|
Eritmalar
Eritmalar — nisbiy miqdorlari keng
oraliqda oʻzgarishi mumkin boʻlgan 2. va
undan ortiq komponent (tarkibiy
qism)lardan tashkil topgan qattiq yoki
suyuq gomogen sistemalar. Har qanday
eritma erigan modda va erituvchidan
iborat; undagi molekula yoki ionlar
baravar tarqalgan boʻladi. E.da erituvchi
bilan erigan moddalarni bir-biridan
farqlash zarur. Odatda, erituvchi sifatida
sof holda ham, eritmada ham agregat
holati oʻzgarmagan modda olinadi. Mas,
biror tuzning suvdagi eritmasidagi
erituvchi suv. Agar 2 modda bir-birida
erigunicha suyuq agregat holatda boʻlsa,
eritmada miqdori koʻproq komponent
erituvchi sifatida qabul qilinadi. Suv bilan
spirt eritmasida bu moddalarning qaysi
biri eritmada moʻlroq boʻlsa, shuni
erituvchi deb olinadi. E. tarkibining bir
xilligi ularni kimyoviy moddalarga
yaqinlashtiradi. Baʼzi moddalar
erituvchilarda eriganida issiqlik ajralishi
yoki yutilishi ular orasida kimyoviy taʼsir
mavjudligiga dalil boʻladi. E. tarkibining
oʻzgarib turishi ularning kimyoviy
birikmalardan farq qilishini koʻrsatadi.
Bundan tashqari, E. tarkibidagi alohida
komponentlarning xossalarini aniqlash
mumkin, kimyoviy birikmalarda esa buni
aniqlab boʻlmaydi. E. tarkibining oʻzgarib
turishi ularni mexanik aralashmalarga
yaqinlashtirsa, tarkiblarining bir xilligi
ulardan farkdantiradi. Shu bois ham E.
mexanik aralashmalar bilan kimyoviy
birikmalar oraligʻidagi moddalar deb
qabul qilinadi.
Kristallning suyuqlikda erib, eritma hosil
boʻlishi individual modda
molekulalarining oʻzaro taʼsiri buzilib,
eritma komponentlari orasida yangi
molekulalararo bogʻlanish vujudga kelishi
bilan tavsiflanadi. Kristall yuzasidan
ajraladigan molekulalar diffuziya tufayli
erituvchining butun hajmi boʻylab baravar
tarqaladi. Molekulaning qattiq jism
yuzasidan ajralishi bir tomondan —
erituvchi molekulalari tortishish kuchiga
berilishi tufayli roʻy beradi. Mazkur
jarayon kristallning butunlay erib
tugashiga qadar davom etishi mumkin,
lekin bunga ayni vaqtdagi aks jarayon —
kristallanishning boshlanishi toʻsqinlik
qiladi. Konsentratsiyaning oshishi qayta
kristallanishni tezlashtiradi. Maʼlum
muddatdan soʻng kristallning erish tezligi
qayta kristallanish tezligiga tenglashib
dinamik muvozanat vujudga
keladi:Erimagan modda <=> eritmadagi
modda, yaʼni vaqt birligida qancha
molekula erisa, shuncha molekula
eritmadan ajralib chiqadi. Eriyotgan
modda bilan muvozanatda boʻlgan
eritma toʻyingan eritma deb ataladi. Hajm
birligidagi konsentratsiyasi toʻyingan
eritmanikidan kam boʻlgan eritma
toʻyinmagan eritma hisoblanadi. Eritmada
kristallanish markazi boʻlmasa, uni
shunday sovitish mumkinki, bunda erigan
moddaning konsentratsiyasi
eruvchanligidan yuqori boʻlib qoladi,
natijada eritmaning oʻzi oʻta toʻyingan
holatga oʻtadi. Bunday eritma oʻta
toʻyingan eritma deyiladi.
Suyuq eritmalarning oʻziga xos
xususiyatlarini osmos, toza erituvchi bugʻ
bosimining pasayishi, krioskopik va
ebulioskopik nuqtalarning oʻzgarishi
orqali oʻrganiladi. E.ning tuzilishi uni
tashkil qilgan komponentlarning
xossalari bilan aniqlanadi. Agar
komponentlar kimyoviy tuzilishi,
molekulalarning oʻlchami va boshqalar
omillar boʻyicha yaqin boʻlsa, tuzilishi
prinsip jihatdan sof suyuqliklar
tuzilishidan farq qilmaydi. Erituvchining
molekulalari bilan oʻzaro taʼsirlashuvi
koʻpchilik modda (elektrolit)larda aks
jarayon boʻlgan dissotsiatsiya bilan
bogʻliq. Tuzlar, kislota va asoslar qutbli
erituvchilarda eriganida qisman yoki
butunlay ionlarga parchalanadi, bu
jarayon E.da zarralar sonining
koʻpayishiga sabab boʻladi. Agar erituvchi
suv boʻlsa, gidratlar, boshqa modda
boʻlsa, solvatlar vujudga keladi. Bu
jarayonlar tegishlicha gidratlanish va
solvatlanish deyiladi. 1887 yil
D,M.Mendeyayeyev oʻzining gidratlanish
nazariyasini olgʻa surgan. Uning shogirdi
I.A.Kablukov (umrining oxirlarida
Toshkentda yashab, ilmiy ishlar olib
borgan) oʻz ustozi ishlarini davom etdirdi.
Amaliyotda koʻproq toʻyinmagan E.dan
foydalaniladi. Ularda erigan modda
konsentratsiyasi toʻyingan E.dagiga
qaraganda kamroq boʻladi. Eritmada
erigan modda miqdori eritma
konsentratsiyasini belgilaydi. Erigan
modda miqdori koʻp boʻlgan E.
konsentrlangan E., kam erigan
(konsentratsiyasi nisbatan kam boʻlgan)
E. suyultirilgan E. deyiladi.
E. odam, hayvon va oʻsimliklar hayotida
muhim rol oʻynaydi. Oziqovqatlar hazm
qilinishidan oldin E.ga oʻtkaziladi. Barcha
fiziologik suyukliklar E.dan iborat. E.
oʻsimliklarning oʻsishida va
hosildorligining oshishida muhim
ahamiyatga ega. Oʻsimliklar hosilini E.ga
oʻtkazish sanoat texnologiyasining
asosidir. Dengiz, okean, daryo, koʻl suvlari
ham E., ularni tuzlardan tozalash,
kimyoviy ishlash va boshqalar ham E.
texnologiyasi bilan bogʻliq. Polimerlar,
lokboʻyoqlar, sirt faol moddalar, sovun va
boshqalar koʻp tonnajli mahsulotlar ham
Do'stlaringiz bilan baham: | 
