Oliy matematika



Download 338,12 Kb.
Pdf ko'rish
Sana30.11.2019
Hajmi338,12 Kb.
#27847
Bog'liq
bazi elementar funksiyalarning hosilalari. hosilalar jadvali.


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI 

 

 



“OLIY MATEMATIKA” KAFEDRASI 

 

 



 

 

MavzuBa’zi  elementar funksiyalarning 



hosilalari. Hosilalar jadvali. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bajardi:                         “

QXM-145” guruh talabasi Bo’ronov Abbos  

Qabul qildi:                               Raxmonov B.N.

 

 

 

 

 

Qarshi 2015 

 

Reja: 

 

 

 

1. Giperbolik  funksiyalar va ularning hosilalari

 

2. Oshkormas funksiya va uning hosilasi. 



3. Funksiyaning parametrik berilishi va parametrik  

berilgan funksiyaning hosilasi. 

4. Hosilalar jadvali. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

1. Giperbolik  funksiyalar va ularning hosilalari 

,

2



х

х

е

е

shx



    


,

2

х



х

е

е

chx



    


,

х

х

х

х

е

е

е

е

thx





   

,

х



х

х

х

е

е

е

е

cthx





 

tengliklar yordamida aniqlanadigan funksiyalar giperbolik funksiyalar deb ataladi. 

Bunda shxgiperbolik sinus, chx-giperbolik kosinusthx=

chx


shx

 - giperbolik 



tangens, cthx=

shx


chx

giperbolik kotangens deb ataladi.  

Bu funksiyalar orasida 

ch

2

x-sh

2

x=1,    ch



2

x+sh

2

x=ch2x



sh2x=2shx chx,  ch

2

x

 x

th

1



1

2



 

ayniyatlar o’rinli ekanligini tekshirib kurishni o’quvchiga tavsiya etamiz. 

Endi Shu funksiyalarni hosilalarini topish formulalarini hosil qilamiz. 

 

 













2



х

х

е

е

shx

=



2





х



х

е

е

=

 



2

х

х

е

е



chx,     

 












2



х

х

е

е

chx

=

 



2





х

х

е

е

=

 



2

х

х

е

е



shx

 








chx

shx


thx

 = 


x

ch

)



shx(chx

-

chx



)

(shx


2



 = 

x

ch



x

sh

-



x

ch

2



2

2

=



x

ch

1



2









shx



chx

cthx

x

sh



)

chx(shx


-

shx


)

(chx


2



 = 

х

2

2



2

2

sh



1

x

 



sh

x

 



ch

-

x



 

sh



.  


 

Hisoblashda  



х

х

х

е

е

е





)

(

,



)

е

(



х

 ekanligidan foydalandik.  

Shunday qilib: 



)

(shx


)



(chx

 

chx,



shx

,  


 

,

 x



сh

1

2





thx

  





 x

sh

1



2





cthx



2. Oshkormas  funksiya va uning hosilasi 

 х  va  у  o’zgaruvchilar  orasidagi  funktsional  bog’lanish  F(х,у)=0  tenglama 

bilan  berilgan  bo’lsin.  Agar  qandaydir      (а,  b)  intervalda  aniqlangan  у=f(х

funksiya  mavjud  bo’lib,  u    F(х,у)=0  tenglamani  qanoatlantirsa,  u  holda  у=f(х

funksiya  F(х,у)=0  tenglama  bilan  aniqlangan  oshkormas  funksiya  deyiladi. 

Funksiya  у=f(х)  tenglik  yordamida  berilganda  y  oshkor  ko’rinishda  berilgan 

deyiladi.  Oshkor  ko’rinishda  berilgan  funksiyani  у-f(х)=0  ko’rinishda  yozilsa  y 

oshkormas ko’rinishda berilganga o’tiladi. Funksiya F(х,у)=0 tenglama yordamida 

oshkormas  shaklda  berilganda  tenglamani  у  ga  nisbatan  yechilsa  funksiyaning  



oshkor ko’rinishdagi tenglamasi hosil bo’ladi. Ammo bunday o’tish har doim ham 

oson bo’lavermaydi, ba‘zan esa umuman o’tishning iloji bo’lmaydi. 

Shuning uchun oshkormas funksiya hosilasini uni oshkor holga keltirmasdan 

topish usuli bilan misollarda tanishamiz. 



1-misol  х

2

+у



2

=4 tenglama bilan berilgan funksiyaning 



y

 hosilasini toping. 



Yechish. Berilgan tenglamani у ni х ning funksiyasi ekanligini hisobga olgan 

holda x bo’yicha differensiallaymiz: (х

2

)



+(у

2

)



=4; 2х+2у.



y

=0, 



0





у



у

х

, bundan  



у

х

у





2-misol.  у

4

-4ху+х



4

=0  tenglama  bilan  berilgan  funksiyaning 



y

  hosilasini 



toping.  

Yechish.  Differesiallaymiz: 

0

4



)

(

4



4

3

3









х

у

х

у

х

у

у

3



3

х

у

х

у

у

у





;   



3

3

)



(

х

у

у

х

у



;      



х

у

х

у

у



3



3

 

Biz  kelgusida  oshkormas  funksiyaning  hosilasini  topishga  yana  qaytamiz. 



Shuning uchun bu yerda uni batafsil o’rganib o’tirmaymiz. 

 

3. Funksiyaning parametrik berilishi va parametrik berilgan       

funksiyaning hosilasi. 

 





)

t



(

),

t



(



у

х

   (1.1) 

tenglamalar  berilgan  bo’lsin.  Bu  yerda  t   



2

1

,Т



Т

  kesmadagi  qiymatlarni  qabul 

qiladi. t ning  har bir qiymatiga  х va у ning aniq qiymatlari to’g’ri keladi. Agar  x  

va  y ni 0ху koordinata tekisligidagi nuqtaning koordinatalari deb qaralsa, u holda t   

ning  har  bir  qiymatiga  tekislikning  ma’lum  bir  nuqtasi  to’g’ri  keladi.  t  ning 

qiymatlari Т

1

 dan Т


2

 gacha o’zgarsa, bu nuqta tekislikda biror egri chiziqni chizadi. 

(1.1)  tenglamalar  ana  shu  egri  chiziqning  parametrik  tenglamalari  deyiladi,          

t parametr deyiladi. 

Bu  egri  chiziq  qandaydir    у=f(х)    funksiyaning  grafigi  bo’lsa,  u  holda 

у=f(х) funksiya (1.1) parametrik tenglamalari yordamida berilgan deyiladi. х bilan 

у orasidagi bog’lash (1.1) tenglamalardan  t ni yuqotish orqali o’rnatiladi. 

Faraz qilaylik,  

 

t

x



  funksiya   

 


x

t



 teskari funksiyaga ega bo’lsin. 

U holda 


 

x

t



 ni  (21.1) ning ikkinchi tenglamasiga qo’ysak у ni х ning 

funksiyasi sifatida aniqlaydigan 



у=

[Ф(х)] yoki   у=f(х



tenglikka ega bo’lamiz. 

Shunday qilib (1.1) tenglamalar qandaydir у=f(х) funksiyani aniqlar ekan. 



3–misol:    М

0

(х



,у

0

)  nuqtadan  o’tib         



j

n

i

m

s





    yo’naltiruvchi  vektorga 

ega to’g’ri chiziqning parametrik tenglamalari yozilsin. 



Yechish.  Bu to’g’ri chiziqning kanonik tenglamasi   

n

у

у

m

х

х

0

0





 

ko’rinishga  ega  ekanligi  ma‘lum. 



t

n

у

у

t

m

х

х



0



0

,

  deb  belgilasak  х-х



0

=mt,         



у-у

0

=nt    yoki 









nt

у

у

mt

х

х

0

0



,

  to’g’ri  chiziqning  parametrik  tenglamalari  hosil 

bo’ladi. 

4-misol. 







)

0

,



2

0

(



int

,

R



t

RS

у

RCost

х

 



tenglamalar aylananing parametrik tenglamalari ekanini ko’rsatamiz. 

Tenglamalarni kvadratga ko’tarib qo’shsak                                    



х

2

+у



2

=R

2

cos

2

t+R

2

sin

2

tR

2

(cos



2

t+sin

2

t)=R

2

 

yoki  х



2

+у

2

=R



2

 hosil bo’ladi. Bu markazi koordinata boshida bo’lib radiusi R 

ga teng aylananing kanonik tenglamasi ekani ma‘lum. 

5-misol. 







)

0



,

0

,



2

0

(



,

sin


,

cos


b

а

t

t

b

у

t

а

х

 



tenglamalar  ellipsning  kanonik  tenglamalari  ekanini  ko’rsatamiz.  Tenglamalarni 

birinchisini а ga, ikkinchisini b ga bo’lib ularni  











t



b

y

t

а

х

sin


,

cos


 

ko’rinishda yozamiz. Bu tenglamalarni kvadratga ko’tarib qo’shsak    

1

sin


cos

2

2



2

2

2



2





t



t

b

у

а

х

  yoki   

1

2

2



2

2





в

у

а

х

 

ellipsning kanonik tenglamasiga ega bo’lamiz. 



6-misol.   





.

,

bsht



y

асht

х

 

tenglamalar giperbolaning parametrik tenglamalari ekanini ko’rsatamiz (а>0, b>0).  



Tenglamaning birinchisini а ga ikkinchisini b ga bo’lsak    

sht

b

y

сht

а

х



,

  hosil 


bo’ladi.  Bu  tenglamalarning  kvadratga  ko’tarib  birinchi  tenglamadan  ikkinchisini 

hadlab ayirsak 

1

2

2



2

2

2



2





t



sh

t

ch

b

у

а

х

  yoki 


1

2

2



2

2





b

y

a

x

  giperbolaning  kanonik  tenglamasiga 

ega bo’lamiz.  

Endi parametrik tenglamalari 





)



t

(

),



t

(





у

х

 bilan berilgan funksiyaning hosilasini 

topish  uchun  formula  chiqaramiz.

)

t



(



 

t

  funksiyalar  differensiallashuvchi 



hamda x=

)

t



(

 funksiya t=ф(х) teskari funksiyaga ega deb faraz qilamiz. U holda  



)

(

),



(

х

ф

t

t

у



  bo’lgani  uchun    у    х  ning  murakkab  funksiyasi  bo’ladi,  t-oraliq 

argument. 

Shu sababli murakkab funksiyani hosilasini topish formulasiga binoan 







x



t

x

t

y

y

               (1.2) 

bo’ladi. Teskari funksiyani differensiallash qoidasiga ko’ra  





e

x

x

t

1

 , bo’lgani 



uchun buni (1.2)ga qo’ysak   







t

t

t

t

x

x

y

x

y

y

1

   hosil bo’ladi. 



Shunday qilib,    





t



t

x

x

y

y

                   (1.3) 

parametrik    tenglamalari  bilan  berilgan  funksiyaning  hosilasini  topish 

formulasini hosil qilamiz. 



7-misol.    





.

sin


,

cos


t

b

у

t

а

х

            



x

y

-? 


Yechish.      

сtgt

а

b

t

a

t

b

t

a

t

b

y

x







)

sin



(

cos


)

cos


(

)

sin



(



8-misol     





.



,

bsht

у

аcht

х

            



x

y

-? 


Yechish.   

сtht

а

b

asht

bcht

acht

bsht

у

x





)

(



)

(

 



9-misol 





.

sin


,

cos


3

3

t



а

у

t

а

х

               



x

y

-? 


Yechish.  

.

cos



sin

sin


cos

cos


sin

)

(cos



cos

3

)



(sin

sin


3

)

cos



(

)

sin



(

2

2



2

2

3



3

tgt

t

t

t

t

t

t

t

t

a

t

t

a

t

а

t

а

у

x









 



4.Hosilalar jadvali 

   


)

(

),



(

x

v

v

x

u

u



-differensiyallanuvchi  funksiyalar  deb  hisoblab  asosiy 

elementar  funksiyalarning  hosilalari  jadvalini  tuzamiz  va  differensiyallash 

qoidalarini keltiramiz: 

1)  


.

;

0



const

С

С



 

2) 





х

х

,

1



erkli o’zgaruvchi. 

3) 


const

u

u

u







,



)

(

1



.      4) Xususiy holda 

 


u

u

u



2



1

5) Xususiy holda 



u

u

u











2

1

1



6) 


1

,

0



,

,

ln



)

(









a

a

const

а

и

a

а

а

и

и

.  7) Xususiy holda 

.

)

(



и

е

e

и

и



 



8)

1

,



0

,

,



ln

1

)



(log







a



a

const

а

и

a

и

и

a

. 9) Xususiy holda 



и

и

и



1



)

(ln


10) 


u

u

u



cos



)

(sin


11) 


u

u

u





sin

)

(cos



12) 


u

u

tgu



2



cos

1

)



(

13) 



u

u

ctgu





2

sin


1

)

(





14) 

и

и





2

1

1



)

arcsinu


(

15) 



и

и





2

1



1

)

arccosu



(

16) 



u

u

arctgu





2

1

1



)

(



17) 

u

u

arcctgu





2

1



1

)

(



18) 


u

chu

shu



)



(

19) 



u

shu

chu



)



(

20) 



u

u

ch

thu



2



1

)

(



21) 


u

u

sh

cthu





2

1

)



(

22) 



v

u

v

u





)

(



23) 


v

u

v

u

v

u





1



)

(



24) 

.

,



,

)

(













const

С

С

u

С

u

u

С

Сu

 

25) 











2



v

v

u

v

u

v

u

26) 



)

(

),



(

х

u

u

u

f

у



 murakkab funksiyani hosilasi uchun 





х

и

x

u

у

у

 o’rinli. 

27) 

)

(x



f

у

 va 



)

у



v

x

 o’zaro teskari funksiyalar uchun 





у

х

х

у

1

  o’rinli. 



28) 





)

(

),



(

t

у

t

х



   bo’lsa    





t



t

x

x

у

у



 Izoh. 

 

 


 

x

v

x

u

y

  ko’rinishdagi funksiyaning hosilasini topish talab etilsa, avval 



berilgan tenglikni e asosga ko’ra logarifmlab keyin tenglikni  x bo’yicha 

differensiallash ma‘qul.    



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Adabiyotlar 

 

1. 


Т.Азларов,  Ҳ.Мансуров.  Математик  анализ.  1-қисм.  Тошкент 

«Ўқитувчи», 1986. 

2.  А.А.Гусак. Высшая математика. 1-том. Минск, 2001. 

3.  Д.В.Клетеник.  Сборник  задач  по  аналитической  геометрии.  Москва, 

«Наука”, 1986. 

4.  В.П.Минорский.  Сборник  задач  по  высшей  математике.  Москва, 

«Наука”, 2000. 

5.  Н.С.Пискунов.  Дифференциал  ва  интеграл  ҳисоб.  1-том,  Тошкент, 



«Ўқитувчи», 1972. 

 

 

 

 

 

 

Download 338,12 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish