Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti fizika-matematika fakulteti

Mavzu:  «Koinotning katta o‘lchamli tuzilishi»  

Ishning  maqsadi:  Xabbl  qonuni  (qizilga  siljish    va  masofa  munosabati)ga 

asosan  galaktikaning  uzoqligi  uning  spektral  chiziqlarini  qizilga  siljish  miqdoriga 

proporsionaldir.  Bu  munosabatdan  foydalanib  galaktikalar  spektrida  chiziqlar 

K(CaII)  3933.7

0

A

,  H(CaII)  3968.5

0

A

  va  G  (metall  tasma  4305

0

A

)ni  siljishidan 

topilgan,  ularning  uzoqligi  va  o‘lchangan  koordinatalari  (



  va 



)ga  asosan  ularni 

fazoda  (Koinotda)  joylashishi  o‘rganiladi.  Galaktikalar  Koinotda  ma’lum 

tuzilmalar  hosil  qilishi  namoyish  etiladi.  Bu  maqsadda  osmonning  8  ta 

maydonchasi  tanlangan  va  maydonchalarda  ko‘rinadigan  barcha  yulduzlar  va 

galaktikalar  spektrini  olish  mumkin.    Bu  ishda  uch  xil  teleskop  qo‘llanilishi 

mumkin: 

м

D

4

,

0



, 

м

1

  va 

м

4

. 

4 м

D



  bo‘lgan  teleskopni  juda  xira  yulduzlar  va 

galaktikalar spektrini olishda qo‘llash tavsiya etiladi.  

  Galaktikalar spektrida  chiziqlar  (KCaII 



=3933.7

0

A

, HCaII 



q3968.5

0

A

    va 

G  tasma 



=4305

0

A

)  ni to‘lqin uzunligi  (



) o‘lchangandan  keyin  bu chiziqlarning 

qizilga  siljishi  (

0













, 



0 

-  qo‘zg‘almas  manba  spektrida  chiziqning  to‘lqin 

uzunligi) va unga asoslanib galaktikani nuriy tezligi 

c

0











 hisoblanadi. Ko‘plab 

---

 

56 

(10  tadan  300  tagacha)  galaktikalarni  tezligi  o‘lchangach  (



, 



, 



)  diagramma 

tuziladi.  Bu  diagramma  galaktikalarni  Koinotda  joylashishining  uch  o‘lchamli 

tuzilishini  namoyish  etadi.  Bu  diagramma  Koinotni  katta  o‘lchamli  tuzilish 

(struktura)ga  ega  ekanligini  namoyish  etadi.  Ishga  kiritilgan  galaktikalarni 

«qochish»  tezligi  10

4

km/s  gacha  yetadi  (z



0.03).  Ishda  berilgan  osmon  sohasida 

ikkita galaktikalar to‘dasini ko‘rish mumkin. Birinchisi z



0.01 c da, ikkinchisi esa 

0.025 c yorug‘lik tezligi masofasida joylashgan. 

  Ishda bir nechta masala hal qilinadi:  

1) galaktika spektri olinadi va undagi chiziqlar uzun to‘lqinlar tomon siljishi 

namoyish etiladi, siljish miqdori har xil ekanligi ko‘rsatiladi; 

2) Koinotni katta o‘lchamli tuzilishi (struktura) aniqlanadi;   

3)  galaktika  spektrida  CaII  ning  K  va  N  chiziqlari  va  metall  ionlarining  G 

tasmasi  borligi  aniqlanadi,  vodorod  va  geliy  chiziqlari  ko‘rinmaydi.  Demak, 

galaktikada chang va gaz ko‘p miqdorni tashkil etadi. 

  Ishni  bajarish  uchun  zaruriy  jihozlar:  «CLEA  -  hozirgi  zamon 

laboratoriya ishlari to‘plami» Pentium turidagi kompyuter, daftar va qalam. 

  Ishni  bajarilish  tartibi:    Bu  ishda  ikkita  masalani  xal  etishga  qaratiladi.  

Birinchi  ishda  qizilga  siljish  o‘lchanadi    va  Xabbl  qonuni  chiqariladi,  ikkinchi 

ishda  esa  Koinotning    uch  o‘lchamli  manzarasi  o‘rganiladi.    Har  ikkala  ish  ham 

haqiqiy      astronomik  kuzatishlardagidek,  galaktikalarning  spektrini    olish  bilan 

boshlanadi  (2.1-rasm).    Birinchi  ishda  osmonning    galaktikalarga  boy  ikki  qismi, 

ikkinchi ishda esa og‘ishi 

0

29





 bo‘lgan  8 ta  qismi  tanlangan.   

 

2.1- rasm. CLEA/LSS dasturiy laboratoriya ishining bosh sahifasi 

---

 

57 

Sahifa o‘rtasida grafik chizish uchun tayyor chizma ochiladi (bu chizmaning 

y

  -  o‘qida  intensivlik, 

x

  -  o‘qida  esa  to‘lqin  uzunligi  angestrumlarda  yozib 

qo‘yilgan). 

Spetrofotometrda elektronlarni sanob beruvchi chizg‘ich (lineyka) ishlatiladi, 

uni  512  ta  nur  sezuvchi  elementi  (fotodiodlar)  spektr  bo‘ylab  shunday 

joylashtirilganki, ularning  barchasi  birgalikda  galaktika  (yulduz)  spektrini  3900

0

A

 

dan  4500

0

A

  gacha  bo‘lgan  qismini  ko‘rsatadi.  Sahifani  chap  yuqori  burchagidagi 

«Start



Resume»  yozuvli  tugmani  bosib,  512  ta  kanalda  foton  sanoq  boshlanadi 

(2.2-rasm). Sanash vaqti grafikdan pastroqda, o‘ng tomonda ko‘rinib turadi. 

 Sanash  qancha  uzoq  (100-1000  sekund)  bajarilsa,  spektr  shuncha  aniq 

ko‘rina  boshlaydi  signal



shovqin  («Signal



Noise»)  nisbati  orta  boshlaydi,  yaxshi 

spektr olish uchun bu nisbat 50 dan kam bo‘lmasligi kerak. 

 

2.2-rasm. Yulduz spektrini olish

 

 

O‘lchash  natijalari  o‘rtachalanib,  egri  chiziq  bilan  tutashtiriladi  va  spektrni 

yozuvi  hosil  bo‘ladi.  Bu  yozuvda  qora  chiziqlar  intensivligi  keskin  pasaygan,  va 

yana keskin ko‘tarilgan chuqurcha shakliga ega (2.2-rasm).