Neo va yun lithos tosh yangi tosh davri, tosh davrining soʻnggi bosqichi

---

Neolit

Neolit (neo... va yun. lithos — tosh) — yangi

tosh davri, tosh davrining soʻnggi bosqichi.

Osiyo va Yevropa mintaqalarida qayd

etilgan va qazib oʻrga-nilgan. N. davri osori

atiqalarining aksariyati miloddan avvalgi 6

—3-ming yilliklar bilan sanaladi. Tosh

davrincht bu yangi bosqichi qariyb 3 ming

---

yil davom etgan. N. davrida odamzodning

tur-mush tarzi va iqtisodiy hayotida bir

qator yirik tub oʻzgarishlar sodir boʻladi.

Ovchilik va terimchilik kabi tabiatga boqim

hayotiy mashgʻulotlar negizida ibtidoiy

dehqonchilik va xonaki chorvachilik yuzaga

kelib, kishilik tarixida ilk bor dastlabki

ishlab chiqaruvchi xoʻjaliklarga asos

solindi. N. odamining xoʻjalik hayotidagi

taraqqiyot taqozosi bilan sopoldan idish-

tovoklar yasalib ilk kulollik, suyak va

xayvon shoxlaridan duk, igna, bigiz va

urchuq toshlar hamda oddiigina yogʻoch

---

dastgoxlari yasalib, ip yigirish, baliq ovi

toʻrlarini toʻqish va xonaki toʻqimachilik

yuzaga keladi. Chakmoktoshlardan turli xil

mayda va yirik maxsus (oʻq yoy va nayza

paykonlari, parma, pona, arra, bolta, oʻroq,

oʻroqranda) qurol va asboblar yasalib, tosh

qurollar yasash uslubiyati takomillashdi.

Tosh qurollardan keng foydalanildi. Tosh

boltalarni parmalab dastaga oʻrnatish,

silliqlab tigʻini chiqarish, singan sopol

idishlarni chegalash, munchoq va turli

toshlardan yasalgan marjonlarni ipga

oʻtkazib shodalash uchun parmalash kabi

---

texnik usullar kashf etildi. Tosh bolta,

pona, oʻroq, oʻrokranda, arra, chop-qilar

kabi xoʻjalik qurollari vositasida

dehqonchilikdan tashqari, sinchkori chayla

va kulbalar kabi turar joylar barpo etilib,

qayiklar yasaladi. N. odamining mehnat

faoliyatidagi oʻzgarishlar, xoʻjalik hayotida

yuzaga kelgan ixtirolar tufayli bu tarixiy

boskich, fanda "N. inqilobi" deb ataldi. Bu

bos-qich davomida ona urugʻdoshligi

tizimlari kamol topdi. Ibtidoiy dehqonchilik

va chorvachilikka asos solindi, kulollik va

toʻqimachilik kabi kasb-hunarlar kashf

---

etilib, ota urugʻdoshligiga oʻtish uchun

zamin yaratildi.

Biroq, tabiiy geografik sharoitlarning

taqozosi bilan N. kabilalarining turmush

tarzi turli mintaqalarda har xil kechdi. Shu

boisdan har xilhududda oʻziga xos N.

davrining turli xil madaniyati shakllandi.

Ibtidoiy deqqonchilik va xonaki

chorvachilikka asoslangan madaniy xayot

Yaqin Sharq mamlakatlari (Misr, Irok, va

Eron) hududlarida miloddan avvalgi 6—

4ming yilliklardayoq qad. dehqonchilik

---

oʻlkalarida tosh tishli qadama oʻroq, tosh

hovoncha va suyakdan yasalgan kertma

ketmonchalardan foydalanilib, arpa, jaydari

^ugʻdoy, tariq, loviya va sholi kabi bo-’

shokdi oʻsimliklar madaniylashtiril-di,

guvalalardan uylar bino qilinib, avval qoʻlda,

soʻngra qoʻl charxida gul-dor sopol idishlar

va ayol haykalchalari yasaldi.

Miloddan avvalgi 6—3-ming yilliklarda Oʻrta

Osiyoda istiqomat qilgan qabila va

jamoalar 2 yoʻnalishda rivoj topdi. Mas,

uning jan.-gʻarbiy hududlarida N. davri

---

jamoalari ilk dehqonchilik va xonaki

chorvachilik (echki, qoʻy va qoramol) bilan

shugʻullangan boʻlsalar, uning shim. va

shim.-sharqiy hududlarida esa bu davrda

odamlar ovchilik va baliq ovlash bilan kun

kechiradilar.

N. davrining oʻtrok, ilk qishloq harobalari

dastlab Turkmanistonning Kopetdogʻ

etaklarida topilgan. Bunday yodgorliklar

Joytun madaniyati nomi bilan atalgan.

Qadama tishli oʻroq, pi-choq, suyakdan

yasalgan igna, bigiz hamda turli rangli

---

tasvirlar tushi-rilgan sopol idish boʻlaklari

topilgan. Bu ilk ziroatkor qishlokda 150-

180 nafar dehqonchilik, chorvachilik va

qisman ovchilik bilan kun kechirgan

oʻtroqqishloqjamoasi yashagan. Xoʻjalikda

ayollar, ayniqsa, onalarning mavqei kuchli

boʻlgan. Chunki, bu davrda ona

urugʻdoshligi munosabatlari kengayib,

undan kichik juft oilalar ajralib chiqa

boshlagan tarixiy bosqich qaror topgan.

Oʻrta Osiyoning jan. hududlarida oʻtroq

dehqonchilik va chorvachilik qaror topib,

---

ishlab chiqaruvchi xoʻjalik shakllanayotgan

zamonda, uning shim. va sharqiy qismida

joylashgan keng dashtliklar va togʻliklarda

ovchi va baliqchi, ovchi va termachi

qabilalari yashardilar. Miloddan avvalgi 5—

3 ming yilliklarda Amudaryo, Sirdaryo va

Zaraf-shon xavzalari va ulardan shim.da

yashagan ovchibaliqchi qabilalarning turar

joy krldiklari dastlab qad. Xorazm yerlarida

topib oʻrganildi. Bu yodgorliklar fanda

Kaltaminor madaniyati no-mini olgan.

Jonbos 4 yodgorligidan ul-kan chayla

qoldiklari kavlab ochilgan. Uningmayd. 300

---

kv.m gateng . Unda 100— 120 nafarli urugʻ

jamoasining baliqchiovchilari istiqomat

qilgan. Qayd etilgan yogʻoch va qamish

qoldiqlariga qaraganda chayla koʻp ustunli,

yapaloq-roq shaklda boʻlib, tomi qamish

bilan yopilgan. Unda bitta katta va uning

at-rofida 20 dan ortiq maydaroq oʻchoq

oʻrinlari qayd etilgan. Oʻchokdar gir-didan

va chayladan baliq, toʻngʻiz, jay-ran, bugʻu,

qush suyaklari, tuxum poʻchoqlari hamda

tosh qurollar, sopol parchalari topilgan.

---

Kaltaminor madaniyatiga mansub

yodgorliklar Zarafshon vodiysining quyi

oqimidan ham topib oʻrganilgan.

Darvozashrliklar chaplasi nomi bilan yuri-

tilgan bu yodgorlikdagi chayla toʻgʻri

burchakli toʻrtburchak shakdda qurilgan.

Sahnining uz. 11,6 m, kengligi 7 m, maydoni

81,5 kv.m ga teng . Unda 30—35 nafardan

iborat ovchi va baliqchilar jamoasi

istiqomat qilgan. Chayla tashqarisida bir

qancha oʻchoq oʻrinlari qayd qilinib, undan

chaqmoqtosh qurollar (oʻq-yoy paykonlari,

oʻroq, randa, keskich, qirgʻich, teshgich,

---

soʻzan, parma va bolta), sopol idish

boʻlaklari, baliq, parranda va yovvoyi

hayvon suyaklari topiladi.

Dehqonchilik va chorvachilik xoʻjaliklari

hamda oʻtroq hayot bilan bogʻliq turli

xildagi kasb-hunarlarning kengayib borishi

oqibatida chaqmoqtoshga boʻlgan talab

oshadi. Shu boisdan togʻ va togʻ oldi

hududlarida yashovchi qabilalar jamoasida

togʻlardan yuqori sifatli xom ashyo

konlarini izlab topish va ulardan

chaqmoqtosh qazib oluvchi konchilar

---

guruhi paydo boʻladi. Xom ashyo,

dastavval togʻ yuzasiga chiqib qolgan tosh

harsanglaridan sindirib olingan, soʻngra

qazib chiqarilgan. Buning uchun oʻra va

lagʻmlar kavlanib, konlar barpo etilgan.

Bunday shaxtali N. davri konlaridan biri

Navoiy viloyatining Uchtut qishlogʻi

yaqinida topib tekshirilgan (miloddan

avvalgi 5—3-ming yilliklarga mansubdir.).

Oʻrta Osiyoda, xususan, Oʻzbekiston

hududida bundan 5—7 ming yil muqaddam

ilk bor kon sanoatiga asos solingani

maʼlum boʻldi. N. davri shaxtalari Angliya,

---

Fransiya, Keniya, Shvetsiya, Germaniya va

Belorussiya kabi hududlarida ham

oʻrganilgan. N. davrining oxirida odamlar

metalldan, dastlab misdan har xil

taqinchoqlar, buyum va qurollar ishlashni

oʻrganib oladilar.

Ad:. Asqarov A., Oʻzbekiston tarixi, T., 1994;

Massoy V. M., Poseleniye Djeytun, L., 1971;

Gulyamov Ya. G., Islamov U., Askarov A.,

Pervobitnaya kultura i vozniknoveniye

oroshayemogo zemledeliya v nizovyax