyi keng	lablanmagan unli
Y	Til o`rta	Sirg`aluvchi	shovqinli	jarangli
D	Til oldi	Sof portlovchi	shovqinli	jarangli
I					Old qator	Yuqori tor	lablanmagan

2-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapdagi so‘zlarni leksik tahlil qiling. Bunda, har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosini ifodalashingiz kerak bo‘ladi. Tahlilda o‘zbek tilining izohli lug‘atidan foydalangan holda, o‘z shaxsiy fikrlaringiz bilan yoriting!

Muz va qorning eritilgan suvidan choy damlab bo‘lmaydi.
Namuna: Vatan so‘zi misolida
Vatan - kishilarning tugʻilib oʻsgan joyi, yurti, mamlakati; tarixan muayyan xalqqa tegishli hudud hamda uning tabiati, aholisi, oʻziga xos taraqqiyoti, tili, madaniyati, turmushi va urf-odatlari majmui.
Muz suvning -0gradus darajadan past bo`lgandagi holati.

qorning – tabiiy tabiat hodisadi, yog`in. qish faslida yog`adi,, oq rangda bo`ladi

eritilgan muzday, sovuq holatdan issiq holatga o`tish jarayoni –erish jarayoni deyiladi. Asosan, suyuq narsalarga ko`ra ishlatiladi. Ko`chma ma`noda esa boshqa narsa hodisalarga nisbatan ham qo`llash mumkin, ko`ngli erimoq – ko`ngli yumshamoq kabi.

suvidan suv- tabiiy boylik. Hayot manbayi. Barcha jonzod, o`simliklarning hayotiy unsuri.

choy

damlab

bo‘lmaydi.
3-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni morfemik tahlil qiling. Tahlilda so‘z tarkibi aniqlanadi ya’ni, yetakchi morfema (asos); ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) va uning tarkibidagi so‘z yasovchi, lug‘aviy shakl yasovchi hamda sintaktik shakl hosil qiluvchi (so‘z o‘zgartiruvchi) qo‘shimchalar farqlanadi. Agar so‘z tarkibiga hech qabday qo‘shimchalar bo‘lmagan taqdirda, uni tub so‘z deb olishingiz mumkin.

Suv past olovda qaynatilsa yoki qayta-qayta qaynatilsa, undan damlangan choyning sifati yomonlashadi. Qaynab chiqqan suvga sovuq suv aralashtirilsa, choy xushta’m bo‘lmaydi. Muz va qorning eritilgan suvidan choy damlab bo‘lmaydi. Choy damlash uchun suvni oq metalli va sirli idishlarda qaynatgan ma’qul.
Namuna: vatan, biz, tug‘ilib so‘zlari misolida
Vatan – tub so‘z

Biz – tub so‘z

Tug‘ilib – 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi:

Tug‘: yetakchi morfema (asos), tug‘moq fe’lidir.

-il: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi.

-ib: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi:

4-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni so‘z yasalishi bo‘yicha tahlil qiling. Tahlilda matn tarkibidan faqat yasama so‘zlar ajratib olinadi va tahlilga tortiladi. So‘z yasalish tahlilida asos va ko‘makchi morfemalar yo‘q. Uning tarkibi yasovchi asos, yasovchi morfema va yasalmalar shaklida nomlanadi. Bunda, yasovchi asos, morfemi tahlildagi asosga; yasovchi morfema so‘z yasovchi qo‘shimchaga va yasalma esa yasama so‘zga tenglashtiriladi.

Sizda bir so‘zni turli tomondan tahlil qilish kompetensiyasini shakllantirish maqsadida barcha topshiriqlardagi tahlil uchun bir matn tanlangan. Mazkur topshiriqni bajarish jarayonida sizga berilgan matn takibida yasama so‘zlar bo‘lmasligi mumkin. Shunday bo‘lgan taqdirda siz “Matn tarkibida yasama so‘z mavjud emas” deb yozishingiz kerak bo‘ladi. Mavjud emaslikni aniqlash ham topshiriq mazmuni tushunganlikni anglatadi.

Choy qanday damlanadi?

Choy juda nozik tabiatli mahsulot. Shuning uchun uni damlashda ma’lum qoidalarga rioya qilish lozim.

Suv past olovda qaynatilsa yoki qayta-qayta qaynatilsa, undan damlangan choyning sifati yomonlashadi. Qaynab chiqqan suvga sovuq suv aralashtirilsa, choy xushta’m bo‘lmaydi. Muz va qorning eritilgan suvidan choy damlab bo‘lmaydi. Choy damlash uchun suvni oq metalli va sirli idishlarda qaynatgan ma’qul.
Namuna: suvoqchilar so‘zi misolida
Suvoqchilar – yasama so‘z bo‘lib, tarkibida 3 ta yasalma mavjud. Bular: suva, suvoq va suvoqchi yasalmalari (yasama so‘zlari) dir. Tahlilda avval yasalmalar aniqlanadi va har bir yasalma alohida-alohida tahlil qilinadi. Yakuniy bosqichda esa umumiy xulosa chiqariladi.

Suva – suv yasovchi asosga –a yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) qo‘shilishi natijasida suva yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan.

Suvoq – suva yasovchi asosga –q yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) natijasida suvoq yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan. Bunda, yasalma tarkibida tovush almashinishi ya’ni a tovushining –q qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida o unlisiga almashinishi kuzatiladi.

Suvoqchi – suvoq yasovchi asosga –chi yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) qo‘shilishi natijasida suvoqchi yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan.

5-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni morfologik tahlil qiling. Morfologik tahlilda Yetakchi morfemaning qaysi turkumdan iboratligi va unga qo‘shiluvchi ko‘makchi morfemalarning turlari va qaysi turkumga mansubligi ko‘rsatiladi.
Choy qanday damlanadi?

Choy juda nozik tabiatli mahsulot. Shuning uchun uni damlashda ma’lum qoidalarga rioya qilish lozim.

Suv past olovda qaynatilsa yoki qayta-qayta qaynatilsa, undan damlangan choyning sifati yomonlashadi. Qaynab chiqqan suvga sovuq suv aralashtirilsa, choy xushta’m bo‘lmaydi. Muz va qorning eritilgan suvidan choy damlab bo‘lmaydi. Choy damlash uchun suvni oq metalli va sirli idishlarda qaynatgan ma’qul.
Namuna: tug‘ilib so‘zi misolida
Tug‘ – fe’l so‘z turkumiga mansub so‘z, yakka holda tug‘moq shaklida ishlatiladi.

-il: fe’ning majhul nisbat shaklini hosil biluvchi qo‘shimcha;

-ib: fe’lning ravishdosh shaklini hosil qiluvchi qo‘shimcha;
Tahlil jarayonida morfemik tahlil bilan taqqoslang!!!
6-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapni so‘z birikmalariga ajrating. Bunda so‘zlar o‘rtasidagi koordinativ va subordinativ munosabatni ko’rsating.
Til dо‘stlik va hamjihatlikni qaror toptirishning eng qulay vositasidir.
7-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapni gap bo‘laklariga ajrating.
Til dо‘stlik va hamjihatlikni qaror toptirishning eng qulay vositasidir.