N. pardabekova agrar munosabatlar va

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

N. PARDABEKOVA 

 

 

AGRAR MUNOSABATLAR VA 

AGROBIZNES 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TOSHKENT - 2006 

 

N.Pardabekova  -  ToshDAUning  "Iqtisodiy  nazariya  va  axborot 

texnologiyalari asoslari" kafedrasi assistenti, i.f.n. 

 

Mazkur  ko’rgazmali  qo’llanmada,  avvalo,  agrar  sektorining 

o’ziga  xos  xususiyatlari  va  u  bilan  bog’liq  bo’lgan  muammolarni  tahlil 

qilib,  keyin  e'tibor  yer  rentasiga  qaratiladi.  Agrosanoat  integratsiyasi  va 

agrosanoat  majmuasining  mazmuni,  ularning  tarkibi  va  vazifalarida  ham 

to’xtalib  o’tiladi.  Tahlilning  oxirida  agrobiznes  va  uning  turlari, 

O’zbekistonda  agrar  islohotlar  va  ularni  chuqurlashtirishning  asosiy 

yo’nalishlari  bayon  etiladi.  Takrorlash  va  o’zini  tekshirib  ko’rish  uchun 

asosiy tushunchalar, testlar va masalalar ham berilgan. 

 

 

 

 

Taqrizchilar: 

1.  U.X.Nigmadjanov  –  TIMI  prorektori,  "Iqtisodiy  nazariya  asoslari" 

kafedrasi mudiri, i.f.d. 

2.  M.Isamuxamedova  -  ToshDAUning  "Iqtisodiy  nazariya  va  axborot 

texnologiyalari asoslari" kafedrasi dotsenti, i.f.n. 

 

 

 

 

 

Uslubiy qo’llanma "Iqtisodiy nazariya va axborot texnologiyalari 

asoslari"  kafedrasi  majlisida,  "Fermer  xo’jaliklari  va  boshqa  qishloq 

xo’jalik  korxonalari  iqtisodiyoti  va  ularni  boshqarish"  fakulteti  o’quv-

uslubiy  komissiyasining  majlisida  hamda  universitet  o’quv-uslubiy 

Kengashining 2006 yil 1-sonli qarori bilan ma'qullangan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ToshDAU, Nashr taxririyati bo’limi 

Toshkent - 2006 

 

 

KIRISH  

O'zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  islohotlarning 

ustuvor  yo'nalishlaridan  biri  -  bu  bozor  munosabatlariga 

asoslangan  agrar  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishning  huquqiy, 

iqtisodiy 

va 

tashkiliy 

negizini 

shakllantirish, 

mulkiy 

munosabatlarni  takomillashtirish,  faol  tarkibiy  o'zgartirishlarni 

amalga  oshirishdir.  Bu  esa  qishloq  xo'jalik  ishlab  chiqarishning 

barqaror  o'sish  sur'atlarini  ta'minlashga,  qishloqda  kuchli 

ijtimoiy  siyosat  оlib  borishga,  mamlakat  aholisining  oziq-ovqat 

mahsulotlariga,  sanoatning  esa  хоm  ashyoga  bo'lgan  ehtiyojini 

to'laroq qondirishga katta imkoniyatlar yaratib beradi.  

Bагсhа  tarmoqlar  o'rtasida  qishloq  хо'jaligi  iqtisodiy 

munosabatlarda  boshqalardan  farq  qiluvchi  xususiyatlari  bilan 

ajralib  turadi.  Shuning  uchun  iqtisodiyot  nazariyasida  bu 

tarmoqdagi iqtisodiy munosabatlar alohida o'rganiladi.  

Mazkur qo’llanmada, avvalo, agrar sektorining o'ziga xos 

xususiyatlari va u bilan bog'liq bo'lgan muammolarni tahlil qilib, 

keyin  e'tibor  уег  rentasiga  qaratiladi.  Agrosanoat  integratsiyasi 

va  agrosanoat  majmuasining  mazmuni,  ularning  tarkibi  va 

vazifalarida  ham  to'xtalib  o'tiladi.  Tahlilning  oxirida  agrobiznes 

va  uning  turlari, 

O’zbekistonda  agrar  islohotlar  va  ularni 

chuqurlashtirishning  asosiy  yo’nalishlari

  bayon  etiladi.  Asosiy 

matndan  so'ng  esda  saqlash  va  o'zini  tekshirib  ko'rish  uchun 

asosiy  tushuncha,  iboralar  hamda  ularning  tariflari  berilgan. 

Asosiy  diqqat-e'tiborni  bir  yerda  jamlash  uchun  test  savollari, 

o'rganish  faolligini  rag'batlantirish  maqsadida  esa  masalalar 

keltirilgan.  

AGRAR MUNOSABATLAR VA AGROBIZNES 

 

1. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xo’jalik 

ishlab chiqarishning xususiyatlari 

 

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor 

yo’nalishlaridan  biri  -  bu  bozor  munosabatlariga  asoslangan  agrar 

ishlab  chiqarishni  rivojlantirishning  huquqiy,  iqtisodiy  va  tashkiliy 

negizini  shakllantirish,  mulkiy  munosabatlarni  takomillashtirish, 

faol  tarkibiy  o’zgartirishlarni  amalga  oshirishdir.  Bu  esa  qishloq 

xo’jalik  ishlab  chiqarishning  barqaror  o’sish  sur'atlarini 

ta'minlashga,  qishloqda  kuchli  ijtimoiy  siyosat  olib  borishga, 

mamlakat  aholisining  oziq-ovqat  mahsulotlariga,  sanoatning  esa 

xom  ashyoga  bo’lgan  ehtiyojini  to’laroq  qondirishga  katta 

imkoniyatlar yaratib beradi.  

Mamlakatda  iqtisodiy  o’sishni  ta’minlash  va  iqtisodiy 

islohotlarni  chuqurlashtirishda  agrar  sektor  muhim  rol  o’ynaydi. 

YaIM  tarkibida  qishloq  xo’jaligining  ulushi  25  %ni  tashkil  etdi. 

Agrar  sektor  oxirgi  yillar  davomida  barqaror  sur’atlarda  rivojlanib 

kelmoqda.  Barcha  mulk  shakllarida  yaratilgan  qishloq  xo’jaligi 

mahsulotlarning  umumiy  hajmi  5395,5  mlrd  so’mni  tashkil  etdi. 

O’tgan yilning shu davriga nisbatan 6,2 % o’sish taminlandi.  

 

O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligi ishlab 

chiqarishning asosiy ko’rsatkichlari 

 

Qishloq xo’jaligi 

mahsulotlari 

Yillar

 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

Paxta xom ashyosi, 

ming t. 

3002 

3265 

3122,4  2803,3  3536,8  3749,0 

Don, ming t. 

3929 

4072 

5792,6  6319,2  6000,8  6540,9 

Kartoshka, ming t. 

734,1 

744 

777,2 

834,4 

895,7 

924,2 

Sabzavot, ming t. 

2644 

2778 

2935,6  3301,4  3336,1  3517,5 

Mevalar, ming t. 

791 

801 

842,9 

765,8 

851,7 

949,3 

Uzum, ming t. 

624,2 

573 

516,4 

401,5 

589,1 

641,6 

Poliz mahsulotlari, 

ming t. 

451,4 

466 

479,1 

587,3 

572,5 

615,3 

Go’sht (tirik 

vaznda), ming t. 

842 

854 

865 

935,7 

998,3 

1060,4 

Sut, ming t. 

3633 

3665 

3721,3  4031,1  4280,5  4554,7 

Tuxum, mln dona 

1254 

1288 

1368,9  1632,4  1860,3  1966,4 

13. Quyidagilarning qaysi biri agrobiznesning asosiy shakli hisoblanadi? 

a) Fermer xo’jaligi 

b) Konserva zavodi 

c) Agrofirma 

d) Agrosanoat kombinatlari 

e) Yuqoridagilarning barchasi 

 

MASALALAR 

 

1.  Differensial renta Ining hosil bo’lishi jadvalini to’ldiring. 

 

Yer

 s

if

ati

 

Yer

 m

iq

d

o

ri

, 

g

a 

Yalp

i h

o

sil, 

s 

Um

u

m

iy

 x

ar

ajatlar

, 

m

in

g 

so

’m

 

1s

 h

is

ob

id

an

 o

’r

tach

a 

x

ar

ajatlar

, 

m

in

g 

so

’m

 

1

s 

m

ah

su

lo

tn

in

g

 

b

o

zo

r 

n

ar

x

i,

 

m

in

g

 s

o’

m

 

1

s 

m

ah

su

lo

t u

ch

u

n

 

d

if

fer

en

sial 

ren

ta 

I,

 

m

in

g 

so

’m

 

1

 g

a 

u

ch

u

n

 

h

is

o

b

lan

g

an

 

d

if

fer

en

sial

 

ren

ta 

I,

 m

in

g 

so

’m

 

O’ta 

yomon 

1 

15 

120 

 

 

 

 

Yomon 

1 

18 

120 

 

 

 

 

O’rta 

1 

20 

120 

 

 

 

 

Yaxshi 

1 

22 

120 

 

 

 

 

Juda 

yaxshi 

1 

25 

120 

 

 

 

 

 

2. Differensial renta IIning hosil bo’lishi jadvalini to’ldiring. 

 

Sifa

ti 

b

ir

 

x

il 

y

er

 

u

ch

astk

alar

i 

Yer

 m

iq

d

o

ri

, 

g

a 

Yer

ga 

bo

sh

lan

g’

ich

 

sar

flar

, m

in

g 

so

’m

 

Yer

ga 

qo

’s

him

ch

a 

sar

flar

, m

in

g 

so

’m

 

Ho

sild

o

rlik

, 

s/g

a

 

Yalp

i h

o

sil, 

s 

Um

u

m

iy

 

x

ar

ajatlar

, 

m

in

g 

so

’m

 

1

s.

 m

ah

su

lo

tn

in

g

 

xar

ajati,

 m

in

g 

so

’m

 

1

s.

 m

ah

su

lo

tn

in

g

 b

o

zo

r 

nar

xi, 

m

in

g 

so

’m

 

Um

u

m

iy

 

d

if

fer

en

sial 

ren

ta 

II

, m

in

g 

so

’m

 

1

 g

a 

u

ch

u

n

 h

is

o

b

lan

g

an

  

d

if

fer

en

sial 

re

n

ta 

II

, 

m

in

g 

so

’m

 

А 

8 

800 

- 

20 

 

 

 

 

 

 

Б 

6 

600 

200 

30 

 

 

 

 

 

 

В 

5 

500 

300 

40 

 

 

 

 

 

 

 

Yerning  hosil  berish  qobiliyatiga  tuproq  unumdorligi 

deyiladi.  U  tabiiy  yoki  iqtisodiy  bo'lishi  mumkin.  Uzoq  yillar 

davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy o'zgarishlar 

natijasida  yerning  ustki  qatlamida  o'simlik  "oziqlanishi"  mumkin 

bo'lgan  turli  moddalarning  vujudga  kelishi  yerning  tabiiy 

unumdorligi  deyiladi.  Agar  tuproq  unumdorligi  kishilarning 

tabiatga  ta'siri  natijasida,  ya'ni  tuproq  tarkibi  va  dehqonchilik 

usullarini yaxshilash sun'iy yo'l bilan amalga oshirilsa, bu iqtisodiy 

unumdorlikni tashkil qiladi.  

 

 

 

2. Yer rentasi darajasini belgilab beruvchi asosiy omilni aniqlang  

a) Yerga bo'lgan talab  

b) Shu yerda yetishtiriladigan mahsulot bahosi  

c) Yerning unumdorligi  

d) Qo'llaniladigan boshqa resurslar bahosi  

e) Yuqoridagilarning barchasi.  

3. Yerni iqtisodiy resurslarning boshqa turlari (kapital, ishchi kuchi, 

tadbirkorlik layoqati)dan farqlovchi asosiy omil nima?  

a) Miqdorning nisbatan cheklanganligi  

b) Tabiat mahsuli ekanligi  

c) Miqdori doimiyligi (qayd qilinganligi)  

d) Bahoga ega emasligi  

e) Yuqoridagilarning barchasi.  

4. Agrar munosabatlarning xususiyatlarini nima belgilab beradi?  

a) Yerning asosiy mehnat vositasi vа predmeti hisoblanishi  

b) Iqtisodiy qonunlarning tabiat qonunlari bilan bog'lanib ketishi  

c) Ishlab chiqarish vaqti bilan ish davri o'rtasidagi farqning nisbatan kattaligi  

d) Ishlab chiqarishning mavsumiy xarakterda bo'lishi  

e) Yuqoridagilarning barchasi.  

5. Yer uchastkalarining tabiiy unumdorligi va joylashgan joyidagi 

farqlaridan kelib chiqadigan renta qanday nom bilan ataladi?  

a) Absolyut renta  

b) Differensial renta I 

c) Differensial renta II 

d) Monopol renta  

e) Yuqoridagi barcha nom bilan.  

6. Quyidagi yer uchastkalarining qaysi birida differensial renta hosil 

bo'lmaydi?  

a) Unumdorligi juda yuqori  

b) Unumdorligi yuqori  

c) Unumdorligi o'rtacha  

d) Unumdorligi past  

e) Yuqoridagilarning barchasi.  

7.  Yerdan intensiv foydalanish, ya'ni ularning iqtisodiy unumdorligini 

oshirish natijasida vujudga keladigan renta qanday nom bilan ataladi?  

a) Absolyut renta  

b) Differensial renta I 

c) Differensial renta II 

d) Monopol renta  

e) To’g’ri javob yo’q 

 

Agrar ish1ab chiqarishning asosiy xususiyat1ari 

Ko'pchilik ishlab chiqarish vositalari (chorva mollari, ko'p yillik 

mevali  daraxtlar,  urug'lik  vа  h.k.)  tarmoqning  o'zida  vujudga 

keltirilib, yana ishlab chiqarish jarayoniga kiritiladi. 

Qishloq  xo'jaligida ishlab 

chiqarish mavsumiy 

xarakterga ega. Вu 

tarmoqdagi mehnat 

vositalaridan foydalanish 

davrini ham cheklaydi.

 

Ishlab  chiqarish  jarayoni  uzoqroq  muddatni  tashkil  qilganligi 

sababli  aylanma  kapitalning  ko'pgina  qismi  hali  tugallanmagan 

ishlab chiqarish shaklida bo'ladi. 

Qishloq  xo'jaligida ishlab 

chiqarish mavsumiyligi sababli 

aylanma kapital  vа mablag'lar 

sarfi hamda mahsulot sotishdan 

olinadigan pul tushumlari уil 

davomida bir me'yorda 

bormaydi. 

 

Yerda  ishlab  chiqarish  jarayoni  bevosita  tirik  mavjudotlar:  yer, 

o'simlik, chorva  mollari bilan bog'liq  bo'ladi  va tabiiy qonunlar 

iqtisodiy qonunlar bilan chambarchas bog'lanib ketadi. 

Qishloq хо'jalik ekinlari o'sishining vegetatsiya davri

 vа 

tabiiy omillari ta'sirida ishlab chiqarish vaqti v

а 

ish davri 

o'rtasida katta farq mavjud bo'ladi.

 

8.  Yerga  bo’lgan  xususiy  mulkchilik,  ularning  unumdorligidagi 

farqlardan  qat'iy  nazar  yer egalariga  qanday  rentani  olish imkonini 

beradi? 

a) Monopol renta 

b) Differensial renta I 

c) Differensial renta II 

d) Absolyut renta 

e) Yuqoridagilarning barchasi. 

9.  Yerning  tabiiy  sharoitida  noyob  qishloq  xo’jalik  mahsulotlari 

yetishtirish imkonini berganda qanday renta hosil bo’ladi? 

a) Absolyut renta 

b) Differensial renta I 

c) Differensial renta II 

d) Monopol renta 

e) Yuqoridagilarning barchasi. 

10. Differensial renta qaysi sohalarda hosil bo’ladi? 

a) Qishloq xo’jaligida 

b) Qurilishda 

c) Undirma sanoatda 

d) Qazib oluvchi sanoatda 

e) Yuqoridagilarning barchasida. 

11.  Quyidagi  omillardan  qaysi  biri  yer  bahosining  o’sib  ketishiga 

olib keladi? 

a) Renta miqdorining o’sishi 

b) Ssuda foizi normasining pasayishi 

c) Inflyatsiyaning kuchayishi 

d)  Noqishloq  xo’jaligi  maqsadlari  uchun  yerga  bo’lgan  talabning 

o’sishi 

e) Yuqoridagilarning barchasi. 

12. Agrosanoat integratsiyasi nima? 

a) Qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, uni qayta ishlash va 

iste'molchilarga  yetkazib  berish  bilan  shug’ullanuvchi  iqtisodiyot 

tarmoqlari majmuasi 

b) Ishlab chiqarishning to’planishi va kapitalning markazlashishi 

c) Ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi 

d)  Qishloq  xo’jaligi  bilan  unga  xizmat  qiluvchi  va  mahsulotini 

iste'molchiga yetkazib beruvchi tutash tarmoqlar o’rtasida iqtisodiy 

aloqalarning  kuchayishi  hamda  ularning  uzviy  birikib  borish 

jarayoni 

e) To’g’ri javob yo’q. 

Oxirgi besh yilda ilk marotaba paxtadan eng ko'p 3,5 mln tonna 

hosil 

yetishtirildi. 

Bunga 

qulay 

ob-havo 

sharoitlari, 

ekin 

maydonlarining ko'payishi, agrotexnik tadbirlarning o'z vaqtida amalga 

oshirilishi,  hosildorlikning  oshganligi  hamda  fermer  хо'jaliklarida 

paxta  yetishtirishning  ortganligi  natijasida  erishildi.  Joriy  yilda  o'tgan 

yilga  nisbatan  don  mahsulotlari  532,1  ming  t.,  kartoshka  28,5  ming  t., 

sabzavotlar 181,4 ming t., poliz mahsulotlari 42,8 ming t., mevalar 97,6 

ming t.,  uzum  52,5 ming tonnaga  ko'paydi.  Chorvachilikda  ham  o'sish 

tendensiyasi kuzatilmoqda.  

Ko'rinib 

turibdiki, 

qishloq 

хо'jaligi 

mamlakatimiz 

iqtisodiyotining  muhim  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Unda  insoniyat 

hayoti  uchun  eng  zarur  bo'lgan  oziq-ovqat  mahsulotlari  vа  sanoat 

tarmoqlari  uchun  хоm  ashyo  ishlab  chiqariladi.  Aholi  uchun  zarur 

bo'lgan tovarlar  bozorini to'ldirish  uchun qishloq  xo'jaligi tarmoqlarini 

rivojlantirish  darkor.  Boshqa  sohalar  kabi  qishloq  хо'jaligida  ham 

takror  ishlab  chiqarish  jarayonida  kishilar  o'rtasida  muayyan  iqtisodiy 

aloqa vа munosabatlar sodir bo'ladi.  

Agrar  sektorda  iqtisodiy  faoliyat  jarayonida  yuz  beradigan 

barcha munosabatlar eng asosiy omil bo'lgan yer bilan bog'liq, shuning 

uchun  ham  yerga  egalik  qilish,  tasarruf  etish  vа  undan  unumli 

foydalanish  bilan  bog'liq  bo'lgan  munosabatlar  agrar  munosabatlari 

deyiladi.  Bu  munosabatlar ob'ekti yer, sub'ekti esa  yer  egalari,  хо'jalik 

yurituvchi va mehnat qiluvchilar hisoblanadi. Agrar munosabatlarining 

xususiyatlari,  birinchi  navbatda,  yerga  bo'lgan  mulkchilik  bilan 

bog'liqdir.  Bizning  mamlakatimizda  yer  davlat  mulki  bo’lib,  u  uzoq 

muddatga foydalanishga berilmoqda.  

Yer maxsus resurs. U boshqa omillardan tubdan farq qiladi.  

Tengi yo'q ishlab chiqarish vositasi ekanligi tufayli uni boshqa 

biror narsa bilan almashtirib bo'lmaydi.  

Yer  miqdori  cheklangan,  shuning  uchun  yer  taklifi  noelastik 

hisoblanadi.  Yerni  xohlagan  sharoitda  takror  ishlab  chiqarish  mumkin 

emas.  

Yerning yana  bir  muhim xususiyati  uning ko'chmasligidir.  Yer 

uchastkalarini  bozorga,  iste'molchilarga  yoki  suv  manbalariga  yaqin 

bo'lishini qanchalik xohlamaylik uni ko'chira olmaymiz.  

Yer  foydalanish  jarayonida  yeyilmaydi,  eskirmaydi.  Aksincha 

agar undan to'g'ri foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. 

 

 

11. 

12. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hozirgi  paytda  turli  mamlakatlarda  mavjud  renta 

vujudga  kelish  sabablari  va  shart-sharoitlariga  qarab  quyidagi 

turlarga ajratiladi:  

 

• Differensial renta - yer uchastkalarining unumdorligidagi 

va  joylashgan  joyidagi  farqlar  natijasida  vujudga  keladigan 

qo'shimcha sof daromad.  

 

Differensial (lotincha so'zdan olingan bo’lib, tabaqalashgan, 

farq  degan  ma'noni  anglatadi)  renta  o'rta  va  yaxshi  yer 

uchastkalarida  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarga  sarflangan 

xarajatlar  bilan,  уоmоn  yer  uchastkalarida  yetishtirilgan 

mahsulot  uchun  qilingan  xarajatlar  o'rtasidagi  farq  sifatida 

namoyon  bo'ladi.  Qishloq  хо'jalik  mahsulotlarining  bahosi  ana 

shu unumdorligi past yerlarda etkazilgan mahsulotlarga qilingan 

xarajatlar asosida shakllanadi.  

 

Sababi,  unumdor  yerlar  cheklangan.  Aholining  talabini 

qondirish  uchun  уоmоn  yer  uchastkalaridan  ham  foydalanishga 

to'g'ri  keladi.  Differensial  renta  faqat  yer  uchastkalarining 

unumdorligini  turlichaligi  tufayligina  emas,  balki  ularning 

iste'molchilarga  uzoq-yaqin  joylashishi  tufayli  ham  kelib 

chiqadi. Уоmon yerlardan differensial renta olinmaydi.  

Differensial  renta  o'zining  kelib  chiqish  sharoitlarga  qarab 

differensial renta I va differensial renta II ga bo'linadi.  

 

Yerning  tabiiy  unumdorligi  va  iste'molchilarga  nisbatan 

joylanishiga (sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa yo'llariga 

uzoq-yaqinligi)  ko'ra  farq  natijasida  hosil  bo'lgan  differensial 

renta, differensial renta I deb ataladi.