O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG‘ONA FILIALI
DASTURLASH FANIDAN
MUSTAQIL ISHI
Bajardi: 731-18-guruh talabasi
М. Muхammadsidiqov
Qabul qildi: Х. Musayev
Farg‘ona-2019
Mavzu: Dasturlash tiliga kirish. Zamonaviy dasturlash tillari. Dasturlashda sanok
sistemalarining o‘rni, ularning turlari va ular ustida amallar.
Reja:
1. Dasturlash tillari xakida tushuncha.
2. Zamonaviy dasturlash tillari va ularning xayotimizda tutgan o‘rni.
3. Dasturlashda sanok sistemalaridan foydalanishning axamiyati.
4. Sanoq sistemalari turlari.
Dasturlash tillari xakida tushuncha.
Hozirgi kunda juda ko‘p algoritmik tillar mavjud. Bular ichida Java va C++
dasturlash tillari universal tillar hisoblanib, boshqa tillarga qaraganda
imkoniyatlari kengroqdir. So‘ngi yillarda Java va C++ dasturlash tillari juda
takomillashib, tobora ommalashib bormoqda. Mazkur tillardagi vositalar
zamonaviy kompyuter texnologiyasining hamma talablarini o‘z ichiga olgan va unda
dastur tuzuvchi uchun ko‘pgina qulayliklar yaratilgan.
C++ 1980 yillar boshida Bjarne Stroustrup tomonidan tili ga asoslangan
tarzda tuzildi. C++ juda ko‘p qo‘shimchalarni o‘z ichiga olgan, lekin eng asosiysi
u obektlar bilan dasturlashga imkon beradi.
Dasturlarni tez va sifatli yozish hozirgi kunda katta ahamiyat kasb
etmoqda. Buni ta’minlash uchun obektli dasturlash g‘oyasi ilgari surildi.
Huddi 1970 yillar boshida struktu rali dasturlash kabi, dasturlarni hayotdagi
jismlarni modellashtiruvchi ob yektlat orqali tuzish dasturlash sohasida inqilob qildi.
S++ dan tashqari boshqa ko‘p obektli dasturlshga yo‘naltirilgan tillar paydo
bo‘ldi. SHulardan eng ko‘zga tashlanadigani Xerox ning Palo Altoda joylashgan
ilmiy - qidiruv markazida (PAR) tuzilgan Smalltalk dasturlash tilidir. Smalltalk da
hamma narsa obektlarga asoslangan. C++ esa gibrid tildir. Unda tiliga o‘ hshab
strukturali dasturlash obektlar bilan dasturlash mumkin. C++ funksiya va
obektlarning juda boy kutubhonasiga ega. Yani C++ dasturlash tili da dasturlashni
o‘rganish ikki qismga bo‘ linadi. Birinchisi bu C++ tili ni o‘zini o‘rganish,
ikkinchisi esa C++ ning standart kutubhonasidagi tayyor obekt va funksiyalarni
qo‘llashni o‘rganishdir.
Zamonaviy dasturlash tillari va ularning xayotimizda tutgan o‘rni.
Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar
berish, qachon, qayerda nimani o‘zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida
buyruqlar berishdir. Kompyuter dunyosida ko‘plab dasturlash tillari mavjud bo‘lib,
dasturlash va unga qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan
dasturlarni Basic, Pascal, Ci va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va
Kobol tillari universal tillar hisoblanadi, Ci va Assembler tillari mashi tiliga ancha yaqin
tillar bo‘lib, quyi yoki o‘rta darajali tillardir. Algoritmik til inson tillariga qanchalik
yaqin bo‘lsa, u tilga yuqori darajali til deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali
tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan: 010110100010101 Dasturlash tillari
2 ta katta guruhlarga bo‘linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi darajali
dasturlash tili ancha murakkab bo‘lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning
mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler)
ko‘pincha miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo‘lishi mumkin. Odatda turli
dasturlash ishlari uchun yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM
(Elektron Hisoblash Mashinasi) endi yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat
mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM bajarishi kerak bo‘lgan amallarning
kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6
lik, 8 lik sanoq sistemalari bo‘lgan. Programma mazkur sanoq sistemasidagi sonlar
vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga qaraganda
mashinaga moslashgan (yo‘naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar
kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos
belgilar bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis
qilish kiritilgan. Bunday mashina moslashgan til - ASSEMBLER tili nomini oldi.
Odatda dasturlash yuqori saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python)
vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlash tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi
tufayli dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi. Ko‘p ishlatiladigan dasturlash tillari.
Biz hozir biladigan va ishlatadigan tillarning barchasi shu guruhga mansub. Ular
insonga "tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini
qiynalmasdan tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol va
h.k. tillar kiradi (ko`pchiligi hozirda deyarli qo`llanilmaydi). Eng birinchi paydo bo`lgan
tillardan to hozirgi zamonaviy tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, hozirgi web
texnologiya orqali ishlaydigan tillarda (PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar
tuzilmaydi. Chunki bunday dasturlarning ishlashi uchun yana bir amaliy dastur ishlab
turishi kerak. Hozirda, amaliy dasturlar, asosan, Visual C++, C#, Borland Delphi,
Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda tuziladi.
O`zbekistonda ko`pchilik Delphi dan foydalanadi. Buning asosiy sababi:
soddaligi, komponentlarning ko`pligi, interfeysining tushunarliligi va h.k. Delphida
birinchi ishlagan odam ham qanaqadir dastur tuzishi oson kechadi. Lekin, Windows da
dasturning asosiy ishlash mohiyatini ancha keyin biladi (komponentlarning ko`pligi va
API funksiyalari dasturda ko`rsatilmasligi uchun). Yana bir tarafi, Delphi(Pascal)
operativ xotirani tejashga kelganda ancha oqsaydi. Unda o`zgaruvchilarni oldindan e'lon
qilib qo`yish evaziga ishlatilmaydigan o`zgaruvchilar va massivlar ham joy olib turadi.
Eng keng tarqalgan dasturlash tili (Windows OS ida) Microsoft Visual C++ tilidir.
Ko`pchilik dasturlar hozirda shu tilda tuziladi. Umuman olganda, C ga o`xshash (C-
подобный) tillar hozirda dasturlashda yetakchi. Deyarli hamma zamonaviy tillarning
asosida C yotadi. Bundan tashqari, Turli komputer o‘yinlari tuzishda yoki kichik
hajmdagi dasturlar tayyorlashda LUA script yoki JavaScript tillari ham keng
ishlatilmoqda. Biz sizga xozirgi kunda keng tarqalgan desktop dasturlashda
ishlatiladigan dasturlash tillaridan bazilari haqida aytib o‘tamiz: Delphi (talaff. délfi) —
dasturlash tillaridan biri. Borland firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan. Delphi
dasturlash tili ishlatiladi va avvaldan Borland Delphi paketi tarkibiga kiritilgan. Shu
bilan bir qatorda 2003-yildan hozirgacha qoʻllanilayotgan shu nomga ega bulgan.
Object Pascal — Pascal tilidan bir qancha kengaytirishlar va toʻldirishlar orqali kelib
chiqqan boʻlib, u ob'yektga yoʻnaltirilgan dasturlash tili hisoblanadi. Avvaldan ushbu
dasturlash muhiti faqatgina Microsoft Windows amaliyot tizimi uchun dasturlar
yaratishga mo‘ljallangan, keyinchalik esa GNU/Linux hamda Kylix tizimlari uchun
moslashtirildi, lekin 2002-yilgi Kylix 3 sonidan so‘ng ishlab chiqarish to‘xtatildi, ko‘p
o‘tmay esa Microsoft.NET tizimini qo‘llab quvvatlashi to‘g‘risida e'lon qilindi.
Lazarus proekti amaliyotidagi (Free Pascal) dasturlash tili Delphi dasturlash
muhitida GNU/Linux, Mac OS X va Windows CE platformalari uchun dasturlar
yaratishga imkoniyat beradi. Visual Basic (talaffuzi: "Vijual Beysik") – Microsoft
korporatsiydan dasturlash tili va uning uchun dasturlash muhitdir. U BASICdan ko`p
tushunchalar oldi va tez rasmli interfeys bilan dasturlar taraqqiyot ta`minlaydi. Oxirgi
versiya 6.0 1998 yilda reliz kelishdi. Microsoftdan voris Visual Basic.NET 2002 yilda
paydo bo`ldi. Java dasturlash tili - eng yaxshi dasturlash tillaridan biri bo‘lib unda
korporativ darajadagi mahsulotlarni(dasturlarni) yaratish mumkin.Bu dasturlash tili Oak
dasturlash tili asosida paydo bo‘ldi. Oak dasturlash tili 90-yillarning boshida Sun
Microsystems tomonidan platformaga(Operatsion tizimga) bog‘liq bo‘lmagan holda
ishlovchi yangi avlod aqlli qurilmalarini yaratishni maqsad qilib harakat boshlagan edi.
Bunga erishish uchun Sun hodimlari C++ ni ishlatishni rejalashtirdilar, lekin ba'zi
sabablarga ko‘ra bu fikridan voz kechishdi.Oak muvofaqiyatsiz chiqdi va 1995-yilda
Sun uning nomini Java ga almashtirdi, va uni WWW rivojlanishiga hizmat qilishi uchun
ma'lum o‘zgarishlar qilishdi. Java Obyektga Yo‘naltirilgan Dasturlash(OOP-object
oriented programming) tili va u C++ ga ancha o‘xshash.Eng ko‘p yo‘l qo‘yildigan
xatolarga sabab bo‘luvchi qismalari olib tashlanib, Java dasturlash tili ancha
soddalashtirildi. Java kod yozilgan fayllar(*.java bilan nihoyalanuvchi) kompilatsiyadan
keyin bayt kod(bytecode) ga o‘tadi va bu bayt kod interpretator tomonidan o‘qib
yurgizdiriladi. C++ (talaffuzi: si plyus plyus) — turli maqsadlar uchun moʻljallangan
dasturlash tili. 1979-yili Bell Labsda Biyarne Stroustrup tomonidan C dasturlash tilining
imkoniyatlarini kengaytirish va OOP(object Oriented Programming) xususiyatini
kiritish maqsadida ishlab chiqarilgan. Boshida „C with Classes" deb atalgan, 1983-yili
hozirgi nom bilan yaʼni C++ deb oʻzgartirilgan. C++ C da yozilgan dasturlarni
kompilyatsiya qila oladi, ammo C kompilyatori bu xususiyatga ega emas. C++ tili
operatsiyon tizimlarga aloqador qisimlarni, klient-server dasturlarni, EHM oʻyinlarini,
kundalik ehtiyojda qoʻllaniladigan dasturlarni va shu kabi turli maqsadlarda
ishlatiladigan dasturlarni ishlab chiqarishda qoʻllaniladi. Quyidagi jadvalda
programmalash tillari haqida ma'lumotlar keltirilgan.
Internet. Web Server. Web dasturlash vositalari (tillari) Ma`lumki, yuqori
darajadagi dasturlash tillarida yozilgan dasturlarni kompyuterga tushuntirish uchun
kompilyator degan qo‘shimcha dastur kerak bo‘ladi. Web dasturlashda ham huddi
shunday jarayon sodir bo‘ladi. Siz internetdagi saytlarni ko‘rishlik uchun
ishlatadiganingiz Brauzerlar - web dasturlash tillarining bazilarini kompilyatori
hisoblanadi. Web dasturlashda yana shunday tillar ham borki ularni brouzer
kompyuterga tarjima qilib tushuntirib bera olmaydi, lekin bunday tillar web saytni
asosini tashkil etadi. Ana shunday tillarni brouzer tushunadigan qilib berish uchun ham
Web server ga o‘xshagan dasturlar (kompilyator yoki interpretatorlar) to‘plami kerak
bo‘ladi. Bunday dasturlar esa sayt joylashgan serverlarda turadi, qachonki unga so‘rov
yuborganingizda (istalgan biror ssilkani bosganingizda, birinchi marta saytni
ochganingizda va hokazo...) shu sayt joylashgan serverdagi Web server dasturlari
sizning brauzeringizga saytni brauzer tushunmaydigan tillarda yozilgan joylarini tarjima
qilib jo‘natadi. Shunday qilib klient - yani siz tomondagi web saytni kodlarini
kompyuteringizga tushuntirib beradigan tarjimon bu - Brauzer, server tomonidagi web
saytni sizning brauzeringiz tushunmaydigan joylarini unga tarjima qilib jo‘natadigan
tarjimon bu Web Server hisoblanadi. Quyida web serverni
Bu yerda Klient yani siz tomonda
sizning Brauzer va u tushunadigan
web
dasturlash
tillari
(HTML,CSS,Java Script) turgan
bo‘lsa, server tomonda Apache ->
Web server, PHP -> PHP tili
uchun
interpretator
va
ma`lumotlar ombori bilan ishlash
uchun vosita (bu MYSQL, Oracle
va boshqalar bo‘lishi mumkin)
turibdi. Bundan tashqari server
tomonida yana boshqa tillar ham
bo‘lishi mumkin. Hullas, siz
qachonki brauzerdan kerakli sayt
nomini
kiritganingizda
bu
so‘rovingiz DNS serverdan saytga
mos IP bo‘yicha kerakli serverga
boradi,
so‘rovingiz
Brauzerda
kiritilgani uchun ham ko‘pincha
standart HTTP protokoli bo‘yicha yuborilgani uchun uni Web server kutib oladi va
so‘rovingizga mos papkadan index faylni qidirib topadi. Undagi bog‘lanishlardan kelib
chiqib kerakli fayllarni yuklaydi, bu fayllarni kengaytmasiga qaraydi, agar kengaytmasi
.html bo‘lsa uni shundoq, aks holda masalan .php bo‘lsa PHP serverdagi interpretator
orqali brauzer tushunadigan tilga tarjima qildiradi(shuni ichida ma`lumotlar bazasidan
ham kerakli ma`lumotlar yuklab olinadi) va natijani sizni brauzeringizga jo‘natadi. PHP
dasturlash tili yordamida sayt yaratish uchun avvalo o‘z shaxsiy komputeringizda
Virtual server o‘rnatishingiz lozim. Masalan Denwer, yoki XAMPP yoki WAMPP
Brauzeringiz o‘zi tushunadigan tilda kelgan sayt kodlarini natijasini ekraningizda sizga
ko‘rsatib beradi va siz tayyor saytni ko‘rasiz. Demak, agar web dasturlash bilan
shug‘ullanaman deydigan bo‘lsangiz, minimum: HTML,CSS,JavaScript,PHP,MySQL
larni bilishingiz kerak ekan. Bunda HTML-> Sayt karkasini yasaydi, CSS- saytni
pardozini(dizaynini) amalga oshiradi, Javascript - saytni dinamikasi(haraktlarini)
ta`minlaydi, PHP - saytni mantiqiy amallarini bajaradi(masalan siz login bo‘lganmisiz,
yoki yo‘qmi, login bo‘lgan bo‘lsangiz sizda nimalar chiqadi, aks xolda nimalar...),
MySQL - PHP bilan hamkorlikda saytga ma`lumotlar bazasidan ma`lumotlarni o‘qib
olish, yozish, o‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Programmani yaratish jarayonidagi
uning nomlari Beta versiya - bu versiya programmani ommaga havola qilinib, ularning
fikri bo`yicha programmaga turli o`zgartirishlar kiritiluvchi versiyasi. Programmaning
bu versiyasi, odatda, tekin bo`lib, ko`pchilik hukmiga havola etiladi. Programmaning bu
versiyasi orqali sizga yetkazilgan ziyon qoplanmaydi(fayllaringizning o`chib ketishi,
OS ning buzilishi va h.k.). Hozirda ko`pchilik firmalar o`z mahsulotlarini Beta
versiyasini chiqarib, o`z mahsulotlarini takomillashtirib bormoqdalar. Bundan,
programma ishlab chiqarish bo`yicha yetakchi bo`lgan Microsoft korporatsiyasi ham
mustasno emas(Windows Vista, Office 2007, Exchange Server 2007, Internet Explorer
7 va h.k.). Release Candidate(versiya nomzodi) - bu versiyaning nomidan ma'lumki, u
haqiqiy, sotuvga chiqariladigan versiyaga kandidat(nomzod)dir. Bu kabi versiyalar
qisqacha RC deb ataladi. Shu turdagi versiyalar esa, RC1, RC2 kabi nomlanadi.
Ko`pchilik RC versiyalar sotuvga chiqariladi, chunki bu versiya o`zida ma'lum bir
imkoniyatlarni jamlagan bo`ladi va bu versiya orqali yetkazilgan zarar programmani
yaratgan firma tomonidan qoplanadi. Final Release(so`nggi versiya) - programmani
yaratishda qo`yilgan maqsadni "to`liq" amalga oshiruvchi versiya. Bu versiyani "alfa"
versiya deb ham atashadi. Bu versiya o`z bahosida sotiladi, unga ko`rsatiluvchi
xizmatlarning barchasi programma yaratuvchisi tomonidan ko`rsatiladi. Build XXXX
(XXXX - qurish) - bu, odatda, versiya hisoblanmaydi. XXXX ning o`rnida biror son
keladi. Bu son programmaning kompilyatsiya(programmalash tilidan haqiqiy
bajariluvchi kodga o`tkazish) sonini bildiradi. Programma yadrosi(qo`shimchalarsiz,
asosiy qism)ga nisbatan yuritiladi. Masalan, Windows Vista Beta 2 Build 5308 -
Windows Vistaning Beta 2 versiyasi turkumida 5308-kompilyatsiya(OSga nisbatan
"kompilyatsiya"ni ishlatish noo`rinroq:)). Update(yangilash) - programmaning biror
teshigini(biror kichik xato, kamchiligi) tuzatuvchi kichik yordamchi programma. Bu
yordamchi programmaning hajmi, odatda, kichik bo`lib, faqat o`sha kamchilikni
tuzatishgagina xizmat qiladi. Ya'ni bu programmacha biror *.dll faylni yoki
programmaishlatuvchi funksiyalardan birortasini "tuzatib" qo`yadi, xolos. Bunday
Update("qarz")lar har doim tekin bo`ladi. Service Pack(xizmat paketi) - o`zida bir
qancha Update lar bajaruvchi amallarni saqlovchi paket. Uning qisqacha nomi SP.
Programmaning haqiqiy versiyasi yoki avvalgi SP dan shu paytgacha bo`lgan
xatoliklarni birdaniga tuzatuvchi programma. Ya'ni, u bir qancha Update lar ishini o`zi
bajaradi. Masalan, Windows XP chiqqanidan so`ng, taxminan bir yildan keyin SP1
chiqdi. Bundan kelib chiqadiki, Windows XP SP1 bir yil davomidagi xatoliklarni
tuzatuvchi paket hisoblanadi. SP ham programma ishlab chiqaruvchi firmaning xatolari
tufayli kelib chiqqan xatolarni tuzatgani uchun tekin bo`ladi. Trial(yoki demo)-
versiya(vaqtinchalik) - bu versiya, programma sotuvga chiqarilgandan so`ng tekin
tarqatila boshlaydi. Bu versiyaning asosiy maqsadi foydalanuvchilarni ushbu
programmani sotib olishga jalb qilish va ularni programma bilan tanishtirish. Trial
versiyalar, odatda, ikki xil bo`ladi: a) vaqt bo`yicha chegalangan; b) imkoniyatlar
bo`yicha. Vaqt bo`yicha chegaralangan versiya ma'lum muddat, masalan, 30 kun
ishlaydi va shundan so`ng boshqa ishga tushmaydi. Bu holatda siz programmani sotib
olishingiz kerak. Odatda, vaqt bo`yicha trial-versiyalar programmaning hamma
imkoniyatlarini o`zida saqlaydi. Imkoniyatlar bo`yicha versiya esa programmaning sotib
olingan versiyasining nechadir foiz imkoniyatlarini o`zida saqlaydi yoki ma'lum
cheklanishlar qo`yilgan bo`ladi. Bu versiyaning ishlash muddati chegaralanmaydi.
Yuqo`ridagi ikki holatdan tashqari yana bir holat bor. Bunda programmaning hamma
imkoniyati saqlanadi, muddat ham berilmaydi, faqat foydalanuvchiga programmani
sotib olish haqida eslatib turiladi. Bu esa ko`pchilikning jig`iga tegishi mumkin.
Ko`pchilikka ma'lum Total Commander programmasi shu kabi programmadan biri, u
har ishga tushganida 1, 2, 3 deb nomlangan knopkalardan birini bosishingizni talab
qiladi. Dasturlashni o‘rganishni nimadan boshlash kerak? Eng avvalo insonda kuchli
qiziqish bo‘lishi kerak. Lekin bu hammasi emas. Dasturchi bo‘lish uchun matematika
yoki geometriya fanlarini ham yaxshi o‘qigan bo‘lishingiz kerak deb o‘ylaymiz. Aslida
dasturlash uchun matematika yoki geometriya unchalik ishlatilmasligi mumkin.
Aytmoqchimizki aniq fanlarni yaxhsi tushunaolgan inson dasturchi bo‘lishi ham oson
bo‘ladi. Agar dasturchi bo‘lishga qaror qilgan bo‘lsangiz, Dastlab eng sodda tildan
boshlash kerak 1-navbat HTML tilini o‘rganasiz. 2-navbat CSS va Javascript asoslarini
o‘rganasiz. 3-navbat Delphi yoki Java asoslarini o‘rganasiz. Yana Mobile telefonlar
(Android, iOS) uchun dastur tuzish usullari bilan qiziqib ko‘rasiz Endi oldingizda 3 ta
katta yo‘l chiqadi. Siz esa shu yo‘lning biridan yurishingiz kerak. 1-yo‘l. Web App yoki
web dasturlash yo‘nalishi. asosan internet bilan ishlaydigan dasturlar yaratish 2-yo‘l
Win, Linux App ya'ni Faqat Komputer uchun dasturlar tuzish 3-yo‘l Mobile dasturlash
ya'ni Hozirda ommabop Android, iOS (Iphone) uchun dasturlar tuzish Agar 3 ta yo‘lni
ham o‘rganaman desangiz katta natijaga erishish qiyin. Chunki ularning har biri katta
bir olam misolidir.
Dasturlashda sanok sistemalaridan foydalanishning axamiyati
Barcha mavjud tillar kabi sonlar tili ham mavjud bo‘lib, u ham o‘z alifbosiga ega.
Mazkur alifbo hozir jahonda qo‘llanilayotgan 0 dan 9 gacha bo‘lgan o‘nta arab
raqamlaridir, ya’ni: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. Bu tilda o‘nta belgi (raqam) bo‘lganligi uchun
ham, bu til o‘nlik sanoq sistemasi deb ataladi.
Bizning kundalik hayotimizda qo‘llanilayotgan o‘nlik sanoq sistemasi hozirgidek
yuqori ko‘rsatkichni tez egallamagan. Turli davrlarda turli xalqlar bir-biridan keskin
farqlanuvchan sanoq sistemalaridan foydalanganlar.
Hozirgi kunda ishlatilib kelayotgan 1, 2, 3,..., 9, 0 raqamdan iborat o‘nlik sanoq
sistemasi axborotni kodlashning yana bir usuli hisoblanadi. Yurtdoshimiz Muhammad
al-Xorazmiy 0 raqamini kiritib bu arab (to‘g‘rirog‘i, hind) raqamlarining sondagi turgan
o‘rniga bog‘liq holda amallar bajarish tartibini yagona tizimga birlashtirgan. Shuning
uchun ham bu kodlash sistemasi ustida qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish kabi
arifmetik amallarni bajarish juda oson.
Masalan, 12 lik sanoq sistemasi juda keng qo‘llanilgan. Uning kelib chiqishida
albatta tabiiy hisoblash vositasi - qo‘limizning ahamiyati katta. Bosh barmog‘imizdan
farqli qolgan to‘rttala barmog‘imizning har biri 3 tadan, ya’ni hammasi bo‘lib 12 ta
bo‘g‘indan iboratdir. Mazkur sanoq sistema izlari hanuzgacha saqlanib qolgan.
Masalan, inglizlarda
uzunlikni o‘lchash birligi:
1 fut = 12 dyum=30 sm,
pul birligi
1 shilling = 12 pens.
Qadimgi Bobilda ancha murakkab bo‘lgan sanoq sistemasi - 60lik sanoq sistemasi
qo‘llanilgan. Bu sanoq sistemasining qoldiqlari hozir ham bor. Masalan:
1 soat = 60 minut
1 minut = 60 sekund
XVI - XVII asrlargacha Amerika qit’asining katta qismini egallagan atstek va
mayyalarda 20 lik sanoq sistemasi qo‘llanilgan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish
mumkin.
Biz asosan o‘nlik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Lekin, o‘nlik sanoq sistemasidan
kichik sanoq sistemalarida sonlarni belgilash uchun arab raqami belgilaridan
foydalaniladi. Masalan, beshlik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4 raqamlari, yettilik sanoq
sistemasida esa 0, 1,2,3,4, 5, 6 raqamlaridan foydalaniladi.
Hisoblash texnikasida va dasturlashda asosi 2, 8 va 16 ga teng bo‘lgan sanoq
sistemalari qo‘llaniladi.
O‘n ikkilik, o‘n oltilik sanoq sistemalarida qanday belgilardan foydalaniladi?-
degan savolga javob aniq: raqamlardan keyin lotin alifbosidagi bosh harflardan
foydalaniladi.
Shunday qilib, o‘n ikkilik sanoq sistemasida raqamlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A,
B kabi; o‘n oltilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F kabi
yoziladi.
Kompyuterlarda boshqa sanoq sistemalaridan quyidagi imkoniyatlari bilan
farqlanuvchi ikkilik sanoq sistemasidan foydalaniladi:
- uni ishlashini tashkil etish uchun ikki turg‘un holatli qurilmalar zarur ( tok bor - tok
yo‘q, magnitlangan yoki magnitlanmagan);
- axborotni ikki holat orqali tasvirlash ishonchli va ta’sirlarga chidamli;
- ikkilikdagi arifmetika boshqalaridan sodda.
Ikkilik sanoq sistemasining asosiy kamchiligi - sonlardagi xona(razryad)larning
juda tez ortib ketishidir. O‘nlik sanoq sistemasidan ikkilikka va teskari o‘tkazishlarni
kompyuterning o‘zi bajaradi. Lekin kompyuterning imkoniyatlaridan oqilona
foydalanish uchun uning tilini tushunish zarur bo‘ladi. Shular sababli sakkizlik va o‘n
oltilik sanoq sistemalari ishlab chiqilgan.
Bu sistemalardagi sonlar o‘nlik sanoq sistemasi kabi oson o‘qiladi, lekin ikkilik
sanoq sistemasidagi sondan 3 (sakkizlikda) va 4 (o‘n oltilikda) marta kam razryad talab
qiladi, chunki 8 = 2
3
va 16 = 2
4
.
Ikkilik sanoq sistemasida ifodalangan sonlar ustida ham barcha arifmetik
amallarni bajarish mumkin. EHM da saqlanadigan eng kichik axborot o‘lchov birligi bit
deb qabul qilingan, bo‘lib, bit ikkilik sanoq sistemasidagi 0 va 1 raqami bo‘lishi
mumkin. Sakkiz bitdan iborat ketma - ketlik bayt deyiladi. Ikki bitlik ketma - ketlikdan
foydalanib nechta sonni ifodalash mumkin? Bu sonlar quyidagilar: 00 - 0, 01 - 1, 10 - 2,
11 - 3.
Demak ikki bitdan foydalanib to‘rtta sonni ifodalash mumkin. Umuman, n bitdan
foydalanib 2ning n darajasidagi sonni ifodalash mumkin.
"Bayt" birligi uchun quyidagi hosilot birliklari mavjud:
1024 bayt = 2 bayt = 1 kb (kilobayt)
1024 kb = 2 bayt = 1048576 bayt = 1 mb (megobayt)
Matn ko‘rinishidagi axborotlarning tashkil etuvchilari xarflar, tinish belgilari, riyoziyot
belgilari turli maxsus belgilardir.
Ikkilik sanoq sistemasida
O‘nlik sanoq sistemasida
0
0
1
1
10
2(2ning 1-darajasi)
11
3
100
4(2ning 2-darajasi)
101
5
110
6
111
7
1000
8(2ning 3-darajasi)
1001
9
Sanoq sistemalari turlari
Ma'lumki, harflardan iborat alifboni qollashda bir qancha qonun va qoidalarga
amal qilinadi. Sonli alifbodagi belgilardan foydalanishda ham o‘ziga xos qoidalardan
foydalaniladi. Bu qoidalar turli alifbolar uchun turlicha bo‘lib, mazkur alifboning kelib
chiqish tarixi bilan bog‘liq. O‘z ichiga o‘nta raqamni olganligi uchun bu alifbo o‘zining
barcha qoidalari bilan birgalikda o‘n raqamli sanoq sistemasi yoki qisqacha о 'nlik
sanoq sistemasi deb ataladi.
Sonlar sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi.
Sonlar alifbosiga kiritilgan (bir xonali) belgilar raqamlar va ular yordamida hosil
qilingan boshqa (ko‘p xonali) belgilar sonlar deb yuritiladi. Masalan, o‘nlik sanoq
sistemasida 5, 6, 8 - bu raqamlar, ammo 568 - bu son. O‘nlik sanoq sistemasida
birliklar, yuzliklar, mingliklar va boshqalar har biri o‘ntadan belgilardan iborat
guruhlarga bo‘lingan: 0, 1, ... , 9; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 10; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 100,.... Boshqa
asosli sanoq sistemalardagi belgilar shu sistema asosi nechaga teng bo‘lsa, shuncha
belgilardan iborat guruhlarga ajratiladi.
O‘nlik sanoq sistemasida raqamlar o‘zi turgan o‘rniga (razryadiga) ko‘ra turlicha
miqdorni anglatadi.
Masalan:
a) 999: 9 (to‘qqiz) - birlik; 90 (to‘qson) - o‘nlik; 900 (to‘qqiz yuz) - yuzlik;
b) 1991: 1 (bir) - birlik; 90 (to‘qson) - o‘nlik; 900 (to‘qqiz yuz) - yuzlik; 1 (ming)
- minglik.
Shu bois ham bu sistema raqamlari o‘z pozitsiyasi (turgan o‘rni) ga bog‘liq
bo‘lgan sistema deb ham yuritiladi.
Sanoq sistemalari shu xossasiga ko‘ra raqamlarining pozitsiyasiga bog‘liq
bo‘lgan va raqamlarining pozitsiyasiga bog‘liq bo‘lmagan sanoq sistemalariga
(qisqacha pozitsiyali va pozitsiyali bo‘lmagan sanoq sistemalariga) bo‘linadi. Pozitsiyali
bolmagan sanoq sistemasiga rim sanoq sistemasi misol bo‘ladi.
Sizga ma'lumki, pozitsiyali sanoq sistemasi bo‘lgan o‘nlik sanoq sistemasida arifmetik
amallar bajarish juda qulay, lekin, pozitsiyali bo‘lmagan sanoq sistemasi bo‘lgan rim
sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda murakkab. Shuning uchun ham
ajdodlarimiz raqamlar va sonlarni aniq bir shakllar tizimiga keltirish masalasiga katta
e'tibor qaratganlar.
Sanoq sistemasi bu - sonlarni o‘qish va arifmetik amallarni bajarish uchun qulay
ko‘rinishda yozish usuli.
Qadimda hisob ishlarida ko‘proq barmoqlardan foydalanilgan. Shu sababli
narsalarni 5 yoki 10 tadan taqsimlashgan. Keyinchalik o‘nta o‘nlik maxsus nom -
yuzlik, o‘nta yuzlik - minglik nomini olgan va h.k. Yozuv qulay bo‘lishi uchun bu
muhim sonlar maxsus belgilar bilan ifodalana boshlagan. Agar hisoblashda 2 ta yuzlik,
7 ta o‘nlik, yana 4 ta birlik bo‘lsa, u holda yuzlikning belgisini ikki marta, o‘nlik
belgisini yetti marta, birlik belgisini to‘rt marta takrorlashgan. Birlik, o‘nlik va
yuzliklarning belgisi bir-biriga o‘xshash bo‘lmagan. Sonlarni bunday yozganda
belgilarni ixtiyoriy tartibda joylashtirish mumkin bo‘lgan, chunki yozilgan sonning
qiymati tartibga bog‘liq emas. Bunday yozuvda belgi holatining ahamiyati
bo‘lmaganidan, mos sanoq sistemasi nopozitsion sistema deb ataladi. Qadimgi
misrliklar, yunonlar va rimliklarning sanoq sistemasi nopozitsion edi. Nopozitsion
sanoq sistemasi qo‘shish va ayirish amallari uchun ozgina yarasada, ko‘paytirish va
bo‘lish uchun butunlay yaroqsiz edi. Ishni osonlashtirish maqsadida hisob taxtalari -
abaklar ishlatilar edi. Hozirgi zamon cho‘tlari abakning o‘zgargan ko‘rinishidir.
Qadimgi bobilliklarning sanoq sistemasi dastlab nopozitsion edi, keyinchalik ular
belgilarni yozish tartibida ham informatsiya borligini sezishib, undan foydalanishga
o‘rganishdi va pozitsion sanoq sistemasiga o‘tishdi. Bunda biz hozir qo‘llayotgan
sistemadan (raqamning o‘rni bir xonaga siljitilganda uning qiymati 10 martaga
o‘zgaradigan o‘nli sanoq sistemadan) farqli, bobilliklarda belgi bir xonaga siljitilganda
sonning qiymati 60 marta o‘zgarar edi (bunday sanoq sistemasi oltmishli sistema deb
ataladi). Uzoq vaqtgacha Bobilning sanoq sistemasida nol belgisi, ya’ni bo‘sh qolgan
xonaning belgisi yo‘q edi. Odatda, sonlarning tartibi ma’lum bo‘lganidan bu noqulay
emas edi. Ammo keng ko‘lamli matematik va astronomik jadvallar tuzish
boshlanganda, ana shunday belgiga ehtiyoj tug‘ildi. Bu belgi keyinchalik mixxat
yozuvlarda va eramizning boshida Iskandariyada tuzilgan jadvallarda uchraydi. IX asrda
nol uchun maxsus belgi paydo boldi. O‘nli sanoq sistemasida sonlar ustida amallar
bajarish qoidasi ishlab chiqildi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy tomonidan yozilgan
“Hind hisobi” nomli risola tufayli o‘nli sanoq sistemasi Yevropaga, keyin esa butun
dunyoga tarqaldi.
Sanoq sistemasining asosi uchun na faqat 10 va 60 ni, balki birdan katta ihtiyoriy
p natural sonni olish mumkin.
Sanoq sistemalarini tashkil etilishi deyarli bir xil. Biror p soni - sanoq sistemasi
asosi sifatida qabul qilinib, ixtiyoriy N soni quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
N =a
n
p
n
+ a
n-1
p
n-1
+ ... + a
1
p
1
+ a
0
p
0
+ a
-1
p
-1
+ ... + a
-m
p"
m
Ko‘phad ko‘rinishida ifodalangan shu sonni
Q'n-1 • • • O‘! O‘Q O‘-! • • • )p kabi yozish ham mumkin (n va m - sonning butun
va kasr qismi honalari (razryadlari) soni).
Sonning bu kabi ifodalanishida har bir raqam qiymati o‘z o‘rniga qarab turli xil
bo‘ladi. Masalan, o‘nlik sanoq sistemasida 98327 sonida 7 - raqami birlikni, 2 -
o‘nlikni, 3 - yuzlikni, 8 - minglikni, 9 - o‘n minglikni ifodalaydi (bu hoi faqat o‘nlik
sanoq sistemasida): 98327 = 9 □□□ 10
4
+ 8 П П П 1 0
3
+ З П П П 1 0
2
+ 2 П П П 1 0
1
+ 7 П П П Ю
0
.
Biror boshqap - asosli sanoq sistemasida a
0
, a
h
a
2
... raqamlar a
0
, a
1
p, a
2
p ,...
qiymatlarni bildiradi.
Ошибка! Источник ссылки не найден.
Bunday ko‘rinishda tuzilgan sanoq sistemalari pozitsiyali sanoq sistemalari deyiladi.
Ma’lumki, sanoq sistemasidagi raqamlar tartiblangan bo‘ladi. Raqamni surish
deganda uni sonlar alifbosida o‘zidan keyin kelgan raqamga almashtirsh tushuniladi.
Masalan, 1ni surishda 2ga, 2ni surishda 3ga, va hokazo, almashtiriladi. Eng katta
raqamni surih (masalan, o‘nlik sanoq sistemasidagi 9ni) deganda 0ga almashtirish
tushuniladi. Ikkilik sanoq sistemasida 0ni surishda 1ga, 1ni surishda 0ga almashtiriladi.
Pozitsiyali sanoq sistemasida butun sonlarni quyidagi qonuniyat asosida hosil
qilinadi: keyingi son oldingi sonning o‘ngdagi oxirgi raqamini surish orqali hosil
qilinadi; agar surishda biror raqam 0ga aylansa, u holda bu raqamdan chapda turgan
raqam suriladi.
Shu qonuniyatdan foydalanib, birinchi 10 ta butun sonni hosil qilamiz:
Ikkilik sanoq sistemasida : 0, 1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001; Uchlik
sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 10, 11, 12, 20, 21, 22, 100;
Beshlik sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 3, 4, 10, 11, 12, 13, 14;
Sakkizlik sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11.
Pozitsion sanoq sistemasi o‘zining qulayligi bilan hayotda keng qo‘llanilmoqda.
Boshqa usulda tuziladigan sanoq sistemalari ham mavjud. Ular pozitsiyaga
bog‘liq bo‘lmagan sanoq sistemalari deyiladi. Masalan rim raqamlari. Mazkur
sistemada maxsus belgilar to‘plami kiritilgan bo‘lib, ixtiyoriy son shu belgilar ketma-
ketligidan iborat bo‘ladi.
Rim sanoq sistemasida
Bir (1)
I belgi bilan;
Besh(5)
V belgi bilan;
O‘n (10)
X belgi bilan;
Ellik(50)
L belgi bilan;
Yuz (100) C belgi bilan;
Besh yuz (500)
D belgi bilan;
Ming (1000)
M bilan belgilanadi.
Bu belgilar va ularning kombinatsiyasi yordamida turli sonlarni hosil qilinadi.
Masalan, 1 dan 3 gacha - I, II, III kabi, to‘rt (4) - IV , 5 - V tarzida ifodalanadi. Bu yerda
4 sonini yozish uchun 5 sonidan 1 sonini ayirib yoziladi, ya’ni I belgi V dan oldinga
qo‘yilsa ayirish ma’nosini, agar keyinga qo‘yilsa qo‘shishni anglatadi. Umumiy holda:
6 - VI, 7 - VII, 400 - CD, 600 - DC ko‘rinishda ifodalanadi.
Rim sanoq sistemasida yozilgan sonlarni o‘nlik sanoq sistemasiga quyidagicha
o‘tkazish mumkin:
V I D V D I D 5 + 1 = 6
IV □ (I □ V)? □ 5 - 1 = 4
XIX □ X + (I □ X)? □ 10 + (10-1) =19
XCIX □ (X □ С)? + (I □ X)? □ (100-10) + (10-1) =99
MCMLXIII □ M+(C □ M)?+L+X+I+I+I □ 1000+(1000- 100)+50+1+1+1 =1963.
Demak, bu sistemada har bir belgining ma’nosi va qiymati uning turgan
pozitsiyasiga bog‘liq emas. Shuning uchun rim raqamlarini hayotda keng qo‘llash
imkoniyati bo‘lmagan. Ammo ularni kitoblar bobini qo‘yishda, soatlarni yozuvida va
boshqalarda qo‘llab turamiz.
Misol. Qaysi sanoq sistemasida 21+24 = 100 bo‘ladi?
Yechish: x - qidirilayotgan sanoq sistemasini asosi bo‘lsin. U holda 100x = 1-x
2
+
0-x
1
+ 0x°, 21x = 2-x
1
+ 1x°, 24x = 2x' + 4x° bo‘ladi. Demak, x = 2x + 2x + 5 yoki x -
4x - 5 = 0 bo‘ladi. Bu tenglamaning musbat yechimi x=5 bo‘ladi. Demak, sonlar beshlik
sanoq sistemasida berilgan ekan.
Sanoq sistemalarida amallar bajarish
2 lik sanoq sistemasi (0 va 1) - sonlardan iborat bo‘ladi.
2
lik sanoq sistemasida qo‘shish amali quyidagicha bajariladi.
Masalan A=1011011101 ga teng, V=111100101 bo‘lsa u holda A va V sonlarini
yi^indisi quyidagicha bo‘ladi:
+ А=1011011101 В= 111100101 С=100И000010
2
lik sanoq sistemasida ayrish amali quyidagicha bajariladi. Masalan: A=1011,
11001 ga teng, V=110, 011111 bo‘lsa u holda A va V sonlarini ayirmasi quyidagicha
bo‘ladi.
-A=1011,11001 B= 110,01111 С= 101,01010
1
lik sanoq sistemasida ko‘paytirishamali quyidagicha bo‘ladi. Masalan A=11,11 ga
teng V=111 bo‘lsa, u holda A va B sonlarini ko‘paytmasi quyidagicha bo‘ladi.
A=11, 11
2
B=111 1111 1111 1111 11010,01
3
lik sanoq sistemasida, bo‘lish quyidagicha bajariladi. Masalan A=1000 ga teng,
B=100 teng bo‘lsin u holda A va B sonlarini bo‘linmasi quyidagicha bo‘ladi.
А= 1000 B= 100 C= 10
8 lik sanoq sistemasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) gacha.
10 lik sanoq sistemasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) gacha.
16 lik sanoq sistemasida = (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) gacha sonlar va 10 dan 15 gacha
lotin xarflarida (A, B, C, D, E, F) ifodalanadi.
Belgilarning EHMda kodlanishi
Yagona sistemadagi elektron hisoblash mashinalarida 4 ta kod mavjud.
3
Kod KOI - 7 (7 - bitli axborotlarni almashtiruvchi kod)
4
Kod KOI - 8 (8 - bitli axborotlarni almashtiruvchi kod)
5
Kod DKOI - (ikkilik axborotni almashtiruvchi kod)
6
Kod KPK - 12 (perfokartali kod)
Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o‘tkazish
Butun sonni bir sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tkazish uchun berilgan sonni
o‘tilayotgan sanoq sistemasining asosiga bo‘lib borish kerak. Bo‘lish jarayoni,
bo‘lishdan hosil bo‘ladigan sonning butun qismi 0 ga teng bo‘lguncha davom ettiriladi.
Yangi sanoq sistemasidagi son bo‘lishdan hosil bo‘ladigan qoldiqlarni ketma-ket
yozishdan hosil bo‘ladi.
Shuni ta'kidlash lozimki, barcha amallar o‘nlik sanoq sistemasida bajariladi.
Odamlar o‘rtasida muomala vositasi bo‘lmish til kabi sonlarning o‘z tili mavjud
bo‘lib, u ham o‘z alifbosiga ega. Bu alifbo raqamlar va sonlarni ifodalash uchun
qo‘llaniladigan belgilardan iboratdir. Masalan, kundalik hayotimizda qo‘llaniladigan
arab raqamlari 0, 1, 2, ..., 9 yoki rim raqamlari I, V, X, L, C, D, M, H,…sonlar
alifbosining elementlari hisoblanadi.Turli davrlarda turoi halqlar, qabilalar raqamlar va
sonlarni ifodalashda turlicha belgilardan foydalanganlar.
Ma’lumki, harflardan iborat alifboni qo‘llashda ma’lum qonun va qoidalarga
amal qilinadi. Sonli alifbosidagi belgilardan foydalanishda ham o‘ziga xos qoidalardan
foydalaniladi. Bu qoidalar turli alifbolar uchun turlicha bo‘lib, mazkur alifboning kelib
chiqish tarixi bilan bog‘liq. Masalan, biz kundalik hayotimizda qo‘llayotgan sonlar
alifbosi o‘nta arab raqamini o‘z ichiga olgan bo‘lib, uning kelib chiqishida va
qo‘llanilishida tabiiy hisoblash vositasi bo‘lmish qo‘l barmoqlarimiz asossiy o‘rin
tutadi. O‘z ichiga o‘nta raqamni olganligi uchun ham bu alifbo o‘zining barcha qoidalari
bilan birgalikda o‘n raqamli (o‘nlik) sanoq sistemasi deb ataladi.Bundan tashqari biz
kundalik hayotimizda o‘nlik sanoq sistemasidan tashqari oltmishlik, yigirma to‘rtlik,
o‘n ikkilik sanoq sistemalaridan foydalaniladi. Sanoq sistemalar pozitsiyali va
pozitsiyasiz sanoq sistemalarga bo‘linadi. Sanoq sistemalarida qo‘llaniladigan qoidalar
turlicha bo‘lsa – da, ular bir xil tamoyil asosida qurilgan. Mazkur tamoyilga ko‘ra
ixtiyoriy natural N sonni p asosli sanoq sistemada quyidagicha ifodalash mumkin:
0
0
1
1
1
k
1
k
k
k
p
a
p
a
...
p
a
p
a
N
Sonni 2 lik sanoq sistemasiga o‘tkazish
Birinchi navbatda 2 lik sanoq sistemasi bilan tanishib chiqsak. 2 lik sanoq
sistemasida 0 va 1 raqamlari qatnashadi. Bu sanoq sistemasiga o‘tish uchun 10 lik sanoq
sistemasidagi sonni olib, 2 soniga bo‘lib chiqamiz. Masalan, 23
(10)
sonni 2 lik sanoq
sistemasiga o‘tkazamiz.
Sonni 8 lik sanoq sistemasiga o‘tkazish
8 lik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 va 7 raqamlari qatnashadi. Bu sanoq
sistemasiga o‘tish uchun 10 lik sanoq sistemasidagi sonni olib, 8 soniga bo‘lib
chiqamiz. Masalan, 853
(10)
sonni 8 lik sanoq sistemasiga o‘tkazamiz.
Sonni16 lik sanoq sistemasiga o‘tkazish
16 lik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 va 9 raqamlari, qolgan 10 dan 15
gacha bo‘lgan sonlarga lotin harflarining A, B, , D, E, F harflari qatnashadi. Bu sanoq
sistemasiga o‘tish uchun 10 lik sanoq sistemasidagi sonni olib, 16 soniga bo‘lib
chiqamiz. Masalan, 1507
(10)
sonni 16 lik sanoq sistemasiga o‘tkazamiz.
Tetrada va triada usuli yordamida ishlash
Tetrada va triada usullari 2 lik sanoq sistemasidan 8 lik va 16 lik sanoq
sistemalariga to‘g‘ridan – to‘g‘ri o‘tishda foydalaniladi. Bu usullarning jadvallari
quyida keltirilgan.Bu usullar yordamida 10 lik sanoq sistemasiga o‘tish shart emas.
Chunki, bu usullar bizga vaqtdan tejashga xizmat qiladi.
1 - жадвал
2 - жадвал
8 lik
Triada
16 lik
Tetrada
16 lik
Tetrada
0
000
0
0000
8
1000
1
001
1
0001
9
1001
2
010
2
0010
A
1010
3
011
3
0011
B
1011
4
100
4
0100
C
1100
5
101
5
0101
D
1101
6
110
6
0110
E
1110
7
111
7
0111
F
1111
Misol. 173
(8)
X
(16)
o‘tkаzing.
Echish: Bu misolni echishdа triаdа vа tetrаdа usullаridаn foydаlаnimiz. 8 lik
sаnoq sistemаsidаn 16 lik sаnoq sistemаsigа to‘g‘ridаn to‘g‘ri o‘tish usuli mаvjud emаs.
SHuning uchun, 8 lik sаnoq sistemаsidаn 2 lik sаnoq sistemаsigа triаdа usulidаn
foydаlаnаmiz. 2 lik sаnoq sistemаsidа hosil bo‘lgаn sonni tetrаdа usuli yordаmidа 16 lik
sаnoq sistemаsigа o‘tkаzаmiz.
1
7
3
001
111
011
173
(8)
= 1111011
(2)
xosil bo‘lаdi.
0111
1011
7
B
Demаk, 173
(8)
8 lik sаnok sistemаsidаgi son 16 lik sаnok sistemаsidа 7B
(16)
teng
ekаn.
Nаtijа: 173
(8)
= 7B
(16)
Xulosa
Hozirgi davrda O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya jarayonini jahon talablari darajasiga
yetkazish borasida aql-zakovatli, mustaqil fikrlay oladigan, intellektual salohiyatga ega
yoshlarni tarbiyalashga alohida e’tibor berilayapti. Bu o‘z navbatida ta’lim jarayoniga
katta e’tibor qaratish kerakligi, ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish fan va
texnika sirlarini chuqur egallashga yo‘llaydi.
Bugungi kunda ta’lim muasasalarida «Dasturlash tillarini” o‘qitish eng dolzarb
muammolardan biri hisoblanadi. Uni hal qilish uchun ushbu tadqiqot ishida Dasturlash
tillarini o‘qitish uslubiyoti ishlab chiqildi. Jumladan quyidagi ishlar amalga oshirildi:
1.Paskal dasturlash tilini o‘qitishning asosiy shakli va mazmuni ko‘ rsatib berildi;
2.Delphi dasturlash tilini o‘qitishning asosiy shakli va mazmuni ko‘rsatib berildi;
3.C++ dasturlash tilini o‘qitishning asosiy shakli va mazmuni ko‘rsatib berildi;
4.Paskal, Delphi, C++ dasturlash tillarini bo‘yicha asoslangan tavsiyalar ishlab
chiqildi;
5.Paskal, Delphi, C++ dasturlash tillarini o‘qitish bo‘yicha bitta elektron darslik
yaratildi.
Dissertatsiyada dasturlash texnologiyalarini o‘qitish va uning ahamiyatlari haqida
ma’lumotlar hamda tavsiyalar berib o‘tdik. Mavzuni o‘rganish uchun dissertatsiyani
uchta bobga ajratdik. Birinchi bobda dasturlash vositalarining zamonaviy
texnologiyalari, dasturlash tillarining tarixi, muammolari yechimlari hamda algoritmik
til elementlari, algoritm tushunchalari, ob’ektga mo‘ljallangan algoritmlar haqida
ma’lumot berib o‘tdik. Ikkinchi bobda Paskal, Delphi, C++ dasturlash tillarining
imkoniyatlari haqida ma’lumot berib o‘tdik. Uchunchi bobda Paskal, Delphi, C++
dasturlash tillarini o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berib o‘tildi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkin dissertatsiyada keltirib o‘tilgan dasturlash
texnologiyalarini o‘qitish bo‘yicha tavsiyalardan foydalanilsa dasturlash tillarini
o‘rgatishga yordam bo‘lar edi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O .T.Haitmatov va b. Informatika va axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. T.
TKTI. 2005 y.
2. O‘.T.Haitmatov va b. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan laboratoriya
ishlarini bajarish ushun uslubiy qo‘llanma. T. TKTI. 2005 y.
3. Faronov V.V. Turbo Paskal 7.0. Uchebnoe posobie. M.: Nolidj., 2002g.
4. Aripov M., Xaydarov A. Informatika asoslari T. “Oqituvchi” 2002y.
5. Holmatov T.X.,Toyloqov N.I. Amaliy matematika,dasturlash va kompyuterning dasturiy
ta’minoti. T.Mexnat, 2000 y.
Do'stlaringiz bilan baham: |