Morfologiya Sóz shaqapları Morfologiya

5-tema.

Morfologiya Sóz shaqapları

Morfologiya — sóz shaqapları, olardıń belgilerin úyretetuǵın til biliminiń bir tarawı. Morfologiya menen sintaksis — grammatikanıń tarawları. Morfologiya grek tilinen alınǵan sóz bolıp, «morfo» — forma, «logos» — ilim degen mánilerdi bildiredi. Bul tarawda úyreniletuǵın til birligi — sóz. Bunda sózler sóz shaqabı retinde úyreniledi. Sóz shaqaplarına tiyisli bolǵan kategoriyalar da, formalıq ózgeriw nızamlıqları da usı tarawda qaraladı. Máselen, qarańız:

Sózler mánisine qaray bir neshe toparlarǵa bólinedi: Abat, kitap, jer, suw, terek — zattıń atın; qızıl, sarı, sulıw, aq - zattıń túr-túsin; bes, on, otız bes, onnan bir — zattıń sanın; keldi, ayttı, otırdı, aldı — is-háreketti; tez, jıldam, burın, búgin — is-hárekettiń jaǵdayın; menen, da, de, ma, me, ǵoy, aw - óz aldına bólek turǵanda mánige iye emes sózler; pah, way, hay-hay, óybey, yapırmay — adamnıń hár qıylı sezimlerin bildiredi.

Ayırım sózler toparı bir-birine qurılısı, qosımtalardı qabıl etiw uqıplılıǵı menen de ózgeshelikke iye boladı. Máselen, zattı ańlatatuǵın adam, terek sózleri adamlar, adamlardı, terekler, terekti t.b. túrinde kóplik, seplik, tartım jalǵawların qabıl etedi. Al, is-háreketti bildiretuǵın al, ber usaǵan sózlerge aldı, berdi, alıw, beriw túrinde qosımtalardı qosıwǵa boladı. Demek, bul sózlerdiń ózine tán kategoriyaları bolıp esaplanadı. Baylanıslı sóylewde sózler gáptegi sintaksislik xızmeti menen parq qıladı.

Ulıwma birgelki belgilerge iye bolǵan sózler leksikalıq-grammatikalıq sóz shaqapları dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde 12 sóz shaqabı bar: Atlıq. Sanlıq. Kelbetlik. Almasıq. Ráwish. Feyil. Dáneker. Tirkewish. Janapay. Modal sóz. Tańlaq sóz. Eliklewish sózler.

Sóz shaqapları mánisi hám gáptegi xızmeti jaǵınan bes toparǵa bólinedi: mánili sóz shaqapları, kómekshi sózler, modal sózler, tańlaq sózler, eliklewish sózler.

1. Mánili sózler óz aldına bólek turǵanda máni anlatadı, bir sorawǵa juwap beredi, gáp aǵzası bola aladı. Mısalı: Azat (kim?) oqıdı (ne qıldı?). Azat—baslawısh, oqıdı—bayanlawısh. Mánili sóz shaqaplarına: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, ráwish, feyil kiredi.

2. Kómekshi sózler bólek turǵanda máni ańlatpaydı, belgili bir sorawǵa juwap bermeydi, gáp aǵzası bola almaydı (menen, ushın, da, de, ta, te, pah, edi, ǵoy, -aq, -aw, way t. b.). Olar sóz benen sózdi, gáp penen gápti baylanıstıradı, hár qıylı qosımsha máni beredi. Kómekshi sózlerge: dáneker, tirkewish hám janapay kiredi. 3. Modal sózler. 4. Tańlaq sózler. 5. Eliklewish sózler.