Nmpi 1-kurs Magıstrant Ruwxıylıq tiykarları qániygeligi Gilt sózler: siyasıy partiya, referendum, konferenciya, siezd, Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası, statya, «Siyasiy partiyalar haqqında»

REFORMALAR DÁWIRINDE SIYASIY PARTIYALAR ISKERLIGINDE TEXNOLOGIYALAR HÁM IDEOLOGIYA MÁSELELERI
Boribaev Orinbasar
NMPI 1-kurs Magıstrant Ruwxıylıq tiykarları qániygeligi
Gilt sózler: siyasıy partiya, referendum, konferenciya, siezd, Ózbekstan Respublikası Konstitutsiyası, statya, «Siyasiy partiyalar haqqında»ǵı Nızam
Ключевые слова: политическая партия, референдум , конференция, сйезд, Конституция Республики Узбекистан, статья , О политических партиях" закон.
Key words: political parties, referendum, conference, sized, The Constitution of the Republic of Uzbekistan, Statia, The law on political parties

Hár bir puqаrа óziniń pikirinshе оnıń máplеrin аńlаtаtuǵın, eldiń rаwаjlаnıwınа imkаniyat jаrаtıp bеrеtuǵın pаrtiyanı tаńlаp аlıwı ushın dеmоkrаtiyalıq huqıqıy mámlеkеttе kеmindе eki pаrtiya bоlıwı kеrеk. Házirgi waqıtta Óliy Majlis Nızamshılıq palatasında bes siyasiy partiya wákilleri qatnaspaqta. Olar nızamshılıqtı qáliplestiriw hám ekonomika, mádeniyat hám sociallıq tarawlarda mámleket siyasatın júrgiziwge úlken tásir kórsetpekte. Ózbekstan Respublikası puqaralarınıń kóz qаrаslаr, máplеr hám mаqsеtlеrdiń birligi tiykаrındа dúzilgеn, mámlеkеtlik hákimiyat оrgаnlаrın qáliplеstiriwde jámiyettiń belgili bóliminiń siyasiy erkin júzege shıǵarıwǵa umtılıwshı hám de óz wákillikleri arqalı mámleket hám jámiyet islerin basqarıwda qatnasıwshı kewilli birlespesi siyasıy partiya delinedi. Siyasiy partiyalardıń iskerligi qanday tártipke tiykarınan dúziliwi hám de qanday principlerge súyene otırıp jumıs aparıwı kópshilik mámleketlerde uqsas, sonday-aq, bir waqttıń ózinde hár qıylı kórinislerge iye. Bunıń birneshe sebepleri hám faktorları bar. Bular siyasiy partiyanı dúziwden kelip shıǵıw maqset hám wazıypalarǵa baylanıslı bolıp tabıladı. Yaǵnıy, bárshe partiyalar aldına konstituciyalıq normalarga qatań ámel qılıw hám partiyanıń ishki turmısında demokratiyalıq tártipti ornatıw talapları qoyıladı. Siyasiy partiyanı dúziwde konstituciyalıq normalardıń áhmiyeti úlken.

Ózbekistan Respublikası Konstituciyasınıń 32-statyasına kóre¹, “Ózbekistan
Respublikası puqaraları jámiyet hám mámleketlik jumısların basqarıwda tikkeley hám de óz wákilleri arqalı qatnasıw huqıqına iye esaplanadı. Bunday qatnasıw ózin-ózi basqarıw, referendumlar ótkeriw hám mámleket shólkemlerin demokratiyalıq tárizde shólkemlestiriw jolı menen ámelge asırıladı”,
34-statyasına tiykarınan, “Ózbekistan Respublikası puqaraları kásiplik awqamları, siyasiy partiyalarǵa hám basqa jámiyetlik birlespelerge qatnasıw, ǵalabalıq háreketlerde qatnasıw huqıqına iye esaplanadı. Siyasiy partiyalarda, jámiyetlik birlespelerinde, ǵalabalıq háreketlerde, sonıń menen birge, hakimiyattıń wákillik shólkemlerinde kópshilikti quraytuǵın oppoziciyalastırılǵan shaxslardıń huqıqları, erkinliklerin heshkim kemsitiwi múmkin emes”, 43-statyasında bolsa “Mámleket puqaralardıń Konstitutsiya hám nızamlarda bekkemlengen huqıqları hám erkinliklerin támiyinleydi” sıyaqlı puqaralıq jámiyeti hám huqıqıy mámleket qurıwdıń demokratiyalıq qádiriyatları hám principleriniń qáliplesiwin támiyinleytuǵın nızam hám qaǵıydalardıń kiritiliwi Ózbekistan jámiyetiniń keleshek maqsetlerin belgilep bergenligindegi huqıqıy kepilligi bolıp tabıladı.
Sonnan kelip shıǵıp, Ózbekstan Respublikasında siyasiy partiyalarǵa qosılıw huqıqı konstituciyalıq mártebege iye.
Ózbekistan Respublikası Konstituciyasınıń jámi 12 (10, 32, 34, 56, 57,
60, 62, 77, 106, 108, 112, 120 ) statyasında áyne siyasiy partiyalar haqqındaǵı
qaǵıydalar kiritilgen bolıp, mámleket hám jámiyet sistemasında siyasiy partiyalardıń orni konstitutsion normalar arqalı anıq belgilep qoyılǵan.
Ózbekistan Respublikası «Siyasiy partiyalar haqqında»ǵı Nızamınıń² 3,4, 6, 7, 8, 9, 12-elementlerinde tikkeley siyasiy partiyanı dúziw menen baylanıslı háreketler hám de principlerdi qamtıp alǵan. Atap aytqanda, Nızamnıń 3- statyasında siyasiy partiyanı dúziwge qoyılǵan principler bekkemlengen bolıp olar:
- tilek-qálewdi erkin bildiriw;
- partiyaǵa qálegen túrde kirisiw hám onnan shıǵıw;
- aǵzalardıń teń huquqlılıǵı ;
- ózin-ózi basqarıw ;
- nızamlılıq hám áshkaralıq tiykarında dúziledi hám iskerlik kórsetedi; sıyaqlılardan ibarat.
Ózbekistan Respublikası «Siyasiy partiyalar haqqında»ǵı Nızamnıń
6 – statyası mazmunına kóre, Ózbekistan Respublikasında siyasiy partiya dúziw ushın tómendegi talaplar qoyıladı:
- siyasiy partiyanı dúziw ushın keminde segiz aymaqlıq sub'ektte (wálayatda ), sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası hám Tashkent qalasında jasap atırǵan hám de partiyaǵa qosılıw tileginde bolǵan keminde jigirma mıń puqaranıń qolı bolıwı talap etiledi.
Siyasiy partiya dúziliwi ushın keminde segiz aymaqlıq subiekt (wálayat ), sol qatarı, Qaraqalpaqstan Respublikası hám Tashkent qalası - aymaqlıq cenz sıpatında berilgenligi, sonıń menen birge partiyaǵa qosılıw tileginde bolǵan keminde jigirma mıń puqaranıń qolı bolıwı talap etiliwi, Ózbekstan Respublikasında siyasiy partiyalar tek ulıwma mámleketlik kóleminde dúzilisi múmkinligin ańlatadı.

1. 
   [O‘zbekiston Respublikasi Konstituciyasi. – T.: Ozbekstan, 2021]
   
2. 
   .[Ózbekistan Respublikası «Siyasiy partiyalar haqqında»ǵı Nızamı]
   

Aymaqlıq hám aymaqlar aralıq partiyalar dúziw haqqında nızam hújjetlerinde normalar berilmegen.
Shet el mámleketler siyasiy ámeliyatında da siyasiy partiyalar tiykarınan uluwma mámleket kóleminde dúzilisi hám de iskerlik alıp barılıwı gúzetiledi.
- siyasiy partiya dúziw baslamashıları keminde eliw kisiden ibarat bolıwı, olar partiya shólkemlestiriw hújjetlerin tayarlaw, aǵzalar quramın qáliplestiriw hám de shólkemlestiriw siezdi yamasa konferenciyasın shaqırıwına baylanıslı shólkemlestiriw komitetlerin dúziwi kerek;
- shólkemlestirilgen komitet ózi dúzilgen kúnnen baslap jeti kúnlik múddetten
keshiktirmey, Ózbekistan Respublikası Ádillik ministrligi komitetiniń quramı, basshısı (jetekshisi), jaylasqan adressi hám de shólkemlestiriw
siezdi yamasa konferenciyası shaqıratuǵın sáneni jazba túrde xabar etiwi
lazım;
- shólkemlestirilgen komitet dúzilgen kúnden baslap uzaǵı menen úsh ay iskerlik kórsetiw huqıqına iye esaplanadı ;
- siyasiy partiya shólkemlestiriw siezdinde yamasa konferenciyasında dúziledi;
- shólkemlestiriw siezdi yamasa konferenciyası partiya ustavi hám programmasın qabıl qıladı, onıń saylap qoyılatuǵın shólkemlerin dúzedi.
Siyasiy partiyanı dúzilgenligin tastıyıqlaw ushın shólkemlestiriw siezdi yamasa konferenciya :
1) Partiya dúzilgenligi haqqında qarar ;
2) Partiyanıń ustavı qabıl etilgenligi haqqında qarar ;
3) Partiyanıń programması qabıl etilgenligi haqqında qarar ;
4) Saylap qoyılǵan shólkemlerin dúziw hám de basshıları haqqındaǵı qarar
qabıl etiwi shárt.
Hár bir partiya jámiyettiń ózi súyenetuǵın qatlamları ma’plerin ańlatpa qılıwshı anıq programmasına iye bolıwı kerek. Házir dástúrde
bolǵanı sıyaqlı, ózinin’ málim hám turaqlı saylawshılarına da iye bolıwı kerek. Usı waqıtta hár bir partiya abıray - itibar arttırıwǵa umtılıwı, kóbirek isenim arttırıwǵa sonlıqtan, nızam shıǵarıwshı hám wákillik shólkemlerinde, keyinshelik bolsa ha’kimiyattın’ atqarıwshı shólkemlerinde kóbirek orın alıwǵa háreket qılıwı da’rkar.
Xalıqqa saylaw aldı máwsiminde járiyalanǵan programmasınıń eń tuwrı ekenin, ma’mleket umtılıp atırǵan maqset, jetkilikli turmısqa áyne mine sol programma arqalı erisiw múmkinligin tastıyıq etken halda, onı izshillik menen turmısqa qollanıw lazım.