Microsoft Word Habiba Najimova Bitiruv malakaviy ishi
Download 1,44 Mb. Pdf ko'rish
|
2 5199474592355192154
|
@diplom_ishlari telegram kanali 1
O’ZBEKISTON MUSULMONLARI IDORASI XADICHAI KUBRO AYOL-QIZLAR O’RTA MAXSUS ISLOM TA’LIM
MUASSASASI “HIMOYAGA RUHSAT ETILDI” Xadichai Kubro ayol-qizlar o’rta maxsus islom ta’lim muassasasi direktori _____________ N. Ibragimova “____”____________ 2020 yil
NAJIMOVA HABIBA QOBILJON QIZI
MAVZU: “TAJVID ILMINING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA ULARNING XUSUSIYATLARI”
o’rta maxsus darajasini olish uchun yozilgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: Kenjaboy G.M Taqrizchi: Qurbonova G. Q
Toshkent 2020 @diplom_ishlari telegram kanali 2
KIRISH…………………………………………...…………………………….…3
I BOB. TAJVID ILMINING TARIXI 1.1. Tajvid ilmining ta`rifi va ahamiyati ……………………………….……….7 1.2. Tajvid ilmining kelib chiqish tarixi ………………………………….……21
II BOB TAJVID ILMINING O’ZBEKISTONGA KIRIB KELISHI 2.1. O’zbekistonga tajvid ilmining kirib kelishi va rivojlanish bosqichlari…........32 2.2. XIX-XX asrda O’zbekistonda yetishib chiqqan mashhur qorilar.….….…….45
XULOSA……………………………………………...…………………...…….57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......………….……………………….59
@diplom_ishlari telegram kanali 3
مي ِح ﱠرْلا ِناَمْح ﱠرْلا
KIRISH “Biz baxtiyor avlodmiz, baxtli xalqmiz, chunki shunday buyuk allomalarning vorisimiz. Xalqimiz farovonligi, mamlakatimiz ravnaqi yo’lida qilayotgan ishlarimiz bilan ulug’ ajdodlarimizga munosib bo’lishimiz kerak. Bu
barchamizdan yuksak ma’suliyat talab qiladi”. Shavkat Mirziyoyev
O’zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgach, o’zbek xalqi milliy va diniy qadriyatlarini to’la o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldi. Ma’lumki, “Sho’rolar zamonida tarixiy xaqiqatni bilishning o’zi jinoyat edi, hukmron mafkura manfaatlariga hizmat qilmaydigan har qanday manbalar iloji boricha xalq ko’zidan yiroq saqlanardi. Ahvol shu darajaga yetib borgan ediki, o’z tariximizni o’zimiz yozish huquqidan mahrum bo’lib qolgan edik 1 ” Yaratganga ming shukurlar bo’lsinki, o’sha qaro kunlar ortidan bugungi kunimizdek, tinch va osoyishta kunlar ham yetib keldi. Bu istiqlol sharofati bilan barcha sohada yangilanish ishlari amalga oshirildi. Jumladan, ma’naviy sohada
1 Karimov I.A. Tarixiy hotirasiz kelajak yo’q. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7-T_. O’zbekiston, 1999. – B. 142. @diplom_ishlari telegram kanali 4
xalqimizdan yetishib chiqqan buyuk siymolar tarixini o’rganishdek buyuk baxt biz yoshlarga nasb qilib turibdi. Shu ma’noda har bir millat va xalqning iftihori uning dunyoda ilm-fan madaniyat ravnaqiga o’z mehnatini ayamagan olimlari va jahon tamadduni rivojiga qo’shgan hissalari bilan ham o’lchanadi. Mana shu me’zonga qarab aytadigan bo’lsak, bizning ushbu ko’hna zaminimiz ham hech bir mubolag’asiz, dunyoda eng ilg’or o’rinlardan birini egallaydi. Chunki bu o’lkadan yetishib chiqqan olimlar, fozillar ilmning deyarli har bir sohasi rivojiga o’zlarining beqiyos hissalarini qo’shganlar. Imom al-Buhoriy, Muhammad Muso al-Horazmiy, Imom Moturudiy, Burhoniddin al-Marg’inoniy, Mahmud az-Zamahshariy va shu kabi yuzlab, balki minglab siymolarni sanab o’tishimiz mumkin. Lekin ming afsuslar bo’lsinki XX asrning oxirgi o’n yilligiga qadar-Sobiq ittifoq davrida asrlar davomida ota- bobolarimiz e’tiqod qilib kelgan muqaddas islom dinimiz, uning rivoji va ilmiga o’zining hissasini qo’shgan allomalarimiz nomlari yashirildi, hatto uylaridan arab yozuvidagi bir sahifa chiqib qolgan vaqtda dindor, jamiyatni orqaga suruvchi qoloq, degan ayblar bilan tamg’a bosildi. Allohga ming shukurlar bo’lsinki, haqiqat bukilar ammo sinmas ekan, Allohning marhamati bilan bo’ynimizdagi barcha noto’g’ri qo’yilgan ayblar va mute’lik kishanlari olib tashlangandan so’ng, yurtimizda bebaho merosimizni o’rganish va undan xalqimizni bahramand qilishdek hayrli ishlarni bizlarga nasib etdi. Ya’ni 1990 yillardan boshlab xalqimiz ko’ziga turli mavzulardagi diniy adabiyotlarni yetkazib berish boshlab yuborildi. Shu jumladan Islom dinining asosiy manbasi bo’lmish Qur’oni karim va Payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning eng to’g’ri hadis to’plamlari bir necha martta nashr qilindi. Qur’oni Karim dunyoning barcha tillariga qayta-qayta tarjima qilinsa ham, uning asl ma’nosiga yetib borishlik mushkul ekanligi hammaga ayon. Uning mo’jizaliligi ham shunda. Bu haqida
@diplom_ishlari telegram kanali 5
ulamolar shunday deyishadi: “Qur’on Alloh taoloning Muhammad sollallohu alayhi va sallamga tushirgan, tilovati ibodat hisoblanadigan, ojiz qoldiruvchi kalomidir 2 ”.
Yurtimiz mustaqilikka erishgach, milliy o’zligini anglash yo’lida ko’plab hayrli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, buyuk siymolarimizni nomini tiklash, ularni qadamjolarini obodonlashtirish eng asosiysi, ular bitib ketgan mo’tabar asarlarni jamiyat rivojida keng miqyosda foydalanishlik sharoiti yaratib berildi. Shunday ishlar qatori tajvid ilmi va uning tarixi xaqidagi ma’lumotlarni o’rganib, ularni tahlil qilib halqimizga yetkazib berish biz tolibi ilmlarning burchimiz hisoblanadi. Shu ma’nolarni fikr mulohaza qilgan holda ota-bobolarimiz bosib o’tgan izlarini davom ettirish biz farzandlar uchun sharafdir. Mazkur Qur’oni karim ilmlari haqida turli davrlarda olimlar so’z yuritganlarida o’z fikrlarini hadis shariflarda kelgan “yetti harf”, degan jumlani sharhlash bilan qisqacha bayon qilib o’tishgan. Tadqiqot davomida “Tajvid ilmining rivojlanishi bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusi orqali qiroat ilmiga oid ihtilofli masalalar yechimini topishga baholi qudrat harakat qilindi. Bilamizki, Qur’oni karimning tafsiri va tarjimalari bilan shug’ullanishda jumhur ulamolar bir qator ilmlarni puxta egallashlikni shart deb bilishgan. Biz o’rganayotgan mavzu ham shular jumlasiga kiradi. Peshqadam olimlar qiroat ilmi haqida o’zlarining shoh asarlarini bitib o’tganlar. Shu jumladan bizning zaminimizdan yetishib chiqqan olimlar ham bu borada qalam tebratishgan. Ushbu “Tajvid ilmining rivojlanishi bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, to’rt bo’lim, hulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat. Mavzuni o’rganganlik darajasi: Ushbu mavzuning o’rganilganlik darajasi sifatida shuni aytish mumkinki, tajvid ilmi va uning tarixi hozirgacha dunyoning ko’pgina yurtlarida islomshunos olimlar tomonidan turkiy tillarda o’rganib kelingan. O’zbek tilida esa bu borada deyarli juda kam ma’lumot uchratish
2 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Sunniy aqidalar. Movarounnahr. Toshkent. 2005. 356-bet @diplom_ishlari telegram kanali 6
mumkin. O’zbek tilida yozilgan tajvid asarlari ham faqat Qur’on o’qish uchun ishlatiladigan qoidalarni sharhlash bilan cheklanilgan. Shunday bo’lsada bu borada qalam tebratgan olimlar sirasiga yurtimizning ulug’ siymolaridan Shayx Ismoil Mahdum, Yusufxon Shokirov, Rahmatulloh qori Obidov, Abdulloh Salohiddin, Rahmatulloh Mirzaqosim, Jahongir Ne’matov, Odinaxon Muhammad Yusuf, Qurbonova Gulobod va Kenjaboy Gulruhlarning nomlarini keltirib o’tish lozim. Mavzuning maqsad va vazifalari: Ushbu mavzuning maqsad va vazifasi sifatida shuni aytish mumkinki, “Tajvid ilmining rivojlanish bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusi qadimda ham musulmon olami uchun ahamiyatli bo’lib kelgan. Xususan O’zbekiston diyorida bu borada ilmiy ishlar olib borgan olimlar kam uchraydi. Bu borada olib borilgan ishlar bor bo’lsa ham ular ko’p Qur’on o’qish qonun qoidalariga bag’ishlangan. Bu ilmiy ishni tayyorlash jarayonida shu narsa ma’lum bo’ldiki, Qur’on ilmlari nafaqat tajvid qoidalari balki Qur’on tarixi, tafsiri va ta’vili, shuningdek, tajvid ilmi tarixi va qiroat turlari va imomlari haqida ham ma’lumotga ega bo’lish kabi ishlarni ham o’z ichiga olar ekan. Ushbu ma’lumotlarni o’rganish va boshqalarga ilmiy uslubda bildirishni asosiy maqsad va vazifamiz deb bildik. Mavzuning ilmiy ahamiyati: Mavzuning ilmiy ahamiyati sifatida shuni aytish lozimki, bugungi kunda har bir millat o’z dini tarixi va o’sha dinda bitilgan asarlarini o’rganayotgan bir paytda, musulmon olamida yashayotgan insonlar uchun ham o’z dinlari bo’lmish islomni o’rganish va uning eng asosiy manbasi bo’lmish Qur’onni o’rganish va uning o’qilish qonun qoidalarini va grammatikalarini puxta egallash bilan bo’ladi. Shuningdek, bu kitobni o’qishda ishlatiladigan qonun qoidalar, qachon va kimlar tomonidan ta’lif etilganligini ham bilish yanada ahamiyatliroqdir. “Tajvid ilmining rivojlanish bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusidagi ilmiy ishimiz yuqorida zikr etilgan ma’lumotlarni o’rganishda muhimdir.
@diplom_ishlari telegram kanali 7
1.1. Tajvid ilmining ta’rifi va ahamiyati Barchamizga ma’lumki, musulmonlar qadimdan tajvid ilmiga katta ahamiyat berib kelgan. O’tgan ulamolar bu yo’lda o’zlarining ko’p xizmatlari va g’amxo’rliklarini ko’rsatib, ko’plab asarlar ta’lif qilganlar. Mo’min-musulmonlar zimmasida Qur’oni karimni o’rganish mas’uliyati mavjud ekan, ularning eng asosiysi Qur’onni to’g’ri, tajvid qoidalariga mos holatda qiroat qilishdir. Maqsad - Allohning Kalomini tadabbur etish, uning ma’nolarini to’g’ri fahmlab yetish va amal qilish. Bu narsa tajvid ilmini mukammal egallagan ustozlardan ta’lim olish yo’li bilan amalga oshiriladi. Hamma o’z imkoniyatiga qarab bir ustoz topishi va tajvid ilmini ana o’sha ustoz yordamida egallashi lozim. Endi bevosita tajvid ilmi haqida to’xtalib o’tamiz. “Tajvid” so’zi lug’atda “javvada” fe’lidan olingan bo’lib, lug’atda “sifatni oshirmoq”, “yaxshilamoq”, “ziynatlash”, “(Qur’oni Karimni) qiroat bilan o’qimoq”, “puxta qilish”, “go’zal qiroat” ma’nolarini beradi. Ilmiy istelohda esa, Qur’oni Karimni Alloh Taolo Payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamga nozil qilganidek, har bir harfiga haq va huquq berib, o’z maxrajidan chiqarib, istelo va istifola harflarini bir biridan farqlab, uning zotiy va oriziy sifatlarini ado qilgan holda talaffuz etish, tafhim-tarqiq, idg’om va izhor kabi qoidalarga amal qilib o’qishni ta’lim beruvchi ilmdir. “Haq” deganda harflarni o’z chiqadigan joylaridan chiqarish va lozim bo’lgan sifatlarni ado qilish tushuniladi. Istelo va istefolaga o’xshash. “Huquq” deganda esa, tafhim va idg’om kabi sifatlarni ado qilish tushuniladi. Tajvid ilmini mukammal o’rganish farzi kifoyadir. Ammo Qur’oni Karimni o’qiyotganda tajvidga amal qilish har bir mo’min-musulmonga farzi ayndir. Qur’oni Karimni tajvid bilan o’qishga Qur’oni karim, hadis, ijmodan turli dalilar keltirilgan. Alloh taolo o’zining muborak Kalomi bo’lmish Qur’oni Karimning “Muzzammil” surasi 4- oyatida shunday marhamat qiladi: @diplom_ishlari telegram kanali 8
ًﻞﻴِﺗْﺮَـﺗ َنَآْﺮُﻘْﻟا ِﻞِّﺗَرَو “Va Qur’onni tartil bilan tilovat qil”. Qur’onni tartil bilan o’qishga bo’lgan farmoni ilohiy barcha mo’min musulmonlarga ommaviy farmondir. Muhammad sollallou alayhi va sallamga farishta Jabroil alayhissalom Qur’onni tartil bilan o’qib berganlar. Musulmon ummati esa, avloddan avlodga o’z Payg’ambaridan qandoq qilib olgan bo’lsa, shundoq o’tqazib kelmoqda. Qorilarimiz Qur’oni karim qoidalarini tartibga solib kitoblar yozishgan. Bu qoidalarni bilish har bir musulmon uchun zarur. Shuning uchun, har bir musulmon tajvid qoidalari bo’yicha bir kitob o’qimog’i lozim. Imom Termiziy rivoyat qilgan hadisi sharifda Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallam shunday bashorat qiladilar: “Qiyomat kunida Alloh Qur’on qorisiga: o’qib ko’tarilib boraver, u dunyoda qandoq o’qigan bo’lsang, shundoq o’qi, oxirgi oyatni o’qigan joying sening (jannatdagi) martaba manziling bo’ladi, deydi”. “Tartil” so’zi biron narsani shoshmasdan, ochiq-oydin va tushunarli aytish ma’nosiga ega. Ibn Abbos roziyallohu anhu ushbu oyatni “Hamma tushunadigan qilib o’qing”, Zahhok esa, “Harfma-harf qiroat, oyatni dona-dona qilib o’qing”, deya tafsir qilishgan. Abu Is’hoq: “Tartil qiroatda shoshilmaslikdir. Bu harf qiroatni o’z mahrajidan chiqarib, ularni bir-biri bilan aralashtirib yubormay o’qish orqali bo’ladi”, deb aytgan. Yana bir oyati karimada Alloh taolo O’zining Kitobini to’g’ri tilovat qiladigan bandalarini maqtab shunday deydi: َﻚِﺌَﻟوُﺄَﻓ ِﻪِﺑ ْﺮُﻔْﻜَﻳ ْﻦَﻣَو ِﻪِﺑ َنﻮُﻨِﻣْﺆُـﻳ َﻚِﺌَﻟوُأ ِﻪِﺗَو َﻼِﺗ ﱠﻖَﺣ ُﻪَﻧﻮُﻠْـﺘَـﻳ َبﺎَﺘِﻜْﻟا ُﻢُﻫﺎَﻨْـﻴَـﺗَآ َﻦﻳِﺬﱠﻟا َنوُﺮِﺳﺎَْﳋا ُﻢُﻫ
@diplom_ishlari telegram kanali 9
“Biz kitob bandalaridan uni o’rniga qo’yib tilovat qiladiganlari, ana o’shalari unga iymon keltiradilar. Kim unga kufr keltirsa, ana o’shalar o’zlari yutqazganlardir 3 ”
Agar yahudiylar haqiqiy Tavrotni insof bilan, o’rniga qo’yib o’qisalar, Muhammad alayhissalomga iymon keltirish zarurligini tushunib yetadilar. Nasroniylar ham Injilni buzmasdan, insof bilan, o’rniga qo’yib o’qisa, unga iymon keltirish zarurligini tushunib yetadi. Bu ulkan haqiqatni ushbu oyati karimaning birinchi jumalasidan tushunib olamiz. “Biz kitob berganlardan uni o’rniga qo’yib tilovat qiladiganlari, ana o’shalari unga iymon keltiradilar”. Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu “o’rniga qo’yib tilovat qilish”ni: “Halol deganini halol bilib, harom deganini harom bilish, Alloh qanday tushirgan bo’lsa, shunday holda o’qish, ma’nolarini buzmaslik, o’zicha noto’g’ri ta’viyl qilmaslik”, deb ta’viyl qilganlar. Shu va shunga o’xshash shartlarga amal qilib, insof bilan tilovat etganlar iymonga kelib, ikki dunyo saodatiga ega bo’ladilar. Kimki kofir bo’lsa, ikki dunyoda yutqazadi. “Kim kufr keltirsa, ana o’shalar o’zlari yutqizganlardir”. Alloh taoloning kitobiga kufr keltirganlar yutqazmasalar, kim yutqazar edi. Ushbu oyatda Alloh taoloning Kitobini to’g’ri o’qimaydigan, tajvid qoidalariga amal qilmaydigan e’tiborsiz kishilar mazzammat (malomat) qilinmoqda. Nabiy sollallohu alayhi va sallam shunday deganlar: “Qur’onni tag’anniy qilmagan odam bizdan emas!” (Buhoriy rivoyati) Imom Shofeiy: “Ushbu hadisning ma’nosi qiroatda ovozni chiroyli va mayin qilishdir”, deb aytgan.
3 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T.: 2007 Baqara surasi 121-oyat @diplom_ishlari telegram kanali 10
Nabiy sollallohu alayhi va sallam aytadilar: “Har bir Qur’on o’quvchiga tajvidga amal qilmoq farzi ayndir”.
She’r: Tajvid rioyasini mahkam tutmoq farzu lozimdir, Qur’onni tajvid-la go’zal qilmas osiyu –osimdir. Zero, Ilohimiz bizga shunday tushirgan, Huddi shu tilovati undan bizga yetib pishirgan.
Janob Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallam: “Har bir Qur’on o’quvchiga xoh ayol, xoh erkak bo’lsin, tajvidni bilmog’i va unga amal qilmog’i farzdir”- deganlar. Ya’ni tajvidga taaluqli ravishda “Qur’oni karim goh sening foydangga bo’lur yoki batahqiq sening zararingga bo’lur”, - deganlar. Demak, tajvid bilan o’quvchi najot topib, tajvidsiz o’quvchi esa najot topmas ekan. Tajvidning vojibligi hususida tajvid olimlarimiz ulug’ sahobalar bilan ro’y bergan ikki voqeani keltiradilar. Hazrati Umar roziyallohu anhu davrlarida yahudiylar yuzta qizil tuyaga qimmatbaho sovg’alar ortib Ul zotning huzurlariga keladi va Qur’ondagi bir nuqtani o’zgartirishni so’raydilar. Buning evaziga shu yuz tuyani sovg’alari bilan berishlarini aytadilar. Sabab: Hazrat Muso va Hizr alayhissalomlar bir boy yahudiyni uyida bir kecha tunab qolishni so’raganlarida, u rad javobini bergan edi.
Qur’oni karimning Kahf surasida bu voqea bayon etilar ekan, so’rovlarini rad etishlarini “abo” lafzi bilan keltiradi. Ma’lumki, “bo” harfining nuqtasi tagiga qo’yiladi. Agar shu nuqtani tepasiga chiqarib, uni ikkita nuqta bilan “to”, qilinsa “ato” lafziga aylanadi, oyatning mazmuni butkul o’zgarib, yahudiylarning hunuk qilmishlari yopilgan bo’lur edi. Qur’onni o’zgartirishdan Alloh saqlasin.
@diplom_ishlari telegram kanali 11
Lekin hazrati Umar roziyallohu anhu bunga zinhor rozi bo’lmadilar, balki aytdilarki: “Bir qo’limga dunyodagi barcha boyliklarni qo’yib, boshqasiga Qur’ondagi bir dona nuqtani qo’ysalar ham bunga hech rozi bo’lmayman”. Ikkinchi voqea hazrati Ali roziyallohu anhu davrlarida bo’lib, ul zotga bir kishini janob Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan bezor ekani haqida habar beradi. Albatta shariat yuzasidan uni dorga osish shart edi. Hazrati Ali roziyallohu anhu undan buning sababini bilmoqni istaydilar. Shunda haligi so’zni aytayotgan kishi: “Men Alloh bezor bo’lgan Rasuldan bezorman”, deb javob beradi. Shundan ma’lum bo’ladiki, u joydagi taniqli qorilardan biri “Tavba” surasining avvalgi oyatlaridan birini buzib o’qiyotgan qorini chaqirtiradi va u “Alloh mushriklardan bezordir va uning rasuli ham bor” oyatidagi “rosuluhu”ni “rosulihi” shaklida o’qib uning ma’nosini to’g’ri deb da’vo qildi. Ya’ni, “Alloh mushriklardan va Rasulidan bezordir”. Qori da’vosidan qaytmadi, shunda uni qatl qilishga hukm qildilar. Mana shu kabi Qur’oni karimni sha’nini qattiq himoya qilish voqealari dinimiz tarixi bitilgan ko’plab kitoblardan ko’rish mumkin. Qur’oni Karim Alloh taolo tomonidan tajvidli holida nozil qilingani hammamizga ma’lum. Bu yerda tajvidning ilm sifatida dunyoga kelishiga sabab bo’lgan kishilar haqida so’z ketmoqda. Islom dini keng tarqala boshlaganidan keyin uni har hil millatlarning qabul qilishi ko’paydi. Ularning tili arab tili bilan aralashib, arab tiliga ba’zi o’zgarishlar kira boshladi. Musulmonlar bu o’zgarishlar Alloh taoloning Kitobiga ham ta’sir qilishidan qo’rqib, uning oldini olish chorasini axtardilar. Avvalda nuqta va harakatlardan holi bo’lgan Usmoniy Mus’hafga nuqta va harakatlar qiroat sohasi mutahassislari va tilshunos olimlar tomonidan qo’yildi. Masalan: Avvalda “t”, “q”, “f” harflarining nuqtalari qo’yilmagan edi. Chunki, u davrda aksariyat kishilar Qur’onni yod bilgan, keyinchalik esa, yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, harflar usti yoki ostiga nuqta va belgilar qo’yishga ehtiyoj
@diplom_ishlari telegram kanali 12
sezilgan. Shu tariqa asta sekinlik bilan Qur’oni karimni o’quvchi har bir kishi amal qilishi lozim bo’lgan tajvid qoidalari amalga tatbiq qilina boshlandi. Ba’zilar uning asoschisi Halil ibn Ahmad al-Farahidiy, desa, yana ba’zilar Abul Asvad ad-Dualiy, deb keltirishadi. So’ng Qur’oni karimni tilovat qiluvchi odam xatoga yo’l qo’ymasligi uchun tajvid ilmi yozildi. Bu ilm tajvid va qiroat ulamolari tarafidan ijod etilgan fikrlar emas, balki Alloh taoloning amri bilan lavhul mahfuzdan farishta Jabroil alayhissalom orqali Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallamga yetkazilgan omonatdir. Sahobai Kiromlar Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallamdan tajvid sohasida olgan ta’limlarini sofligicha bu fan ulamolariga yetkazib berdilar. Hijriy yilning uchinchi asrida qiroat ilmi bo’yicha Abu Ubayd al-Qosim ibn Sallam birinchi bo’lib “Al-Qiroat” kitobini yozdi. Tajvid ilmiga oid ilk kitob Abu Muhozim al-Hoqoniyga tegishlidir. Mazkur kitob hijriy uchinchi asrning oxirida yozilgan. Hijriy yilning to’rtinchi asriga kelib, Hofiz Abu Bakr ibn Mujohaq al-Bag’dodiy yetti qiroat ilmi haqida kitob yozdi. U hijriy 324 yilda vafot etgan. Hijriy yilning oltinchi asriga kelib Imom Shotibiy “Hirzu al-amoniy va vajhu at- tahaniy” kitobini yozdi. Bu kitob “Shotibiyya” nomi bilan mashhur bo’lgan. Tajvid bobida eng mo’tabar va mashhur asarlar sirasidan hisoblanadi. Muallif ko’zi ojiz bo’lsada, ushbu mashhur qasidasida etti qiroat she’riy uslubda bitilgan bo’lib, 1173 baytdan iborat. Asarning juda ko’p sharhlari va muxtasar shakllari mavjud. So’ngra mana shu ilmga oid bir necha kitoblar ta’lif qilindi. Ular orasida Muhammad al-Jazariyning kitobi diqqatga sazovor bo’lib, u olim bir necha qiroat va tajvid qoidalariga mualliflik qilgan.
@diplom_ishlari telegram kanali 13
Islom ummatining tajvid ilmiga bo’lgan e’tibori. Islom ummati tajvid ilmiga zo’r e’tibor bergan. Bu borada o’tgan olimlarimiz tajvid ilmini tahqiqlash, kitob ta’vil qilish, o’qish yoki o’qitishdan iborat buyuk hizmatlarni amalga oshirganlar. Shuning uchun ham Qur’oni Karim Alloh taoloning: إ َنﻮُظِﻓﺎََﳊ ُﻪَﻟ ﱠِإَو َﺮْكِّﺬﻟا ﺎَﻨْﻟﱠزَـﻧ ُﻦَْﳓ ﱠ “Albatta bu Eslatmani (ya’ni Qur’onni) Biz O’zimiz nozil qildik va shubhasiz, O’zimiz uni saqlaguvchimiz”, degan va’dasi tufayli tartil, tajvid-u tahqiq bilan o’qilib asrlar osha hanuz mo’minlar qalbida saqlanib kelmoqda. Demak Qur’oni karimning biz musulmonlardagi haqqi, uni tajvid bilan o’qishda bardavom bo’lmog’imiz lozim. Toki Qur’on ma’nolarini tushunib, uni idrok qilishimiz oson bo’lsin. Ammo bu o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Balki tajvid ilmining qoida va ahkomlarini mujavvid qoidalarini eshitish orqali dars olib-o’rganib yoki yetuk hofizi Qur’on ustozlar oldida o’qib berish orqali tatbiq qilish bilangina amalga oshadi. Endi tajvid ilmi hususida gapirish vaqti yetdi. Amaliy tajvid turlari: Tajvid amaliy va ilmiy turlarga bo’linadi. 1. Amaliy tajvid, bundan Qur’oni karim Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga qanday nozil bo’lgan bo’lsa shunday holda tilovat qilish tushuniladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Qur’oni karimni sahobalariga ham o’qib berib, ulardan eshitib yetkazar edilar. Shu e’tibor bilan amaliy tajvid ilmiga birinchi asos solgan zot Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdir. Ilmiy tajvidning hukmi Har bir muslim-muslima uchun Qur’oni Karimni tajvid bilan qiroat qilish farzi ayndir. Bu Qur’on, sunnat va ijmoi ummat bilan sobitdir. Bu xususda yuqorida
@diplom_ishlari telegram kanali 14
so’z o’tgan. Shuningdek Alloh, Qur’onni yodlab, uni to’g’ri tilovat qilgan kimsalarni ham ulug’lab shunday deydi: ُﻢُﻫﺎَﻨْـﻴَـﺗآ َﻦﻳِﺬﱠﻟا َﻼِﺗ ﱠﻖَﺣ ُﻪَﻧﻮُﻠْـﺘَـﻳ َبﺎَﺘِﻜْﻟا ِﻪِﺑ ْﺮُﻔْﻜَﻳ ﻦﻣَو ِﻪِﺑ َنﻮُﻨِﻣْﺆُـﻳ َﻚِﺌـَﻟْوُأ ِﻪِﺗَو
َنوُﺮِﺳﺎَْﳋا ُﻢُﻫ َﻚِﺌـَﻟْوُﺄَﻓ “Biz Kitob (ya’ni Tavrot, Injil) ato etgan zotlar (orasida) uni to’g’ri tilovat qiladigan kishilar (ham) bordirki, ana o’shalar (Qur’onga) iymon keltirurlar 4 ”
Bu ta’vilga qaraganda kitobdan murod Qur’ondir. Abdurrahmon ibn Zaid ibn Aslam: “Kitob berilganlardan murod islomga kirgan Bani Isroillardir”, degan. Bu ta’vil bo’yicha kitobdan murod Tavrot va Injil bo’ladi. Oyatdagi so’nggi so’zi umumiy bo’lib, har ikkala toifaga tegishli va bulardan Qur’onni tilovat qiluvchilar ko’zda tutilgan 5 . “To’g’ri tilovatdan murod esa, harf va kalimalarning haqqini berib, oyatlarni o’z maromida husni ado bilan tilovat qilishdir. Imomi Shavqoniy o’zining “Fathul Qodir” nomli tafsirida “to’g’ri tilovat” dan murod harflarni o’z joylaridan jildirmay va almashtirmay o’qish deganlar. Shubhasiz bu oyatdan, Qur’oni Karimni to’g’ri tilovat qilmagan va tajvid qoidalariga rioya qilmagan kimsalarning mazammati ham tushuniladi. Ya’ni ibn Mumlik Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning qiroatlari va namozlari qanday bo’lganligi haqida Ummu Salama onamizdan so’raganlarida, shunday javob berganlar:
4 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Tafsiri hilol, 1-j, Baqara surasi, 121-oyat. 5 Qurtubiy tafsiri @diplom_ishlari telegram kanali 15
“Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning namozlari bilan sizning nima ishingiz bor? Yaxshisi Qur’onni qanday o’qishlarini aytib beray 6 ”-deb, Rasululloh qanday tilovat qilganlarini harfma harf tushuntirib aytib berdilar. Muso ibn Yazid Al-Kindiy aytadilar: Ibn Mas’ud bir kishiga Qur’on o’qitayotgan edi, o’sha kishi oyatdagi bir so’zning madini qisqa qilib, cho’zmay qiroat qildi, shunda Ibn Mas’ud, Rasululloh menga bunday o’qitmagan deganlarida, u kishi, bo’lmasa qanday o’qitganlar ey Abu Abdurrahmon? - dedi, keyin Abdulloh mazkur kalimani madini cho’zib o’qib berdi. Bu hadis ham Qur’onni tajvid bilan o’qish vojibligiga dalolat qiladi. Darhaqiqat odamlar uchun Qur’oni karim ma’nolarini fahmlash, uning ahkomlari chegarasida yashash ibodat bo’lgani kabi uning harflari va lafzlarini ham sanadlari Nabiy sollallohu alayhi va sallamga yetib borgan qiroat imomlaridan olingan sifatda sahih qilib o’qish ham ibodatdir. Lekin bu sifatni sahifa va kitoblardan qilish qiyin, uni faqat mutaxassis ulamolardangina olish mumkin. Tajvid ilmidagi “ravm”, “ishmom”, “tas’hil” kabi ba’zi nozik ahkomlarni faqat eshitish bilangina emas, balki ko’z bilan ham ko’rib o’rganish mumkin holos. Qur’oni Karimni Rasululloh sollallohu alayhi va sallam davrlaridan to bizning zamonimizgacha tajvid bilan tilovat qilish vojibligiga islom ummati ijmo qilgan, bunga hech kim hilof qilmagan. Qaysi bir qori uni betajvid o’qisa uni quyidagi oyat vaidining taxtiga kiradi:
َﻢﱠﻨَﻬَﺟ ِﻪِﻠ ْﺼُﻧَو ﱠﱃ َﻮَـﺗ ﺎَﻣ ِﻪِّﻟَﻮُـﻧ َﲔِﻨِﻣْﺆُﻤْﻟا ِﻞﻴِﺒَﺳ َﺮْـﻴَﻏ ْﻊِﺒﱠﺘَـﻳَو ىَﺪُْﳍا ُﻪَﻟ َﱠﲔَـﺒَـﺗ ﺎَﻣ ِﺪْﻌَـﺑ ﻦِﻣ َلﻮُﺳﱠﺮﻟا ِﻖِﻗﺎَﺸُﻳ ﻦَﻣَو ﲑِﺼَﻣ ْتءﺎَﺳَو
6 Imomi Termiziy bu hadisni Hasan Sahih deb baholagan. @diplom_ishlari telegram kanali 16
“Kim o’zi uchun Haq Yo’l aniq bo’lganidan keyin Payg’ambarga hilof ish qilsa va mo’minlarning yo’lidan boshqa yo’lga ergashib ketsa, Biz uni ketganichaa qo’yib beramiz. So’gra jahannamga dohil qilamiz naqadar yomon joydir 7 ”
Qiroat qilmoq uchun tajvid darkordir, Tajvidni o’rganmagan bilki gumrohdir, Qur’onning nuzuli tajvid bilandir, Shu bilan Qur’onimiz bizga tushgandir, U yana qiroat ijrosining ziynati, Har bir qori tilovatining bezagi. “Tilovat”, deganda qorining ketma ket oyat ketidan oyat, sura ketidan sura, shuningdek, kunma kun qo’ymay qiroat qilishini aytiladi. “Ado”, deganda qorining ustoziga o’qib berib, yana undan to’gri talaffuzini eshitib olishini aytiladi. “Qiroat” esa bularning har ikkisini ham o’z ichiga oladi. Ibn Jazariy tajvidga muvofiq qiroatni shar’an vojib deganlar, bu degani shunday o’qimagan odam gunohkor bo’ladi deganidir. Ko’pchilik fuqaho va ulamolar shunday deydilar. Chunki Qur’on tajvidga muvofiq tushgan va Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Jabroil alayhissalomdan shunday olib sahobalarga shunday o’rgatganlar. Ilmiy tajvid Ilmiy tajvid biz zikr qilmoqchi bo’lgan tajvidning ilmiy (nazariy) qoida va ahkomlaridir. Buning hukmida odamlar ikkiga bo’linadi. 1. Omma uchun bu ilmni o’rganish vojib emas, balki mustahabdir.
7 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T.:2007, Niso surasi 115-oyat. @diplom_ishlari telegram kanali 17
2. Qur’oni Karimni o’qish va o’qitish va o’rganish bilan shug’ullanadigan hos kishilar uchun ayni vojib bo’lib, bular Qur’onni haqiqiy tilovat bilan o’qishda odamlarga namuna bo’lishlari lozim. Bunga Allohning ushbu oyati dalildir: “Axir ulardan har bir guruhdan bir toifa odamlar (jang uchun) chiqmaydilarmi? (qolganlari esa Madinada) Dinni o’rgangani (qolmaydilarmi)?!”… 8 Tajvid ilmini bilish ham dinda olim bo’lishga kiradi. Bu ilm bilan bir jamoa hos kishilar shug’ullansalar qolganlardan soqit bo’ladi, agar hech kim bu ilm bilan shug’ullanmasa barcha barobar gunohkor bo’ladi. Imom ibn Jazariy tajvid ilmiga ishora qilib shunday deydi: “Tajvid bu harfning haqqini bermoqlik, harflarga o’z sifatini joriy qilmoqlikdir”. Demak tajvidning g’oyasi har bir harfning o’z sifat va haqqini berib, husni ado bilan qiroat qilish, va Qur’oni karimda xato ketish ya’ni lahndan tilni saqlash, va bu bilan Allohning rizoligini topib, dunyo va ohiratda saodatga erishishdir. Lahn ikki hil bo’ladi, jal’iy va xafiy. Lahni jal’iy, ma’noga xoh halal bersin xoh bermasin kalimaning tuzilishiga halal beradigan hatodir. Lahnning bu qismi hususan qori qasddan yoki beparvolik bilan pisand qilmay o’qisa ijmoga ko’ra haromdir. Lahn xafiy, ma’noga halal bermasada, qiroat urfini bizadigan xatodir. Masalan izhor, idg’om, ihfo kabi tajvid ahkomlariga rioya qilmay o’qishga o’xshagan. Bu ham ulamolar nazdida ishonchli qavlga qaraganda haromdir, ammo ba’zilar uni makruh ham deganlar. Imom Ibn Jazariy shunday deydi: “Tilovat qilishda bandalar uch xildir: Muhsin- yaxshilik qiluvchi, Musiy-gunohkor yoki Ma’zur uzurlidir. Ya’ni, bu borada odamlar uchga bo’linadilar, to’g’ri o’qib savobga, noto’g’ri o’qib gunohga mustahiq bo’luvchilar va tillari o’zlariga itoat qilmaydigan yoki o’rgatadigan ustoz topolmaydigan uzrli kishilar. So’nggi toifani Alloh kechiradi, chunki U zot hech bir jonga toqatidan tashqari yuk yuklamaydi. Hullas, har bir musulmon Yaratganning kalomini lahn va tahrifdan holi, sahih qiroat bilan o’qishga jon-jahdi bilan harakat qilmog’i lozim.
8 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T: 2007 Tavba surasi 122-oyat. @diplom_ishlari telegram kanali 18
Qur’onni o’rganish va o’rgatishning ahamiyati. Qur’onni ta’lim berish, ummati Muhammadiyyaga farzi kifoya, uni yod olish esa vojibi kifoyadir, toki uning mutavotirligiga futur yetib, unga tag’yir va tabdil yo’l topmasin. Bu vazifani bir qism mo’minlar bajarsalar qolganlardan soqit bo’ladi va illo barcha barobar gunohkor bo’ladi. Janobi Rasululloh oyat va suralarni nozil bo’lgan vaqtdayoq yetkazib ta’lim berishdan sustlik qilmas edilar. Alloh taolo: “Ey Payg’ambar, sizga Parvardigoringiz tomonidan nozil qilingan narsani yetkazing! Agar (bu farmonga amal) qilmasangiz, uning elchiligini (bandalarga) yetkazmagan bo’lursiz 9 ”, degan. Rasululloh Qur’onni o’rganish va o’rgatish bilan shug’ullangan kimsalar, odamlarning eng afzali ekanligini quyidagi Usmon ibn Affon roziyallohu anhu rivoyat qilgan hadislarida shunday bayon qilganlar: “Sizlarning eng yaxshingiz Qur’onni o’rgangan va o’rgatganingizdir 10 ”.
Va yana Rasululloh sollallohu alayhi va sallam marhamat qiladilarki: “Ichida andak bo’lsa ham Qur’on bo’lmagan kishi xarobaga aylangan uyga o’xshaydi 11 ”
quyidagi hadisni rivoyat qiladilar: ushbu hadisi sharif, Ahli Qur’onlar Allohning do’stlari, ansorlari, sof va hos bandalaridirlar, degan ma’nodadir 12 .
Tilovati Qur’onning o’ziga hos odoblari bor. Ularning ba’zilariga qisqacha ishora qilib o’tamiz. Har bir qori uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish vojibdir. 1. Mumkin qadar qiblaga qarab o’qish 2. Qur’oni ta’zimi va og’iz pok bo’lishi uchun misvok bilan tishlarini tozalash. 3. Ikkala betahoratlikdan pok bo’lish 4. Badanlari va kiyimlarini pok tutish 5. Hushbo’y bo’lish 6. Hushu, tadabbur va tafakkur bilan qiroat qilish
9 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T.:2007, Moida surasi 67-oyat 10 Usmon ibn Affon roziyallohu anhu rivoyat qilgan hadis 11 Bu hadisni Abdulloh ibn Abbos rivoyat qilganlar 12 Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyati @diplom_ishlari telegram kanali 19
7. Huzuri qalb bilan o’qilayotgan oyatlardan ta’siranib, o’zi-o’zi bilan so’zlashmaslik 8. Qori uchun Qur’onni yig’lab o’qishi mustahab ko’rilgan, agar yig’lay olmasa yig’lashga urinishi lozim. 9. Qo’lidan kelganicha qiroatni chiroyli ovoz bilan ziynatlab tafakkur bilan o’qish. Chunonchi Haq Subhanahu va taolo shunday deydi: ِﻟَو ِﻪِﺗَآ اوُﺮﱠـﺑﱠﺪَﻴِّﻟ ٌكَرﺎَﺒُﻣ َﻚْﻴَﻟِإ ُهﺎَﻨْﻟَزﻧَأ ٌبﺎَﺘِك اﻮُﻟْوُأ َﺮﱠكَﺬَﺘَـﻴ
ِبﺎَﺒْﻟَْﻷا Ey Muhammad alayhissalom ushbu Qur’on barcha odamlar) oyatlarni tafakkur qilishlari va aql egalari eslatma ibrat olishlari uchun Biz nozil qilgan bir muborak kitobdir. Qur’onni qanday o’qish kerak. Alloh taolo Qur’on tilovati uchun muayyan sifat, sobit bir kayfiyatni shariat qilib, Payg’ambar Muhammad sollallohu alayhi va sallamga: ًﻼﻴِﺗْﺮَـﺗ َنآْﺮُﻘْﻟا ِﻞِّﺗَرَو “Qur’onni shoshmasdan, hotirjamlik va tadabbur bilan o’qigin 13 ”- deb buyurdi. Bu esa harflarning o’z sifatlarini ado etib ya’ni doim tilining riyozati bilan tajvid qoidalariga rioya qilib o’qish bilan bo’ladi. Alloh taolo shunday marhamat qiladi: ًﻼﻳِزﻨَﺗ ُهﺎَﻨْﻟﱠزَـﻧَو ٍثْﻜُﻣ ىَﻠَع ِسﺎﱠﻨﻟا ىَﻠَع ُهَأَﺮْﻘَـﺘِﻟ ُهﺎَﻨْـﻗَﺮَـﻓ ً آْﺮُـﻗَو “Siz Qur’onni odamlarga asta-sekin o’qib berishingiz uchun Biz uni bo’laklarga bo’ldik va bo’lib-bo’lib nozil qildik 14 ”. Chunki bunday o’qish fahmga yaqin, yodlashga osondir. Ko’rib turibsizki, tajvid qoidalari Rasululloh sollallohu alayhi va sallam qiroatlariga mos qilib yozilgan va bu bizga mutavotir sahih hadislar orqali yetib kelgan. Anas ibn Molik roziyallohu anhudan Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning qiroatlari qanday bo’lgan? deb so’ralganda, U zotning qiroatlari madliy bo’lgan deb, javob berdilar. Bizlarga bu sifat qiroat, rivoyatning eng a’lo martabasi bo’lgan mushohafa ya’ni og’izma-
13 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T.:2007, Muzammil surasi 4-oyat 14 Shayx Abdulaziz Mansur, sharq-T.:2007, Isro surasi 106-oyat @diplom_ishlari telegram kanali 20
og’iz saboq olib o’qish yo’li bilan yetib kelgan. Qur’on tarixidan aniq ma’lumki, sahobalar qiroatni Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan, U zot Jabroil alayhissalomdan, U kishi Alloh taolodan qabul qilib olganlar va sahobalarga huddi mana shu sifatda talqin qilib ta’lim berganlar. Tarixdan ma’lumki Nabiy sollallohu alayhi va sallam Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhuning namozda qiroat qilayotganini shunday deganlar: “Kimni Qur’oni karimni yangi tushirilgandek holda o’qish hursand qilsa, Abdulloh ibn Mas’ud qiroatida o’qisin! 15 ”. Bu hususda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam qiroatni, puxta o’rgangan bir necha nafar sahobalarni hoslab gapirganlar. Bular Ubay ibn Ka’b, Abdulloh ibn Mas’ud, Zayd ibn Sobit, Abu Muso al-Ash’ariy, Usmon ibn Affon, Aliy ibn Abu Tolib, Abu Dardo, Muoz ibn Jabal va boshqalardir. Mana shu ma’lumotlar qiroatni muayyan sifat va kayfiyatda o’qish lozim ekanligiga dalildir. Bu esa Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan olingan sifatda o’qish demakdir. Qur’on shu kayfiyatda nozil bo’lgan. Kim bunga hilof qilib ahamiyat bermasa sunnatga hilof qilib, Allohdan nozil bo’lmagan sifatda o’qigan bo’ladi. Qiroat boshlash duosi.
Qur’on o’qishga kirishmoqchi bo’lgan kishi, yuqorida aytilgan sifatlarga amal qilishi bilan birga ushbu duoni ham o’qishi maqsadga muvofiqdir. “Allohim, Qur’onga bo’lgan rag’batimni kuchaytir, uni ko’zimga nur, qalbimga shifo va mendan g’am anduhimni ketkazuvchi qilib, u bilan tilimni ziynat etgaysan! Allohim Qiyomat kuni Rasuling jamoasiga qo’shgaysan!”
15 Imom Buhoriy rivoyat qilgan hadis @diplom_ishlari telegram kanali 21
1.2. Tajvid ilmining kelib chiqish tarixi Darhaqiqat, har bir ilmning asoslari va muqaddimalari mavjud bo’lib, o’quvchilar o’zlari o’rganayotgan ilmning mohiyatini chuqur anglab yetishlari uchun mazkur asoslardan boxabar bo’lishlari zarurdir. Ba’zi ulamolar ana shu muqaddima va asoslarni o’nta deganlar. Tajvid ilmi borasida tadqiqot olib boruvchi ayrim olimlar ularning ba’zisi bilan kifoyalanganlar. Bu asos va muqaddimalar quyidagilardir: ةرمثلا مث عوضوملا و دحلا ةرشع نف لك ىدابم نإ عضاولا و ةبسن و هلضف و و متسﻻا
عراشلا مكح داد
ىفتكا ضعبلب ضعبلاو لءاسم افرشلا زلح عيمجلا ىرد نمو
Har bir fanning asoslari o’ntadir: ta’rifi, mavzusi, vazifasi, fazilati, boshqa ilmlarga munosabati, asoschisi, nomi, tayanchi, shariatdagi hukmi, umumiy qoidalari. Tajvid ilmining ta’rifi: tajvid lug’atda chiroyli qilish degani, istelohda esa, harflarning mahraj, va sifat jihatidan haqqini ado qilish, to’xtaydigan va boshlaydigan joylarini, bilish va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan qanday olingan bo’lsa shunday o’qishni o’rgatadigan ilmdir. Tajvid ilmining mavzusi: Qur’oni karimning kalimalari Tajvid ilmining vazifasi: Alloh taoloning kalomida tilni hatodan saqlash, foydasi esa, Alloh taoloning roziligiga erishish. Fazilati: Tajvid ilmi Qur’oni karimga bog’liq bo’lganligi uchun ilmlarning eng afzali va sharaflisi hisoblanadi. Boshqa ilmlarga munosabati: tajvid ilmi boshqa ilmlarga munosabati umuman farqli. Farqi shundaki inson o’z qiroatini mutqin muallimsiz yaxshilay olmaydi. Asoschisi: Tajvid ilmining nazariy qoidalarining asoschisi qiroat imomlari va ushbu fanning ahllari. Bu ilmni ilmu diroyat ham deyiladi. Ammo ilmu
@diplom_ishlari telegram kanali 22
rivoyatning masdari Nabiy sollallohu alayhi va sallamning qalblariga nozil qilingan vahiy. Tajvid ilmining qoidalari, harflarning mahrajlari, sifatlari bular arab ulamolari tomonidan asos solingan qoidalardir. Tajvid ilmi III-asr oxiri va IV-asr boshlarida mustaqil ilm sifatida alohida kitoblarga yozila boshladi. Bu borada birinchi kitob yozgan kishi Muso al-Hoqoniydir u kishi 325-yilda vafot etganlar. Bu ilmnning nomi “Tajvid ilmi”, ba’zilar “Tartil fani”, yana ba’zilar “Haqqu at-tilavah” deganlar. Bu ilmning tayanchi: bu ilmni o’rganishlik Qur’oni karimdan va Nabiy sollallohu alayhi va sallamning fellari va sahobalarga talqinlari kayfiyati va so’ngra o’sha kayfiyatga ko’ra muhofaza qilgan ulamolarning to bizgacha mutavotir sanad bilan yetib kelayotgandek kayfiyatlaridir. Shariatdagi hukmi: bu ilmni o’rganishdagi shariatning hukmi ikki qismdir. 1- nazariy bu tajvid ilmining qoidalari buni bilish farzi kifoya bo’lib, 2-tajvidul amaliy, bunga amal qilish barcha mukallaflarga farzi ayndir. Mashhur bo’lgan tajvid ilmining umumiy qoidalari. Tajvid ilmining 10 ta asoslari shulardan iboratdir Tajvid ilmining tamal toshi qiroat sohasi mutahassislari va tilshunos olimlar tomonidan qo’yilgan. Ba’zilar bu ilmning asoschisi Halil ibn Ahmad desa, yana ba’zilar, Abul Asvad ad-Dualiy, deb kelirishadi. Bu jarayon islom o’lkalarining hududi kengayib, ko’plab ajam xalqlari, Islomni qabul qilishlari bilan boshlanadi. Sababi-ajamiy va arabiy tillar bir-biri bilan aralashib, qiroatda kamchilik va nuqsonlar, ko’zga tashlandi. Buni o’z vaqtida payqagan mas’ul kishilar Alloh taoloning Kitobini sof holda asrash, turli xil xatolardan saqlanish maqsadida Qur’oni Karim harflari ustiga nuqta va turli shakllar qo’yishni joriy qildilar. Usmoniy mus’haf bunday nuqtalardan holi bo’lgan. Masalan " ف ق ت " harflarining nuqtalari qo’yilmagan. Chunki, u davrda aksariyat kishilar Qur’onni yod bilgan, keyinchalik esa, yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, harflar usti yoki ostiga nuqta va belgilar qo’yishga ehtiyoj sezilgan. Shu tariqa @diplom_ishlari telegram kanali 23
sekin-astalik bilan Qur’oni karimni o’quvchi har bir kishi amal qilishi lozim bo’lgan tajvid qoidalari amalga tadbiq qilina boshlandi. Tajvid ilmiga oid ilk kitob Abu Muzohib al-Xoqoniyga tegishlidir. Mazkur kitob hijriy uchinchi asrning oxirlarida yozilgan 16 . Tajvid, avvalgilarning va oxirgilarning sayyidi bo’lgan payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning qalblariga Qur’on karim birinchi marta nozil bo’lgan vaqtdan boshlab paydo bo’ldi. Ya’ni Alloh taoloning Alaq surasidagi quyidagi oyatlar nozil bo’lgandan boshlab. َﻖَﻠَخ يِﺬﱠﻟا َﻚِّﺑَر ِﻢْﺳِ ْأَﺮْـﻗا } 1 { َﻠَخ
ٍﻖَﻠَع ْﻦِﻣ َنﺎَﺴﻧِْﻹا َﻖ } 2 { َﻚﱡﺑَرَو ْأَﺮْـﻗا
ُمَﺮْكَْﻷا } 3 { ِﻢَﻠَﻘْﻟِ َﻢﱠﻠَع يِﺬﱠﻟا } 4 { ِْﻹا َﻢﱠﻠَع ْﻢَﻠْﻌَـﻳ َْﱂ ﺎَﻣ َنﺎَﺴﻧ } 5 {
Ya’ni “O’qing (Ey Muhammad Butun borliqni) yaratgan zot bo’lmish Robbingiz ismi bilan. (U) insonni lahta qondan yaratdi. O’qing Robbingiz esa karamli Zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni ham) o’rgatdi. U insonga bilmagan narsalarini bildirdi 17 ” “Alaq 1-5-oyatlari” Bu oyati karimani Jabroil alayhissalom Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga tartil bilan (tajvidlik, dona-dona qilib) o’qib berganlar, u zot bu oyati karimalarni ana shunday holatda yodlab oldilar va eshitganlaridek yetkazdilar. Ko’pchilik aytadiki: Qur’oni karim birinchi tushishidan boshlab tajvidli, tartil bilan tushgan bo’lsa, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam nozil qilinganidek o’qigan bo’lsalar, unda Alloh taoloning Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga Qur’oni karimni Muzzamil surasini 4-oyatida “ ًﻼﻴِﺗْﺮَـﺗ َنآْﺮُﻘْﻟا ِﻞِّﺗَرَو”
“Tartil” bilan (dona-dona) qilib tilovat qiling 18 ” deb amr qilishini ma’nosi nimada, vaholanki bu oyati karima Alaq surasidagi oyatdan keyin nozil bo’lgan.
16 Ziyovuddin Rahim. “Tajvid qoidalari”. T. Movarounnahr. 2006.B.4 17 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.597 18 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.597 @diplom_ishlari telegram kanali 24
Bularga javob shuki, bunday xitob, buyruq Rosululloh sollallohu alayhi va sallamga bo’lsada bundan u Zotning ummatlari iroda qilingan va ular Robbilaridan Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga nozil qilingan narsani tajvidga amal qilib, tartil bilan o’qishlari talab qilinadi. Shuningdek Alloh taoloning kitobida bu kabi xitobni Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga qaratib bundan u zotning ummatlari iroda qilingan misollar ko’pdir, bunday misollardan quyidagilardan keltirish mumkin 19 .
1. Alloh taoloning Isro surasidagi quyidagi oyati karimasi. ًﻻوُﺬْﱠﳐ ﺎًﻣﻮُﻣْﺬَﻣ َﺪُﻌْﻘَـﺘَـﻓ َﺮَخآ ﺎًﻬـَﻟِإ ِّا َﻊَﻣ ﻞَﻌَْﲡ ﱠﻻ Ya’ni Alloh taolo Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga: “Allohga yana biror “iloh”ni qo’sha ko’rmang. Aks holda qoralanuvchi va mahrum holda o’tirib qolarsiz 20 ” deb amr qilmoqda, bu oyati karimani qandoq tushunamiz, barchamizga ma’lumki Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Allohdan o’zgani iloh qilmaydilar va qoralanuvchi va mahrum xolatda o’tirib ham qolmaydilar. 2. Alloh taoloning Isro surasidagi oyati karimasi. ﺎﱠﻣِإ ًﺎَﺴْﺣِإ ِﻦْﻳَﺪِﻟاَﻮْﻟَِو ُهﱠِإ ﱠﻻِإ ْاوُﺪُﺒْﻌَـﺗ ﱠﻻَأ َﻚﱡﺑَر ىَضَﻗَو
ﻞُﻘَـﺗ َﻼَﻓ ﺎَُﳘَﻼِك ْوَأ ﺎَُﳘُﺪَﺣَأ َﺮَـﺒِﻜْﻟا َكَﺪﻨِع ﱠﻦَﻐُﻠْـﺒَـﻳ ﺂَﻤُﱠﳍ
ﺎًﳝِﺮَك ًﻻْﻮَـﻗ ﺎَﻤُﱠﳍ ﻞُﻗَو ﺎَُﳘْﺮَﻬْـﻨَـﺗ َﻻَو ٍّفُأ Ya’ni Alloh taolo o’z Rasuliga “Robbingiz uni O’zigagina ibodat qilishingizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishni amr etdi. (Ey inson) Agar ularning biri, har ikkisi huzuringda keksalik yoshiga yetsalar, ularga “uf” dema va ularni jerkima! Ularga (doimo) yoqimli so’z ayt! 21 ” deb, amr qilmoqda. Barchaga ma’lumki Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning ota-onalari bu oyati karima nozil bo’lishidan ancha oldin o’tib ketishgan. Bu oyati karimada Rasululloh sollallohu
19 Muhammad ibn Saydi Muhammad Muhammad a-amin. “Al-Vajiz fi hukmit-tajvidil kitabil Aziz”, Madinatul Munavvara. 2002.B.16 20 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.284 21 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.284 @diplom_ishlari telegram kanali 25
alayhi va sallamni ota-onalari o’tib ketishgandan so’ng “Agar ularning biri yoki har ikkisi huzuringda keksalik yoshiga yetsalar” degan so’zni shart qilinishida Rasululloh sollallohu alayhi va sallamgas nisbatan hech qanday ahamiyati yo’q. Oyati karimani bunday tarzda keltirilishi boshqalarga nisbatan shariatga kiritish uchundir. “Muzzammil” surasidagi oyati karima ta’kidni, Qur’oni karimda nozil bo’lganidek lozim tutishni ifoda etadi va “Tartil” martabalarining eng afzali ekanligini bayon qiladi hamda uni mahkam ushlashga undaydi. Darhaqiqat, Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bu ummatga Robbilarini amriga binoan Alloh taoloni kitobini tilovat qilishni va o’qishni o’rgatuvchi birinchi muallim bo’ldilar. Alloh taoloning ushbu qavliga binoan. َﻚْﻴَﻟِإ َلِزﻧُأ ﺎَﻣ ْغِّﻠَـﺑ ُلﻮُﺳﱠﺮﻟا ﺎَﻬﱡـﻳَأ َ
ِسﺎﱠﻨﻟا َﻦِﻣ َﻚُﻤِﺼْﻌَـﻳ ُّاَو ُﻪَﺘَﻟﺎَﺳِر َتْﻐﱠﻠَـﺑ ﺎَﻤَﻓ ْﻞَﻌْﻔَـﺗ ْﱠﱂ نِإَو َﻚِّﺑﱠر ﻦِﻣ ﱠنِإ
َمْﻮَﻘْﻟا َﻦﻳِﺮِﻓﺎَﻜْﻟا يِﺪْﻬَـﻳ َﻻ َّا Ya’ni “Ey Rasul! Robbingizdan sizga nozil qilingan narsa (oyatlar) ni (odamlarga) yetkazing! Agar buni qilmasangiz, uning risolasi (topshirig’i) ni yetkazmagan bo’lursiz 22 ”. (Moida 67-oyat). Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni sahobai ikromlarga Alloh taoloning kitobini tilovat qilishini o’rgatganliklari hadislarda ham mutavotir bo’lib kelgan, hadislardan ba’zilarini keltiramiz: Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadiki u kishi aytadilar “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bizga tashahhudni huddi Qur’ondan bir surani o’rgatgandek o’rgatardilar”,-deydilar 23
Payg’ambar alayhissalomdan o’nta oyatni o’rgansak to uni yaxshilab o’rganib,
22 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.119 23 Muslim ibn Hajjoj Abul Husaynal-Qushayri an-Nisoburiy. Sahihul Muslim. Bayrut, Doru ehyo at-Turosal-Arabiy. J.I.B. 302
@diplom_ishlari telegram kanali 26
tushunib unga amal qilmagunimizcha undan keyin nozil bo’lgan oyatlarni o’rganmas edik”, -deydilar. Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhudan rivoyat qilinadiki Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Alloh taolo Qur’oni karimni senga o’qib berishligimga buyurdi dedilar. Ubay ibn Ka’b rooziyallohu anhu: Robbingiz sizga meni ismimni aytdimi?” dedilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam “Ha”-dedilar, shunda Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Yunus surasidagi 58-oyatni o’qidilar. Ya’ni: “Ayting Allohning fazli va rahmati bilan, bas, (albatta), shular sababli (mo’minlar) shodlansinlar! U to’plagan narsa (boylik)laridan yaxshiroqdir, dedilar 24 . Abu Ubayd al-Qosim ibn Sallom aytadilarki: “Mening nazdimda bu hadisi sharifni ma’nosi Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhuga o’qib berishlik bilan, u kishiga qiroatni ta’lim berishlikni xoxlaganlar va shu bilan bir kishiga o’qib berishlik sunnat bo’lib qoldi. Vaxolanki Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bu o’qib verishlik bilan sedan chiqarganlarini eslashlik uchun o’qib bermaganlar, faqat ta’lim uchun bo’lgan. Qur’oni karim kitoblarning eng mukammali bo’lib insonlar uchun ummatlarning eng yaxshisidan rosullarni afzaliga mukammal holatda nozil bo’lgan. So’ngra sahobai kiromlar o’zlari o’rganganlaridek buzmasdan, o’zgartirmasdan naql qilishgan. Qur’oni karim asrlar davomida mana shu davomida yetib kelmoqda. Doniy aytadilarki: Qur’on qorilari bir-birlaridan tajvid ilmini va tahqiqni bilishlik bilan farqlanishadi. Ulardan bu ilmlarni qiyosan, idrok qilishlik bilan biladiganlari bor ular bu ilmda mohirlaridir. Ulardan bu ilmni eshitishlik bilan taqlidan biladiganlari bor, ularni martabalari birinchilaridanoq pastroq bo’ladi.
24 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. -T., 2006.B.215 @diplom_ishlari telegram kanali 27
Diroyatning o’z qonun-qoida va nizomlari bor, rivoyatning ham o’z naql qilish yo’llari, o’rganish uslublari mavjud. Fazl Alloh taoloning qo’lidadir, uni hohlagan bandasiga beradi va Alloh buyuk fazl egasidir 25 .
kelinmoqda. Tajvidga rioya qilmaydigan kishi, harflarni qanchalik yod bilmasin, Qur’onni buzib qiroat qiladi. Tajvid ilmi borasida birinchi bo’lib kitob yozgan kishi Abu Muzohim Muso ibn Ubaydulloh al-Hoqoniy al-Bog’dodiydir, (u kishi hijriy 325 yili vafot etganlar) kitoblari Hoqoniyya qasidasi bo’lib undan bir necha bayt keltiramiz ايا
رجﻷا نم ليزجلا ﷲ كل فعاضي هءادا نسحا نارقلا ئراق ويرقم مهءرقي سانلا يف نم لك امو همقي باتكلا ولتي نم لك امف رقلا ذخا انل نإو ةنس ةءا
رتسلا يوذ نيءقملا نيلوﻷا نع U kishidan keyin ko’plab ulamolar tajvid ilmi borasida ko’plab asarlar yozishgan quyida ulardan ba’zilarini keltiramiz. 1. Aliy ibn Ja’far ibn Said abul-Hasanas-Saidiy arroziy Huzoiy “at-Tanbih ala al- laxnul jaliy va lahnul xafiy” deb nomlangan kitobni yozdi. 2. Tajvid ilmi borasida Makkiy ibn abi Tulib al-Qaysi (437h.) “Arrioya litajvidil qiroati va tahqiqi lafzit tilava” deb nomlangan asarini yozdi. 3. Abu Amr ad-Doniy (444-h) “Attahdidfil itqoni vat tajvid” kitobini yozdi. 4. Abul Hasan Sharih ibn Muhammad ibn Sharih ar-Ruayni al-Ishbiliy (539h) kitoblari, “Nihoyatul itqon fi tajvidi tilavatil Qur’on”, deb nomlanadi. 5. Ilmuddin Abul Hasan Aliy ibn Muhammad ibn Abdusamad as-Saxoviy (634h) kitoblari, “Umdatul mufid va iddatul majid fi ma’rifati at-tajvid” deb nomlangan. 6. Najmuddin Muhammad ibn Qaysar ibn Abdulloh al-Bag’dodiy al-Mardiniy (732h) kitoblari “Ad-Durru an-Nazid fi ma’rifati at-tajvid” deb nomlangan.
25 Muhammad ibn Saydi Muhammad Muhammad a-Amin. “al-Vajiz fi hukmit-tajvidil kitabil Aziz”, Madinatul Munavvara. 2002.B.18 @diplom_ishlari telegram kanali 28
7. Taqiyuddin abu Is’hoq Ibrohim ibn Umar al-Ja’bariy (732h) kitoblari “Uqudul jaman fi tajvidil Qur’an” deb nomlangan. 8. Shamsuddin abul Xoyr Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad al-Jazariy (833h) kitoblari “at-Tamhid fi ilmi at-Tajvid”deb nomlangan. 9. Burhoniddin abul Hasan Ibrohim ibn Umar ibn Hasan al-Baqoiy (885h) kitoblari, “al-Qovlul mu’tabir fi usuli at-tajvid likitabi robbina al-Majid” deb nomlangan. 10. Zaynuddin abul Fath Ja’far ibn Ibrohim as-Sanhavariy (894h) kitoblari, “Al- Jomeil mufid fi sanoati at-tajvid” deb nomlangan. 11. Ahmad ibn Nasr al-Maydoniy al-Muqri’ (923h) kitoblari “Qovaidu at-Tajvid” deb nomlangan. Ibn G’oziy o’z sharhlarida aytadilarki: “Bilginki tajvid ilmini farzi kifoyaligida va unga amal qilish barcha muslim va muslimalarga farzi aynligida xilof yo’qdir. Darhaqiqat, bu ilmning farzligi kitob, sunnat va ummatning ijmosi bilan sobit bo’lgan. Aliy roziyallohu anhu “Muzzammil” surasi 4-oyati to’g’risida, Tartil- harflarni tajvid bilan chiqarish va oyatlarning to’xtash o’rinlarini bilish deb izohlaganlar 26 . Agar Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallam Qur’onni o’zlariga nozil qilinganidek tajvid bilan o’qigan bo’lsalar, uni tartil bilan o’qishlikga buyurishdan nima ma’no chiqadi deb savol berilsa, oyatdagi buyruq Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bo’lsada undan asl maqsad Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan boshqa kishilar-ummatlari nazarda tutilgan deb javob beriladi. Bunga misol sifatida Baqara surasining 147-oyatida keltirilgan xitobni shuningdek Hud surasini 112-oyatida kelgan amrni va yana A’nom surasining 35- oyatida kelgan buyruqlarni ham misol qilib keltirish mumkin. Yuqorida o’tgan oyatlardagi buyruq va ta’qiqlar faqat Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga qaratilmaganligi barchaga ayon. Alloh taolo Qur’oni karimda bir ishni qilishni faqat fel bilan buyuribgina qolmay, balki o’sha ishga
26 Shayx Muhammad Makkiy Nasru al-Jarisi. “Nihoyatul qovlul mufidfi tajvidil Qur’anil majid”. Dorul kutubul ilmiyya. Bayrut.2003. @diplom_ishlari telegram kanali 29
ahamiyatini qaratish, uning holatini ulug’lash va savobiga qiziqtirish uchun yuqorida zikr qilingan felning masdarini ham keltirgan, bu hol jumla ma’nosini ta’kidlash, Qur’onni tadabbur bilan o’qish va tushunishga yordam beradi 27 .
sollallohu alayhi va sallam: Gohida Qur’on o’z o’quvchisini lanatlaydi”, deb marhamat qilganlar. Bu hadisning shar’iy sifatida Qur’on, uning tajvidlari, ma’nolari yoki unda kelgan ishlarga amal qilmay, ularga xalal yetkazgan kishini la’natlaydi degan ma’nodagi so’z aytilgan. “Unda kelgan ishlarga amal qilish” degan jumla Qur’onni tartil va to’g’ri tilovat qilish deganidir. Chunki Alloh taolo Qur’oni karimni tajvidli-tartilli holda tushurgan. U shu holda Alloh taolo, lavhul mahfuz, Jabroil alayhissalom, Payg’ambar alayhissalom va Qur’onni mukammal biluvchi mashoyixlar silsilasi bilan muttasil sanadga ko’ra bizgacha yetib kelgan 28
Huzayfa roziyallohu anhuning Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan: “Qur’onni arab lahnlarida o’qinglar” degan so’zlari rivoyat qilingan. Imom Tabaroniy “al-Avsat” asarida va imom Bayhaqiy “Shuabul-iymon” asarida: “…arab sovtida (o’qing) fisq va kabira gunoh ahlining lahnidan saqlaning!” rivoyati keltirilgan. Boshqa bir rivoyatda esa, “fisq ahli va kabira gunoh ahli” ko’rinishida kelgan. Imom Tabaroniy “al-Avsat” asarida va Imom Bayhaqiy “Shuabul-iymon” asarida kelgan boshqa bir rivoyatda esa, “ahli kitoblar va ahli fisqlar lahnlaridan (saqlaningiz)” deyilgan. Shuningdek, bir rivoyatda “ishq ahli (ning lahnidan saqlaning!), zero ular tezda paydo bo’ladi”, deyilgan. Yana bir rivoyatda esa “tez kunda mendan keyin Qur’onni qo’shiq, rohiblarga xos va navha (aytib yig’lash) uslubida qayta-qayta o’qiydigan qavmlar keladi. Ularning bu o’qishi halqumlaridan nari o’tmaydi. O’shalarning qalblari va ularni holatlaridan ajablanadigan kishilarning qalblari ham fitnalanur”, deganlar 29 . 27 O’sha kitob 28 Ibn G’oziy va Mulla Ali al-Qori sharhlari 29 Shayx Muhammad Makkiy Nasru al-Jarisi. “Nihoyatul qovlul mufidfi tajvidil Qur’anil majid”. Dorul kutubul ilmiyya. Bayrut.2003. B.13 @diplom_ishlari telegram kanali 30
(Arab lahnida qiroat qilishlikdan iroda qilingan maqsad insonni o’z jibillasini ya’ni Alloh taolo tarafidan qanday yaratilgan bo’lsa va o’z tabiatiga ko’ra o’sha Alloh taolo uni tilida Qur’onni nozil qilgan ularni tilida arab ulamolarini usulida qiroat qilishlik nazarda tutilgan. Fosiq ahli va gunohi kabira qiladigan kishilarning lahnida degan ma’nodan fosiqlar va gunohi kabira qiladiganlar uchun tuzilgan bir ilmdan istifoda qilingan bir nag’malar ma’nosida qiroat qilishlik nazarda tutilgan. Agar qori nag’maga rioya qilsa va cho’ziladigan joylarini qisqartirsa va qisqartiriladigan joylarini cho’zsa bu ish harom hisoblanadi. Yana bir hadisi sharifda keladiki: Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning ayollari Ummu Salama onamiz Payg’ambar sollallohu alayhi va sallamning qiroatlari haqida so’raldilar shunda u kishi: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam o’qisalar harfma-harf qilib, maxrajlaridan chiqarib, barcha sifatlarini ochiq qilib o’qir edilar” deb javob qildilar 30 .
alayhi va sallamning zamonlaridan to xozirgi zamonimizgacha bo’lgan ulamolar tajvid ilmining vojibligiga ijmo qilishgan. Ulamolardan hech birlari bunga xilof qilishmagan. Bu borada shayx abul Uzzo al-Qalonisiy o’zlarini sherlarini keltiradilar. نارقلا اذ ديوجت ﻻءاس اي
نافنﻹا يلوا نع تيده ذخف
ةﻼصلا امك ضرف هديوجت
تايﻷا و رابخﻷا هب تءاج
رفاك وهف ديوجتلا دحاج و
رساخل هنإ هاوه عدف
همكح بوجولا دحاج ريغ و
بذعم
هنإ كلذ دعب و
تانجلا ةضورل هب ىتؤي
علا رءاس نم هريغك تاص
لبقت ﻻ مهنم ةﻼصلا ذإ
لزنت مهيلع يلوملا تنعل و
اوفرح يبر باتك مهنﻷ
اوغاز قحلا قيرط نع و تناف
30 Yahyo Abdurazzoq al-G’avsoniy. “Ilmut-tajvid ahkomun-nazariyya va mulahazatu-t tatbiqiyya”, Maktabatu dorul G’avsoniy. Dimashq 1998. B. 17 @diplom_ishlari telegram kanali 31
Bu Qur’onning tajvidi haqida so’raguvchi, (javobni) itqon sohiblaridan olgin. Uning tajvidi farzdir namoz kabi, buni xabarlar va oyatlar tasdiqlaydi. Tajvidni inkor qiluvchi u kofirdir, uning havosini qo’ygin, albatta u ziyon ko’rguvchidir. Uning farzligini inkor qilmagan kishi (inkor qilmay amal ham qilmaydigan), unday kishining hukmi u azobga mustahiqdir. Shundan so’ng u Jannat bog’lariga kiradi (Alloh hohlasa), zero ulardan namozlari qabul qilinmaydi va ularga mavloning la’nati nozil bo’ladi. Chunki ular Robbilarini kitoblarini buzib o’qidilar, haq yo’ldan chetlashib mardud bo’ldilar. Imomi Jazariy o’z nashrlarida aytadilarki: ‘Tajvid barcha mukallaflarga farzdir” deydilar, so’ngra yana aytadilarki: “Albatta tajvid ilmini farz deb aytamanki chunki bu borada ulamolar o’rtasida ittifoq qilingan” deydilarю
@diplom_ishlari telegram kanali 32
II BOB TAJVID ILMINING O’ZBEKISTONGA KIRIB KELISHI 2.1. O’zbekistonga tajvid ilmining kirib kelishi va rivojlanish bosqichlari. Mo’g’ullarning uzoq muddat hukmronligi davrida inqirozga uchragan Xuroson o’lkasini Amir Temur jahon davrasiga olib chiqib, uning shon-shuhratini taratgan. Iqtisodiy va madaniy hayotga jon kirgizib, uni rivojlantirishga boshchilik qilgan, ilg’or va taraqqiyparvar davlat arbobi sifatida namoyon bo’lgan. Tarixdan ma’lumki, Amir Temur mamlakatni taraqqiy ettirishda ilm-fan vakillariga tayangan. U shahar va qishloqlarda masjidlar, madrasalar, shifoxonalar, saroylar, qozixonalar, qo’riqxonalar, ko’priklar, savdo rastalari qurish haqida farmon bergan. “Movarounnahr, Xuroson va boshqa o’lkalarni birlashtirgan. Amir Temur saltanatida milodiy XIV asrning ikkinchi yarmidan ilm-fan, madaniyat va iqtisodtaraqqiy topdi. Islom tarixi, kalom ilmi, tafsir, hadis, fiqh, falakshunoslik va boshqa ilmlarni, mukammal egallagan mutafakkirlar yetishib chiqdi. Bu haqiqatni Samarqand zaminida faoliyat ko’rsatgan Balxiy va Dimashqiy, Bag’dodiy va Marzaviy, Taftazoniy va Jurjoniy, Jazariy va Shomiy kabi yuzlab allomalarning nomlari ham isbotlab turibdi 31 . Sarkarda Amir Temurning Samarqandga olimu-fozillarni jalb etish siyosati tufayli juda ko’p allomalar Samarqandda yashab, ijod qilganlar va ilm-fan taraqqiyotiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shganlar. Mustaqilligimiz tufayli nafaqat yurtimizdan yetishib chiqqan va dunyo ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shgan mutafakkir va olimlar, balki, boshqa yurt vakillarining ham vatanimizda yashab, ijod qilgan allomalarning hayot yo’llari izchil o’rganib borilayotgani va izzat-ikromda ekanligi e’tiborga loyiqdir.
31 Karimov.I.A. Samarqand shahrining 2750-yilligi tantanalarida so’zlagan nutqi. “Xalq so’zi”. 2007-yil 20-sentabr 4- bet. @diplom_ishlari telegram kanali 33
Samarqandda bir muddat istiqomat qilib, qiroat ilmi ta’limidan saboq bergan qiroat ilmi olimi, mufassir va muhaddislarning ustozi, alloma Shayx Abulxayr Muhammad ibn al-Jazariy rahmatullohi alayh ham mana shunday mutafakkirlardan biridir. Islom dunyosida Ibn al-Jazariy nomi bilan mashhur bo’lgan olimning hayot yo’li va ijodi xususida batafsil to’xtalishdan oldin, uning ijodining asosini tashkil qilgan qiroat ilmi va uning tarixi haqida qisqacha to’xtalib o’tish lozim. Chunki, ko’pchilikda qiroat turlari to’g’risida ma’lumot yetarli emas. Qur’oni karim nozil qilinganidan buyon Allohning inoyati bilan u himoyalangan va islom ummati uchun hidoyat qilib berilgandir. To undagi yer va mavjudotlar bor ekan, Alloh taoloning o’zi uni yo’qolmay, buzilmay saqlanishini o’z zimmasiga olgan: َنﻮُظِﻓﺎََﳊ ُﻪَﻟ ﱠِإَو َﺮْكِّﺬﻟا ﺎَﻨْﻟﱠزَـﻧ ُﻦَْﳓ ﱠِإ Albatta bu eslatmani (ya’ni Qur’onni) Biz O’zimiz nozil qildik va shubhasiz O’zimiz uni saqlaguvchimiz 32 .
karimni o’rganib, unga amal qiluvchi va boshqalarga o’rgatuvchi olimlar, tajvid asosida tilovat qiladiganlar, ustozlardan ta’lim olib, so’ngra shogirdlarga silsila asosida yetkazadigan kabilarning barcha zamon va makonda mavjud bo’lishidir. Islom ummatining o’tgan solih kishilari Payg’ambar sollallohu alayhi va sallamning “Sizlarning orangizdagi yaxshilaringiz-Qur’onni o’rganib uni boshqalarga ham o’rgatuvchilardir! 33 Singari hadislarni eshitganlaridan so’ng Qur’oni karim tilovati va ta’limi uchun qattiq ishtiyoqda bo’lib, bu ta’limni boshqa ilmlardan yuqoriga qo’yganlar.
32 Shayx Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjima va tafsiri. T-.,2006. “Hijr” surasi, , 9-oyat 33 Shayx Abdulaziz Mansur. “Sahihul Buhoriy”. J.2.-T., “O’zbekiston milliy indeklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2008. B 226.
@diplom_ishlari telegram kanali 34
Misol: Ba’zi muhaddis ustozlar shogirdlarni avval Qur’on saboqlaridan imtihon qilib, keyin o’zining dars halqasiga qabul qilgan. Bu haqida Hafs ibn G’iyos (vaf. 194/810 y.) shunday deydilar: “Men 148 hijriy sanada A’mash Sulaymon ibn Mihronning huzuriga kelib hadisdan saboq berishlarini so’radim. U kishi: “Qur’onni yod olganmisan?”, -dedilar. Men: “Yo’q”, -deb javob bergan edim: “Unday bo’lsa bor, Qur’onni yod ol, keyin hadis aytaman”, - dedilar. Men ortimga qaytib, Qur’oni karimni yod oldim. Shundan so’ng u kishining huzuriga yana kelgan edim, dastlab meni imtihon qilib ko’rdilar-da keyin hadisdan saboq berdilar
34 ”.
E’tibor qaratsak, bu ummatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri-ilmni o’zidan keyingilarga naql qilish va oldingilardan yetib kelgan ilm roviylarining silsila- musnadi bog’lanishining ta’minlanishiga katta ahamiyat berganiga hamda bu usulni barcha ilmlar borasida o’ta yuqori darajaga olib chiqilganiga guvoh bo’lamiz. Xususan, Qur’on va hadis ilmlari eng avvalgi o’rinlarni egallagan. Ilmda isnodning naqadar mavqega ega ekanini hadis ilmi olimlari o’z fikrlarida bayon qilishgan. Misol: Abdulloh ibn Muborak: “Agar isnod bo’lmaganida har kim hohlaganini gapiravergan bo’lar edi”, - degan bo’lsa, Imom Shofi’iy: “Hadisni isnodsiz keltirgan kishining misoli huddi kechasi o’tin yig’ishga chiqqan kishiga o’xshaydi. U bir bog’ o’tin yig’dim deb o’ylaydi. Bilmaydiki, unga faqat ilon yiqqan bo’ladi”, -deydilar. Isnod haqida muhaddis olimlarning juda ko’p so’zlarini keltirish mumkin. Ammo qiroat ilmi olimlarining isnodlar haqidagi, uni to’liq o’rganish yo’lidagi ilmiy safarlari, isnodning boshlanishi, va quyi vakillari, ular o’rtasidagi bog’liqlik yoki uzilishi kabi yo’nalishlarda olib borgan mashaqqatli hizmatlari xususida to’xtalishimiz joiz. Chunki, isnod hadisshunoslikda bo’lgani singari qiroat ilmida ham mavjud va katta ahamiyatga egadir. Vaholanki, boshqa ilm sohalarida rivoyat yo’llari va isnodlar bilan ishlash bir qadar uzilib qolgan hozirgi kunlarimizda qiroat olimlari bu an’anani hamon davom ettirishmoqda.
34 Ijozoti qurroi-l-Qur’ani-l-Karim. B.6 @diplom_ishlari telegram kanali 35
Ko’pchilikda Qur’on bir xil yozilgan, isnod asosida uning nimasini o’rganish mumkin, degan savol paydo bo’lishi tabiiy. Bu savolga javob topish uchun Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallam davrlarini yodga olaylik. U Zot sollallohu alayhi va sallam Qur’oni karim Alloh taoloning huzurida qanday bo’lsa o’sha holida Jabroil alayhissalomdan qabul qilib olgan edilar va eshitib o’rganish bilan birga u kishiga o’qib ham berar edilar. Abu Hurayra roziyallohu anhu aytadilar: “Har yili Rasulullohdan Qur’on bir bor imtihon qilinar edi, vafot qilgan yillari esa ikki bor imtihon qilindilar 35 ”. O’z navbatida sahobai kiromlar ham Muhammad sollallohu alayhi va sallamdan Qur’oni karim Alloh taoloning huzurida qanday bo’lgan bo’lsa o’sha holida qabul qilib olar edilar. Asta sekin sahobai kiromlarning ichida qiroat bo’yicha ko’zga ko’ringanlari zohir bo’la boshladilar. Ular boshqa sahobai kiromlarga Qur’oni karim qiroatidan dars ham beradigan bo’ldilar. Qiroatda ustoz bo’lgan sahobai kiromlardan hazrati Usmon, hazrati Ali, Ubay ibn Ka’b, Abdulloh ibn Mas’ud, Zayd ibn Sobit, Abu Muso Ash’ariy va Abu Dardo roziyallohu anhumlarni misol tariqasida zikr qilishimiz mumkin 36 .
edilar. Ubay ibn Ka’b roziyallohu anhu Abu Hurayra, Ibn Abbos, Abdulloh ibn Soib va boshqa sahobai kiromlarga qiroatdan ustoz bo’lganlar 37 .
Shu sababli, u kishi bir necha adad mus’haf nusxalarini ko’chirtirib, islom yurtlariga yubordilar. Yangi olingan nusxalarni bittadan qorilar bilan turli markazlarga yuborilar ekan, halifa Usmon roziyallohu anhu faqat ushbu mus’haflarga va ular bilan yuborilgan qorilarning qiroatiga e’timod qilish,
35 Shayx Abdulaziz Mansur. “Sahihul Buhoriy”. J.2.-T”. J.2-T., “O’zbekiston milliy insiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2008. B.222. 36 G’oyatu-l-muriyd fi ilmi-t-tajvid. B.8. 37 Ibn al-Jazariy. An-Nashru fi-l-qiroati-l-ashara. Bayrut, Livan. B. 132 @diplom_ishlari telegram kanali 36
Allohning kalomi sifatida Qur’oni karimdan nimaiki yozilgan bo’lsa, kuydirib yuborish haqida amr qildilar. Keyinchalik nusxa ko’chirish yo’lga qo’yilish jarayonida faqatgina hazrati Usmon davrlarida yozilgan nusxalarga suyanish joriy bo’ldi. Oxiri kelib har bir nusxaning ishonchli ekanini tasdiqlash maqsadida bu nusxa “Mus’hafi Usmon” ga muvofiqdir deb deb yozib qo’yiladigan bo’ldi. Shunday qilib Qur’oni Karimning harflarini yozish uslubi ham bir xilligi saqlab qolindi. Shuni ham aytib o’tishimiz kerakki, o’sha davrdagi Qur’oni karimlarning harflariga nuqtalari qo’yilmagan edi. Chunki, bu va islomdan oldingi zamonlarda ham arab harflari nuqtalarsiz yozilar edi 38 . Bu jarayon, ya’ni Qur’oni karimni yozib, kitob shakliga keltirish uning qiroatidagi ixtiloflarga chek qo’ydi. O’z navbatida sahobai kiromlardan keying avlod tobe’inlar ham Qur’oni karimni Alloh taoloning huzurida qanday bo’lsa o’sha holatda qabul qilib oldilar. Asta- sekin tobe’inlarning ichida qiroat bo’yicha ko’zga ko’ringanlari zohir bo’la boshladilar. Ular boshqalarga Qur’oni karim qiroatidan dars beradigan bo’ldilar. Bu vaqtda esa Islom ko’p yerlarga tarqalgan, musulmonlarning soni ko’paygan va har bir o’lka o’z qorilariga ehtiyoj sezib qolgan edi. Madina, Makka, Kufa, Basra, Shom kabi shaharlarda tobeinlardan: Said ibn al-Musayyab, Mujohid ibn Jubayr, Ato ibn Raboh, Tovus, Asvad ibn Yazid, Hasan al-Basriy, Ibn Sirin. Taba’a tobeinlardan: Abu Ja’far ibn Zayd al-Qa’qo, Abdulloh ibn Kasir, Yahyo ibn Vassob, Abdulloh ibn Is’hoq, Abdulloh ibn Omir singari ko’plab Qur’on qiroatiga mohir tobein va taba’a tobeinlar ko’zga tashlandi 39 . Musulmonlarning sonlari, millatlari, irqlari, tillari va ehtiyojlarining haddan tashqari ko’paygani e’tiboridan, qiroat bobida ham yuzinchi hijriy sanaga kelib alohida ilmiy asosga suyangan yo’nalishlar paydo bo’ldi. Yuqorida qayd etilgan
38 Muhammad Tohir al-Kurdiy. “Tarixu-l-Qur’ani-l—karim”. Makka “Al-fath” matbaasi. 1946y. B. 179 39 Muhammad ibn Mahmud Havvo, Al-Madxalu ila ilmi-l-qiroat. B 26 @diplom_ishlari telegram kanali 37
va yana bir necha boshqa sabablar tufayli yana Qur’oni karim qiroatida ixtiloflar paydo bo’ldi. Qiroatlarning turlari shu darajada ko’payib ketdiki, hatto u ellikga yaqin edi. Shu kabi omillar Qur’oni karim qiroati bo’yicha alohida ilm paydo bo’lishiga va ilmning imomlari paydo bo’lishiga olib keldi. Qiroatlarni tartibga solish uchun bu ilm peshvolari, bir mezon ishlab chiqdilar.va har qanday qiroa shunga binoan “O’lchanadigan” bo’ldi. Bu mezon: sanad, rasm, va arab tili edi. Qiroatning sanadi deyilganda, bir yo’nalishda qiroat qilgan kishi, ushbu uslubning Payg’ambar sollallohu alayhi va sallamdan o’zigacha yetib kelishida roviylar o’rtasidagi bog’lanishning uzviyligi va sahihligini ta’minlanishi lozim. Ikkinchi shart bo’yicha esa qiroat uslubining rasmi (Qur’on yozilgan xat turi) – yuqorida zikr qilingan Usmon roziyallohu anhu mus’hafiga muvofiq bo’lishi shart edi. Uchinchi sharti, da’vo qilinayotgan qiroat turi arab tilida bo’lishi – arab tili qoidalari yo’nalishlaridan biriga muvofiq kelishi kerak. Mana shu uchta shart qaysi qiroatda mavjud bo’lsa yana bir masala bor. Hadislarda “Qur’oni karim yetti harfda nozil bo’lgan” deyilgan. “Yetti qiroat” atamasi bilan hadisi sharifda zikr qilingan “Yetti harf” mutlaqo bir-biridan boshqa narsalar hisoblanadi. 7 qiroat degan tushuncha Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallamning vaqtlarida bo’lmagan. Balki, hijriy 4 asrda Imom Abu Bakr ibn Mujohid (vaf 324/936) ko’p sonli qiroatlarni yuqorida aytilgan uchta asosiy shart asosida tekshirib chiqqanda, ulardan faqat yettitasi bu shartga javob bergan va bu haqidagi “As-Sab’attu fil-qiroat” (Qiroatlardagi yettilik) nomli asarini ta’lif etgan. Mana shu yetti qiroat ancha mashhur bo’lsada, yetti harf esa Qur’on ilmlari mutaxassislarining chuqur tahlillaridan keyin Qur’on karimning tilovoti paytida Payg’ambarimiz sollallohu alayhi va sallam o’zlari o’qigan va ruxsat bergan ba’zi-bir holatlardagi o’zaro qiroatlar orasidagi farqlarni aytiladi. @diplom_ishlari telegram kanali 38
Hadislarda kelgan Qur’oni karim “yetti harfda nozil bo’ldi” degan ma’no mutlaqo qiroat ma’nosini anglatmaydi. Hozirgi kunda musulmon olamida imomi Osimdan imomi Hafs rivoyat qilgan qiroat eng mashhuri bo’lib, bu qiroat hozirgi kunda barchamiz eshitib, o’qib, tajvidini o’rganib talaffuz qilib yurgan qiroatimizdir. Bugungi kunda keng tarqalgan qiroatlardan yana biri, “Varsh al Qolun” (imomi Varshning imomi Qolundan qilgan rivoyati) qiroatidir. Imomi Varshdan Qolundan rivoyat qilingan bu qiroat Liviya, Tunis, Jazoir, Marokash va o’sha tarafdagi ifriqa davlatlarida tarqalgan qiroat hisoblanadi. Albatta, har bir qiroatning imomi o’z ustozidan eshitganini shogirdlariga aynan o’zini naql qilgan. Biror harfning talaffuzida boshqacha bo’lishiga yo’l qo’yilmagan. Shu tarzda irodat silsilasi, ya’ni ustoz shogirdlik silsilasi davom etib kelavergan. Qaysi bir talaba to’g’ri qiroat qiladigan bo’llib yetishsa, ustozi unga “Ijozat” deb ataluvchi hujjat bergan. O’sha hujjatda Rasululloh sollallohu alayhi va sallamgacha yetib boradigan o’z ustozlari sanadi ham aniq keltirilgan. Alloma ibn al-Jazariy ham mana shu soha rivoji uchun ulkan hissa qo’shgan olimdir. U kishining to’liq ismi Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ali ibn Yusuf al-Jazariy al-Dimashqiy ash-Sheroziy bo’lib, kunyasi Abulxayrdir. Ibn al-Jazariy hijriy 751 yil Ramazon oyining 25-kuni, shanba/1350 yil 30 noyabrda Suriyaning Damashq shahrida tavallud topgan. Dunyoga kelishi xususida qiziq bir voqea sodir bo’lganligi rivoyatlarda qayd etiladi: Ibn al- Jazariyning otasi savdogar bo’lgan ekan. Oilali bo’lgandan so’ng qirq yil farzand nasib etmabdi. Bir yili haj ziyoratini ado etar ekan Zamzam suvidan ichib, Alloh taolodan olim bir farzand ato etishini so’rabdi. Shundan so’ng o’g’li Muhammad dunyoga kelgan va tug’ilishlari taroveh namozidan so’ng voqe’ bo’lgan ekan. Onasi Oisha binti Hasan ibn Ali ad-Dimashqiy (vaf. 785/1383 y.) ham ziyoli, olima ayol bo’lib, o’g’li Shamsiddin ibn al-Jazariydan bir qancha ilm xabarlarini eshitgan va rivoyat qilgan.
@diplom_ishlari telegram kanali 39
Ibn al-Jazariy Damashqda o’sib voyaga yetadi va o’sha yerda Qur’oni karimni yod oladi. O’shanda u o’n uch yoshda edi. O’n to’rt yoshga yetganda esa namozda imomlik qilar edi. Fasohatli, bolig’ mantiq egasi bo’lgan. Ko’rinishi qizilga moyil oq rangli, xushbichim bo’lib, badavlat inson bo’lgan va bir necha bor tijorat safarlarini ham amalga oshirgan. Ibn al-Jazariy dastlab qiroat ilmlariga katta e’tibor qaratdi. Bu ilmni Shom 40 , Misr, Hijoz 41 lik zamonasining eng buyuk olimlaridan oldi. Imom ibn al-Jazariy saboq olgan olimlarning barchasi nomini sanab o’tish mushkul. Shunday bo’lsa- da ularning ayrimlarini nomlarini eslab o’tish joiz. Damashqlik ustozlari: Abu Muhammad Abdulvahhob ibn as-Sular (698/1298- 782/1380) , Shayx Ahmad ibn Ibrohim at-Tahhom(702/1302-782/1380), Shayx abu-l-Maoliy Muhammad ibn Ahmad al-Lubbon (715/1315-776/1374 y) va boshqalar. Misrlik ustozlari: Shayx Abu Bakr Abdulloh ibn al-Jundiy (tug’ilgan yili 699/1300), Abu Abdulloh Muhammad ibn as-Soig’ (704/1304-776/1374) va boshqalar. Imom ibn al-Jazariy hijriy 768/1376 yili muborak haj ibodatini ado etish maqsadida Makkaga va Payg’ambar sollallohu alayhi va sallam qabrlarini va masjidlarini ziyorat qilish uchun Madina shahriga borganida masjid imom-xatibi Shayx Abu Abdulloh Muhammad ibn Solihga qiroat qilib bergan. Bundan tashqari, bir necha ustozlardan hadis, fiqh, usul, bayon kabi ilmlarni olishga muvaffaq bo’ldi. Xususan, bu ustozlardan ikki kishining nomini alohida qayd etish lozim. Ular: Olimlar imom, mufassir, muhaddis, tarixchi Abulfido Ismoil ibn Kasir (701/1302- 774/1327). Bu kishi Ibn al-Jazariyga fatvo va dars berishga ruxsat bergan (774/1327) eng birinchi ustozdir.
40 Suriya davlati va Dimashq shahrining tarixiy nomi. 41 Saudiya Arabistonining Shimoliy G’arbida joylashgan tarixiy viloyat. @diplom_ishlari telegram kanali 40
Shayxu-l-islom Umar ibn Raslon ibn Nasir al-Kanoniy Sirojuddin Abu Hafs al- Asqaloniy (724/1324-805/1402). U ibn al-Jazariyga hadis aytish va fatvo berishga ijozat bergan. Ibn al-Jazariy nafaqat tajvid va qiroatlar olimi balki tafsir, hadis, fiqh, usul, tavhid, tasavvuf, balog’at, nahv, sarf va boshqa bir necha tur ilmlar borasida ham olim bo’lgan. Ibn al-Jazariy ustozlardan saboq olgach, bir qancha mansabli vazifalarda xizmat qildi. Yashagan har bir shahrida qiroat va hadis ilmlaridan saboq berdi. Shular jumlasidan, ummaviylar hukmronligi davrida Damashqda qurilgan “Qubbatu-n-nasr” (‘Burgutsimon qubba”), Qohira yaqinida joylashgan “Turbatu ummi-s-Solih” (“Ummu Solih Maqbarasi”) nomli madrasada bir necha yillar qiroat va hadisdan talabalarga saboq berdi. Damashq (793/1391), Sheroz (Eron) shaharlarining qozisi vazifasida ham ishlagan. Mana shu ikki shahar, Damashq va Sherozda qorilar uchun madrasa bino qildirib, ularni “Daru-l-Qur’an” (“Qur’on o’rganish dargohi”) deb nomlagan. Ibn al-Jazariy Damashqdagi “Odiliya”, “Ashrafiya” hadis bilim yurtlari hamda Quddus shahridagi “Salohiya” madrasalarida ham talabalarga qiroat va hadisdan saboq bergan. Imom ibn al-Jazariyning shogirdlari soni shu darajada ko’p bo’lganki, ularning hammasini zikr qilish mushkul. O’n qiroatni to’liq egallagan shogirdlaridan, Ibn Jazariyning o’g’li Abu Bakr Ahmad 42 , Shayx Mahmud ibn Huqayn ibn Sulaymon Sheroziy, Shayx Abu Bakr ibn Musbih al-Hamaviy, Shayx Abdulloh ibn Qutb ibn Hasan al-Bayhaqiy, Ahmad ibn Mahmud iibn Ahmad al-hijoziy, Shayx Mumin ibn Ali ibn Muhammad Rumiy, Shayx Ali ibn Husayn ibn Ali al-Yazdiy va boshqalarni aytishimiz mumkin.
42 U otasining “Toyyibatu-n-nashri fi-l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashrning eng yaxshisi”), asariga sharh yozgan. @diplom_ishlari telegram kanali 41
Bu nomlarni ibn al-Jazariy o’zining “G’oyatu-n-nihoya fi tabaqoti-l-qurro” (“Qorilar tabaqasi haqidagi mukammal kitob”) asarida keltirgan. Ibn al-Jazariy Damashq qoziligi vazifasida bo’lgan paytda amir Qutlubak Istodor Aytamush bilan munosabatlari buzilgandan keyin 798/1396 yil Rum shaharlariga chiqib ketishga majbur bo’ladi. Rum podshohi Abu Yazid ibn Usmon uni iliqlik bilan qabul qilib, izzat va ikrom ko’rsatadi. Rum aholisi undan qiroatlar ilmidan bahramand bo’ladilar va u bir necha yil shu yerda istiqomat qiladi. 805/1402 yili Abu Yazid ibn Usmon Sarkarda Amir Temur bilan to’qnashuvda mag’lubiyatga uchragandan keyin ibn al-Jazariyni Amir Temir Movarounnahrga olib keladi. Ikki yil mobaynida Samarqand va uning atrofidagi shaharlarda qiroat turlari bo’yicha shogirtlarga saboq beradi. 807/1404 yil Amir Temur vafotidan so’ng ibn al- Jazariy Samarqanddan chiqib, Xurosonning bir qancha shaharlari: Hirot, Yazd, Isfahonda, bo’lib, o’sha shahar aholisiga o’nta qiroat bo’yicha saboq beradi. Shogirdlari orasida mana shu o’n qiroatni to’liq o’zlashtirganlar ham bo’lgan. 808/1405 yil Sherozga kelganida uning sultoni ibn al-Jazariyni shu yerda istiqomat qilishga va keyinchalik shaharga qozilik qilishga ko’ndiradi. Sheroz aholisi alloma, qorilar ustozi Imom ibn al-Jazariyning salohiyatidan unumli foydalanib, uning ilmidan ko’proq foydalanib, uning ilmidan ko’proq bahramand bo’lishga erishadi. Bir necha yil bu joyda istiqomat qilgandan keyin qorilar imomi Sherozdan chiqib, Basraga yuzlanadi. 822/1419 yili esa do’sti Mu’iynuddin ibn Abdulloh bilan muborak haj safarini maqsad qilib yo’lga chiqadilar. Najd viloyatining Unayza qishlog’iga yetganlarida mahalliy yo’l to’sarlar tufayli safarni davom ettira olmay ortga qaytadilar. Shunday bo’lsa-da, kelgusi yil haj ibodatini ado etishadi. Makka va Madina shaharlarida bir muddat istiqomat qilgan ibn al-Jazariy Sherozga qaytib keladi va 827/1424 yil Damashqqa tashrif buyuradi. So’ng 829/1426 yilning boshlarida Qohiraga borib, u yerda biroz turgandan keyin Shomga boradi. Keyinroq Basra orqali yana Sherozga qaytgan alloma, umrining oxirigacha shu joyda qiroat va hadisdan saboq beradi. @diplom_ishlari telegram kanali 42
Imom ibn al-Jazariy 833-yil Rabi’ul avval oyining oltinchi juma kuni /1430 yil 2 dekabr tongda vafot etadi va Sherozda o’zi bino qildirgan “Doru-l-hadis” hududiga dafn etiladi. Imom ibn al-Jazariy ko’p yo’nalishdagi ilm va fanlar borasida asarlar yozish bo’yicha eng sermahsul ijodkordir. Qiroatlar va Qur’on ilmlari sohasidagi asarlari qatoriga hadis va uning istilohi, fiqh va uning usuli, tarix hamda kishilarning fazilatlari, xulq-atvorlar, biografiyalariga arab tili va boshqa mavzularga doir yetmishdan ziyod asarlar yozgan. Shundan 25 tasi Qiroat, 19 tasi hadis, 4 tasi fiqh, 4 tasi lug’at, 11 tasi tarix va biografiyalar haqida, 8 tasi esa har xil mavzularda yozilgan asarlardir. Ibn al-Jazariyning Qur’on ilmlari yo’nalishida yozgan aksar asarlari o’n qiroat yo’llarining turli jihatlarini bayon qilishga bag’ishlangan. Ularga: “An-Nashru fi- l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashr (qo’llanma)”), “Tarqiybu-n-nashri fi- l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashrga yaqinlashish”), “Toyyibatu-n- nashri fi-l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashrlarning eng yaxshisi”) “Tahbiyru-l-taysir fi-l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida yengil yozishma”) va boshqalar. Qur’on ilmlari haqidagi boshqa ta’lifotlari qiroat usullari va turlari, undagi isnodlar, tajvid va boshqa mavzularda yozilgan. Yana shuni ta’kidlash joizki, Ibn al-Jazariy bir necha asarlarini nazm yo’nalishida yozgan. “Toyyibatu-n-nashri fi- l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashrlarning eng yaxshisi”), “Hidoyatu-l- bararati fi tatimmati-l-ashara” (O’n qiroatni to’liq o’zlashtirishda yaxshilarga ko’rsatma”) asarlari bunga misol bo’ladi. Ibn al-Jazariyning mavqeyi va qadr qimmatining naqadar ulug’ligi xususida o’z zamonasidan to hozirgi kungacha ko’pchilik olimlar guvohlik berishgan. Darhaqiqat, ibn al-Jazariy o’z asrining eng yetuk olimlaridan biri bo’lgan. Zamondoshlari va keyingilar u kishi haqida ko’p tahsinlar aytishgan. Ulardan ba’zilarining ta’riflarini keltirib o’tamiz.
@diplom_ishlari telegram kanali 43
Al-Hofiz ibn al-Hajar: “Hofiz, qiroat ilmi olimlarining imomi (ibn al-Jazariy) Damashqda tug’ilib, shu yerda tahsil oldi. Hadis va qiroatlar ilmi talabida mustahkam turdi va qiroatlar ilmi sohasida ko’zga ko’rindi. Qorilar uchun madrasa bino qilib, uni “Daru-l-Qur’an” deb nomladi. Bir marta Shom qoziligiga ham tayinlandi”. “Bir necha mamlakatlarda qiroatlar raisi bo’ldi. Shaharlarda uni “al-imam al- a’zam” – “ulug’ imom” – deb atashar edi”. “Insonlar uning molu-dunyosi ko’p bo’lishi va yoshi ulug’ bo’lishiga qaramasdan, ilmga bo’lgan rag’batidan ajablanar edi. U hijoz ahliga ko’p ehsonlar ulashardi”. Ibn al-Jazariyning shogirdlaridan biri Imom an-Nuvayriy shunday deydi: “Qiroatlar va hadis ilmlariga e’tibor qaratib, bu sohani oliy darajaga ko’tardi. O’zi shu ilmlar samosida porloq yulduz, mohir olim boldi. Shayx Imoduddin ibn Kasirdan saboq oldi. Bu kishi ibn al-Jazariyga dars va saboq berishga izn bergan eng birinchi ustozidir”. Imom Suyutiy: “Ibn al-Jazariy o’z asrining tengsiz olimi, hadis hofizi. “An- nashru fi-l-qiroati-l-ashara” (“O’n qiroat haqida nashr”) nomli asar yozgan. Hali bu kabi asar yozilmagan. Bundan tashqari ham uning bir qancha asarlari va hadis ilmiga doir yozishmalari mavjud”. Ash-Shavkoniy: “Dunyo bo’yicha qiroatlar ilmi borasida yolg’izdir. Bu ilmni juda ko’p shaharlarda yoygan. Qiroat ilmlari uning eng buyuk fani va undagi bor ilmlar orasida eng ulug’idir” 43 . Imom ibn al-Jazariy va Amir Temur Samarqandga yetib kelganlaridan so’ng, sarkarda juda katta ziyofat uyushtirgan. Uning chap tarafida vaziru amirlar, o’ng tarafida olimlar turar edi. Imom ibn al-Jazariy o’rnidan turib, imom Sayyid Sharif Muhammad Al-Jurjoniy (740/1339-816/1416 y.) ni huzuriga keladi. Jurjoniy bu
43 “Al imam ibn al-Jazariy muhaddisan”, B.15 @diplom_ishlari telegram kanali 44
holatga e’tiroz bildirilganda ibn al-Jazariy: “Kitob (Qur’on) va sunnatni biladigan inson huzuriga ne sababdan kelmas ekanman?!” degan ekan 44 . Ibn al-Jazariy Movarounnahrning Samarqand va Kesh shaharlarida ilm toliblarga qiroat ilmidan saboq bergan. Imom ibn al-Jazariydan bu diyorimizda o’n qiroatni to’laligicha o’qib berib, bu borada dars berishlikga “ijozat” olgan shayxlarimiz bo’lib ularni ba’zilarini keltirib o’tamiz, ular: 1. Shayx Abdulqodir ibn Tulla ar-Rumiy 2. Hofiz Boyazid al-Keshiy 3. Hofiz Mahmud ibn al-Muqriy kabi shogirdlari o’zlashtirgan 45 . Imom ibn al-Jazariyning Samarqandga kelishi bilan bog’liq voqeani kengroq o’rganish maqsadida o’zbek tilidagi bir necha adabiyotlarga murojaat qildik. Shulardan faqatgina tarixshunos olim professor U.Uvatovning “Sohibqiron arab muarrixlari nigohida” asarida ibn al-Jazariyning Samarqandga tashrifi xususida bir ma’lumot keltirilganiga duch keldik 46 . Biz yuqorida keltirgan ma’lumotlar ibn al-Jazariyning salohiyatli olim, iqtidorli mufassir, zabardast muhaddis bo’lganligini tasdiqlaydi. Ul zotning ilmiy-ma’rifiy merosini yanada sinchiklab o’rganish tadqiqotchilarimiz oldida turgan ma’suliyatli vazifalardan biri deb hisoblaymiz. Bu meros bugungi zamondoshlarimiz uchun qimmatli manbaa bo’lar edi. Islom ilmlari rivojiga ulkan hissa qo’shgan olim imom ibn al-Jazariyning Alloh rahmatiga olsin. Diyorimizga Islom dini VII-asrda kirib kelgan bo’lsada, Qiroat va tajvid ilmlarining rivoji asosan Amir Temur imom Ibn al-Jazariyni Samarqandga olib kelishi bilan bog’liqdir. Chunki imom ibn al-Jazariy o’sha davrda bu sohaning eng yetuk ustozlaridan bo’lganlar. Ibn al-Jazariy diyorimizda ikki yil shu borada dars berib ko’plab mukammal shogirdlar chiqarganliklari ma’lumdir. Imom ibn
44 O’sha kitob. B.16 45 “An-Nashr fil qiroatil ashara”. B.6 46 U. Uvatov. “Sohibqiron arab muarrixlari nigohida”, -T. “Sharq”. 1997. B 60 @diplom_ishlari telegram kanali 45
al-Jazariy Samarqanddan ketganlaridan so’ng u kishidan ta’lim olgan shogirdlari bu soha rivoji uchun o’lkamizda juda ko’p va xo’b xizmat qilganliklari tayin. Shu keltirilgan sabablarga ko’ra diyorimizda Qiroat va tajvid ilmlarini rivojlanishida imom ibn al-Jazariyning beqiyos hizmatlari tufayli u kishini bir ma’noda o’lkamizda bu ilmlarning mukammal tarzda kirib kelishi va rivojlanishida sababchi sifatida keltirishimiz mumkin.
2.2. XIX-XX asrda O’zbekistonda yetishib chiqqan mashhur qorilar. Odam bolasini yer yuzida halifa qilgan Alloh taologa hamdu sanolar bo’lsin. Bashariyatni afzali bo’lmish Muhammad Mustafo sollallohu alayhi va sallamga salovatu salomlar bo’lsin. O’tmishni yod etishda ko’p manfaatlar, hikmatlar bor. Alloh subhanahu va taoloning o’z kalomi bo’lmish Qur’oni karimda o’tgan xalqlarning, shaxslarning ibratli qissalariga katta o’rin berganligi ham albatta, bejiz emas. Rasulimiz Muhammad Mustafo sollallohu allayhi va sallamning o’z ummatlariga qadimgi ummatlar hayotidan misollar keltirib berganliklari ayni hikmat asosida bo’lgan. Islom ummati ham eng dastlabki kunlaridan hozirgi onlarigacha ushbu masalaga katta e’tibor bergan va natijada tarixda misli ko’rilmagan asarlar dunyoga kelgan. Biz ham ana shu ummatning kichik bir vakili o’laroq, yaqin tariximizdan kichik bir guldasta taqdim qilishni niyat qildik. Bu borada XX-asrda yashab o’tgan ulamolarimiz, ahli Qur’onlarimizdan ba’zilari haqida qisqacha bo’lsada ma’lumot berib o’tishga harakat qilamiz. Bularni keltirishdan maqsad, kechagi kunimizdan bir namuna sifatida holos. Toki o’zimiz va kelajak avlod uchun yodgorlik bo’lsa, xalqimiz o’zligini tanisa, hozirgi va kelajak avlodlar o’z hayotiy yo’llarini tanlashda ularning hayotidan ibrat olsalar. Chunki ular yetuk, solih, insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan kishilar bo’lganki, ularga ergashgan kishi albatta saodat topadi, inshaa Alloh! Ular haqidagi suhbat qalbga taskin, ruhga quvvat, yaxshi amallarga ilhom baxsh etadi. @diplom_ishlari telegram kanali 46
Abdulg’ofir qori domla Abdulg’ofir qori domla “G’ofir qori domla” degan nomi bilan tanilganlar. O’z davrida Qur’on ilmini mukammal egallagan bo’lib, u kishi juda ko’p qorilar chiqarganliklari uchun xalq u zotning “Qorilar zavodi” deb atashardi! Abdug’ofir qori domla o’tgan asrda yashab, o’zlarining 84 yillik hayotlari davomida Qur’oni karimni yod olib, uning nuri bilan dillarni munavvar etgan, ilmu amali, axloqu odobi bilan katta-yu kichik – barchaga birdek manzur bo’lgan, Qur’on va ilm yo’lida el yurtga katta xizmat qilgan dinimiz namoyondalaridan edilar. Abdug’ofir qori domla ilmu taqvo muhitida ulg’aya boradilar. U kishi ilk savodni o’z ota onalarining qo’lida chiqaradilar. Keyinchalik u kishini o’sha davrda Qur’on va tajvid ilmlarini olimi, beqiyos ustoz tatar millatiga mansub bo’lgan Gulchi qori nomi bilan mashhur Izzatulloh qori domlaga topshirishadi. Abdug’ofir qori domla pok qalb, sof fitrat, kuchli ruh, buyuk ilm, yetuk taqvo, benazir axloq, o’tkir zehn, beqiyos muhofaza, nodir iste’dod sohibi edilar. Abdug’ofir qori domla 9 yoshlarida Qur’oni karimni to’liq yodlab, hatmga o’tib berganlar. Qori domlaning 1 inilari va 6 opa-singillari bo’lgan bo’lsa, farzandlari 12 ta bo’lib 7 o’g’il 5 qizlari bo’lgan. Abdug’ofir qori domla 9 yoshlarida qori bo’lib, 12 yoshlarida Qur’oni karim ta’limiga o’tirganlar. Abdug’ofir qori domlaning 3 mingdan ortiq Qur’onni mukammal yod olgan shogirdlari bo’lib ulardan mashhurlarini keltiramiz. Qori domlaning birinchi bitiruvchilaridan mashhur Abdusamad qori domla, Abduqayum hoji domla, Abdulvoris halfa domla, Zargaron nomi bilan mashhur bo’lgan Muhammad Ali qori domla bo’lishgan. Shular bilan bir qatorda mashxur Shayxul Islom, O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari boshqarmasida ko’p yillar davomida o’zlarining juda katta hizmatlarini qilgan shayx Ismoil Mahdum, @diplom_ishlari telegram kanali 47
Is’hoq mahdum va Ibrohim mahdumlar ham shogirdlaridan bo’lganlar. Shular bilan bir qatorda barchamizga ma’lum va mashhur O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari diniy boshqarmasida faoliyat olib brogan shayx Ismoil Mahdum hazratlari ham qori domlaning shogirdlaridan bo’lganlar. O’g’illaridan Abdulhamid mahdum, Ma’sumxon mahdum, Zoxidjon qori domlalar Qur’oni karimni yod olishlik bilan birga kuchlik olim ham olishgan. G’ofir qori domlaning 2 ta qorixonalari bo’lgan, xar ikki qorixonalari Namangan shahrida bo’lib 1-To’raqo’rg’on ko’chasida joylashgan. Masjidi Jome’da bo’lgan bo’lsa 2-hozirgi Samarqand ko’chasining boshida joylashgan edi. Bu qorixonalardan xar yili kamida yuz- ikki yuz nafar tirik Qur’onlar yetishib chiqgan. Inkor qilib bo’lmas haqiqat shuki, Alloh subhanahu va taolo Abdug’ofir qori domlaga Qur’oni karim hizmatida ulkan barakot ato etgan. Abdug’ofir qori domla Namanganda katta Qur’on maktabiga asos solganlar. Abdug’ofir qori domlaning shogirdlari nafaqat O’zbekiston, balki Qirg’iziston, Tojikiston, boringki, O’rta Osiyo bo’ylab ko’payib borgan. Namangan shahri esa “Qorilar shahri” deb tan olingan. Hozirgi kundagi O’zbekiston qorilarining ko’pchiligi o’sha zotning ma’nan avlodlari hisoblanadilar. Abdug’ofir qori domla alayhi rohma 1949 yil 84 yoshlarida yoz oyida, bir asrlik hayotni tamomlab, abadiy hayotga yo’l oladilar. U zotni tavalludidan vafotigacha hurmat va e’zozda qilgan, bir asr siylab, iltifot ko’rsatgan Robbining huzuriga inshaa Alloh u Zotdan rozi bo’lgan, u Zot ham bu erka bandasidan rozi bo’lgan holda rihlat qiladilar. Qori domlaning janozalariga Buxoro tomondan o’zlari kichkinagiina salla, cho’ponlik, farishtasifat noma’lum bir zot kelib o’qib, so’ng qayytib kelganlar. Alloh taolo Qori domlamizni o’z rahmatiga olgan bo’lsin, azmu qaror qilib turgan narsasidagi ajrni ziyoda ato etsin, oxiratda ham dunyodagidek Shayxul Qurrolar @diplom_ishlari telegram kanali 48
safida qilsin. Biz va keying avlodlarga ham ana shunday sharafli yo’lda ularning izidan borishni nasib aylasin. Amin! Abdulmalik qori domla Abdulmalik qori domla o’tgan asrda yashab, o’zlarining qisqagina hayotlari davomlari Qur’oni karimni yod olib, uning nuri bilan dillarni munavvar etgan, ilmu amali, axloqu odobi bilan katta-yu kichik, barchaga birdek manzur bo’lgan. Qur’on va ilm yo’lida el yurtga katta xizmat qilgan dinimiz namoyondalaridan edilar. Abdulmalik qori domla ajoyib iste’dodlar sohibi edilar. U kishini zehnlari, xotiralari shu qadar kuchlik ediki, eshitgan narsalarini darhol yodlab olar va yodlaganlarini deyarli unutmas edilar. Abdulmalik qori domla sherlar yozishni ham mashq qilib turar edilar. U kishi nihoyatda ziyrak, so’zamol, hozirjavob, keng fellli inson edilar. Abdulmalik qori domla 1937-yil 5-mayda (1310) Andijon viloyati Haqqulobod shahrida tavallud topganlar. Abdulmalik sakkiz oylik paytlarida onalari Shukrinisoxon tush ko’radi. Tushida bir nuroniy kishi (uni farishta deb biladi) kelib, qo’lidagi bir hovuch tillani unga uzatar ekan: “Buni olib, bolani menga ber, men uni yettinchi osmonga olib chiqib ketaman”, deydi. Ona qattiq qo’rqib uyg’onib ketadi va bexosdan yonidagi bola yotgan beshikni quchoqlab oladi. So’ng ko’rgan tushini eriga aytib beradi. Abdurahim uni tinchlantirishga harakat qiladi. Shukrinisoxon ona qishlog’iga kelganida qishloqning ilmli va fazilatli ayoli Oyimxon otinga tushida ko’rganlarini aytib beradi. Oyimxon otin: “Bunda bir hikmat bor, hali Hudo hohlasa bu bola hosiyatli bola bo’ladi”, deya, tushga yaxshi ta’bir aytib, onaga dalda beradi. Alloh taolo o’z ilohiy hikmati bilan bandaga biror eshikni yopsa, o’rniga boshqa bir eshikni ochib qo’yadi. U Zot Abdulmalik ham uning ko’z nurini olish evaziga bir qancha ne’matlarrni ato etgan edi. Abdulmalik nihoyatda iste’dodli, ziyrak, eshitgan hamma narsasini yodlab olish qobiliyatga ega inson bo’lib voyaga yeta boshlaydi. Boladagi iste’dodni sezgan otaning ko’ngliga o’glini Hofizi Qur’on
@diplom_ishlari telegram kanali 49
qilish ishtiyoqi tushadi va 5 yoshli Abdumalikni hamqishlog’i Abdulahad qoriga Qur’on ta’limi uchun olib borib: “Buni sizgina tarbiya qila olasiz”, deya ustozga bo’lgan ishonchini izhor qiladi. Chunki ustoz ham yoshligidan ko’zi ojiz edi… Ustoz Abdumalikka Qur’oni-karimni oyatma-oyat ta’lim berardi. Avval beriladigan darsni uch martta o’qib berar, oradan o’n daqiqalar chamasi o’tkazib, yana ikki-uch martta o’qib eshittirar, shogird esa olgan sabog’ini esda olib qolar, 300-400 marotaba mustaqil takrorlab, so’ng ustozga topshirardi. Shu bilan birga oyatlar to’planib bir rub bo’lganda ularni jamlab o’qib berar, ikkinchi rubga yetgach, ikkisini qo’shib, yarim pora qilib, keyin yarim pora ham tugagach esa bir porani to’liq o’qib topshirardi. Yangi porani boshlashdan avval yod olib bo’lgan barcha suralarni bir qator takrorlab, mustahkamlab olib, so’ng navbatdagi poraga o’tardi. Shu boisdan u Qur’ondan qancha yod olgan bo’lsa hammasiga doimo tayyor edi. Asror aka shunday hikoya qiladi: “Keyinroq ustoz Abdumalikka bir qo’y olib berib, uni parvarishni ham o’ziga yukladi. Yosh shogird ko’zlari ojiz bo’lsa-da, yaylovdan o’t o’rib kelib, qo’yni boqardi. Qizig’i shundaki, agar bola o’rib kelgan ikki uch donasi olinsa ham, ushlab ko’rib, uning kamayib qolganini darhol sezardi. Qo’y yetilganda uni sotib, pulini Abdumalikning o’ziga sarflardi”. Shu zaylda olib borilgan ta’lim natijasida Abdumalik to’qqiz yoki o’n yoshida Qur’oni karimni to’la yod olishga musharraf bo’ladi. Abdumalik nihoyatda ziyrak, puxta qori bo’lib yetishgan edi. U Oyimga qaytib kelganida qishloqdagi ilmli ayollardan biri Bahriniso otinga Qur’onni to’liq o’qib beradi. Baxriniso otin bolaning hech qanday xatosiz, tutilmay o’qishini ko’rib, uni ehtiyot qilish, ko’z tegib qolishidan asrash maqsadida: “Bolam, hech bo’lmasa bir-ikki adashib qo’y” – der, yosh qori esa: “Nega adashar ekanman”, - deya, o’qishda yana davom etardi. Ko’pni ko’rgan otin xolaning ko’ngli nimanidir sezgandek, bolaninng ota-onalariga: “Bu bola Qur’onni hech ham adashmay o’qidi, uni qirq yoshida nihoyatda ehtiyot qilinglar. Qadimgilar
@diplom_ishlari telegram kanali 50
bolaligidan Hofizi Qur’on bo’lgan bola haqida shunday deyishardi”, - deb tayinlagan ekan. Keyinroq Abdumalik Bahriniso otin qizi Nazrxon otinga ham Qur’oni karimni o’qib beradi. Nazrxon otin nihoyatda fazilatli, taqvodor, ilmli, adiba va shoirta’b ayol edi. Abdulmalik bu ayoldan ozmi-ko’pmi she’riyat ilminiham o’rganadi va u bilan mushoiralar ham qilib turadi. Abdulmalik yangi qori bo’lgan, chamasi 12-13 yoshlik davri… Ramazon oyida ustozning Jaloloboddagi uyida taroveh namozida ustoziga Qur’onni hech ham adashmasdan o’qib berardi. Bir kuni ustozi ikki-uch martta xato luqma beradi. Yosh va mag’rur Abdulmalik qattiq hafa bo’ladi, biroz achchiqlanadi ham: “Ustozning maqsadi nima o’zi?” Ertasiga iftorga ustoznikiga kirmay, qo’shni Abdurahimjon akanikiga kirib oladi. Ustoz Abdulmalikning kelmaganini bilgach, sababini darhol payqaydi va: “Arazlabdi-da! U Abdurahimnikida bo’ladi, chaqirib chiqinglar”, - deydi. Abdulmalik biroz tushkun kayfiyatda kirib keladi. Ustoz unga: “Ha bolam, arazladingmi?”, -deydi. U: “To’g’ri o’qisam ham luqma berasizmi?” –deganda, ustoz vazminlik bilan: “Bolam, sen endigina o’sib kelayotgan novdasan. Ko’z tegib, nobid bo’lmagin, deb seni ehtiyotlash maqsadida shunday qildim”, - deya ko’zi namlanadi. Yosh qori darhol bekorga arazlaganini anglaydi va “Dod!” deb yig’lab, ustozining oyog’iga yiqilib, uzr so’raydi. Shundan so’ng Abdulmalik qori o’z uyida har yili Ramazonning birinchi kunidan boshlab, uch kunlik hatm qilar, undan tashqari, qadrdonlarining uyida hatm qilib berardi. 1953- yoki, 1954-yili Abdurahim aka o’g’li Abdulmalik qorini olib, qarindoshlardan birining vafoti sababli fotiha o’qish uchun Toshkentga keladi. Ular Jum’a namozinni o’qish maqsadida Xastimom masjidiga kirishadi. Namoz vaqti kirishiga oz vaqt qolganda masjidga muftiy Eshon Boboxon hazratlari va u kishining o’g’illari Ziyovuddin qori domla ham kirib keladilar. Ziyovuddin qori
@diplom_ishlari telegram kanali 51
domla ma’ruza qiladi va Jum’a xutbasini o’qib bo’lgach, namozga imomlikka o’tadi. Namozni o’qib bo’lganidan so’ng, odatdagidek bir qori tilovat qiladi. Shu payt birinchi safning chekkasida, devor oldida ko’zi ojiz o’g’lini yoniga olib o’tirgan Abdurahim aka o’rnidan turadi va imomga yuzlanib: “Bizning bir qori o’g’limiz bor, ruxsat bersangiz, u ham tilovat qilib bersa, haqqiga duo qilarsizlar”, - deydi. Ijozatdan so’ng Abdulmalik qori Ar-Rohman suasidan o’qib beradi. Ajoyib tilovatdan odamlar qattiq ta’sirlanadilar. Ziyovuddin qori aka Abdulmalik qorining ko’zlari ojiz ekanligini ko’rib, shu holida mana shunday yetuk qori bo’lganini ibrat qilib ko’rsatib, nutq so’zlaydi. Bu nutq butun jamoani larzaga keltiradi. Abdulmalik qori masjid chetida bo’lganligi sababli Qur’onni mikrofonsiz o’qigan edi. Odatda ikki-uch oyatdan keyin tarqalib ketadigan jamoat ko’pchilik yaxshi eshita olmaganini aytib, yana mikrofonda tilovat qilib berishini iltimos qilishadi. Qori yana o’qiy boshlaydi. Masjid namozxonlarning yig’isiga to’ladi, hech kim o’rnidan qimirlamasdan, Qur’on tilovatini tinglaydi. Odamlarning talablariga ko’ra qori uchinchi bor ham o’qib beradi. So’ng yana iltimos qilishadi, lekin Ziyovuddin qori aka unamaydilar. Jamoat Qur’on lazzatiga to’ymay tarqaladi… Abdulmalikning qiroati xususan, Eshon Boboxon hazratlariga juda ham manzur bo’lgan edi. Shu bois u zot mulla Abdurahimdan qorining tarovehda xatmga o’tib berishini so’rab, shaxsan o’zlari iltimos qiladilar. Ramazon oyining boshlanishiga sanoqli kunlar qolgan edi. Ular taklifni mamnunniyat bilan qabul qiladilar va Muftiy hazratlarining aziz mehmonlari bo’ldilar. Ramazonning birinchi kechasi taklif qilingan ustoz qorilar xatmni boshlab beradilar. Uchinchi tasbeh (to’rt rakat) da navbat bizning qahramonimizga beriladi. Qori domla kelgan joydan davom ettirib, o’qiy boshlaydilar. Ularning qiroatlari butun jamoatni to’lqinlantirib yuboradi. Namozdan so’ng salom berishlari bilan Eshon Boboxon hazratlari: “Qolganini ham shu bola o’qisin”, - deb marhamat qiladilar va Abdulmalik qorining o’qishini bulbulning sayrashiga qiyoslab, unga “Bulbul qori” degan “Unvon” beradilar. Boshqalar ham uni @diplom_ishlari telegram kanali 52
shunday nomlashlari lozimligini aytadilar. Shu shu bu nom qoriga laqab bo’lib qoladi. Xatmning ikkinchi kkuni boshqa qorilarga javob beriladi. Shundan so’ng Abdulmalik qori tarbiyasi bilan Muftiy hazratlari – Ziyovuddin qori domla ham shug’ullana boshlaydilar. U kishi Abdulmalik qorining Toshkentda yurib arab, fors va rus tillarini o’rganishini ta’minlab beradilar. 1968- yili Misrdagi Al-Azhar universiteti rahbari Shayh-ul Azhar boshchiligida kelgan mehmonlarr ichida dunyoga mashhur Misr qorilarining Shayhi Mahmud Halil Xusoriy Toshkentga tashrif buyurganida Ziyovuddin qori domla Abdulmalik qori domlani Poytaxtga chaqirtiradi. U kishi mehmonnlar bilan bir necha kun birga bo’lib, Kamolon masjididagi yig’ilishda Qur’on o’qib beradilar. Xalil Xusoriy Abduulmalik qori akaning qiroatidan ta’sirlanib, tebranib o’tirib tinglaydi va tilovat tugagach: “Ahsanta” - “Yaxshi zo’r o’qiding”, deb unga tahsin aytadi. Mehmonlar o’z yurtlariga qaytish uchun Toshkent aeroportoga kelganda ularni kuzattishga kelgan mezbonlarning ko’zlaridan duv-duv yosh to’kilardi. Ular bilan xayrlashib, samalyotga chiqib ketayotgan Shayx Xalil Xusoriyning ko’zi mezbonlar orasida turgan ko’zi ojiz Abdulmalik qori domlaga tushadi va orqaga qaytib kelib, uni quchoqlab, bir zum bag’riga bosib turadi. So’ng ko’zlari yoshga to’lgan holda xayrlashadi. Abdulmalik qori aka 38 yoshda 1975-yil 9-mart (1395-yil 25-safar), yakshanba kuni kech soat 10 larda oxiratt diyoriga safar qiladilar. Alloh taolo u zotni rahmatiga olgan bo’lsin, qabrlarini nurli, darajotlarini balandd qilsin! Bu dunyodagi izzatlariga sabab qilgan Qur’onni oxiratda shafoatchi etsin! Amin!
@diplom_ishlari telegram kanali 53
Muhammad Mubin qori domla Muhammad Mubin qori “Mubinxon qori domla” nomi bilan tanilganlar. O’z davrida Qur’on ilmini mukammal egallagan bo’lib, u kishi “Bulbul qori” laqabini olganlar. Nasabi: Otalari: Muhammad amin domla bo’lib, u kishi “Aminjon mahdum domla” degan nom bilan mashhur bo’lgan. Aminjon mahdum Andijon shahrining Izboskan tumanida yashab o’tgan Habibulloh qori o’gli. Onasi- Zulayho xonimni “Achaxon oyim” deb ham atashgan. U Andijonning eng peshqadamlaridan Abdussame’ xalfa domlaning qizi bo’lgan. Tavalludi: Muhammad Mubin qori domla 1914-yil 11-yanvar kuni (1332-yil 14 safar) Andijon shahri, Chuqur masjid mahallasida ilmlii va taqvodor oilada tavallud topganlar. Aminjon maxdum domlaning 6 nafar farzandi bo’lib, Muhammad Mubin ularning to’ng’ichi edi. Dastlabki ilmni otasidan olgan Muhammad Mubin qori Nabijon qori aka qo’lida Qur’on yodlashga kirishadi. “Xamirturush” i Qur’on ilmi bilan qorilgan yosh tolib Kalomullohni 9 yoshida taroveh namozida hatm qilib beradi. Yana ikki yillik takror bilan Qur’on hifzini takomillashtirish natijasida u katta jamoatlarda ham hatmga o’ta boshlaydi. Hatto ba’zi katta jamoatlar o’zlarining “jajji imom”ini bo’ylariga tenglash maqsadida oyog’i ostiga sandal qo’yib berishar edi. 1945-1947 (1364-1365) yillar atrofida Aminjon mahdum domla “Devonaboy” masjidida imom xatib bo’lib xizmat qilardi. Taxminan shu yillar orasida bir izdihom bo’ladi. Majlisga shahrixonlik mashhur Qur’on ustozi Abduqahhor maxdum domla rahbarlik qilardi. Qur’on bazmi boshlanadi. Muhammad Mubin qorining ham tilovat qilib berishini taklif qilishadi. Shunda Abduqahhor maxdum @diplom_ishlari telegram kanali 54
domla: “Uning qiroati yaramaydi, batajvid emas”, - deya u kishiga o’qitmay, navbatni boshqa qoriga o’tkazib yuboradi. (Chunki Muhammad Mubin qori domla Nabijon qori akada “Forsiy lahja” da yotlagan edi.) Aminjon mahdum domlaga bu gap og’ir botadi. Abduqahhor domlaning bir qarashda salbiy ko’ringan bu tadbiri tez fursatda o’zining ijobiy natijasini ko’rsatdi, go’yo yer bag’riga sinchilgan nayza daraxtga aylanib, meva tuga boshlaydi: Aminjon maxdum domla yig’indan so’ng o’g’liga o’sha kundan boshlab Imom Jazariyning “Muqaddima” sini mingta sanoqqa yetkazib yotlashini buyuradi. Vazifa bir kunda bajarilgach, maxdum domla Hofizi Qur’on o’g’lini olib, Shahobiddin qori akaning huzuriga olib boradi. “Muhammad Mubin qori Imom Jazariyning “Muqaddima” sini yod oldi. Uning amaliy tatbig’ini sizdan olsa”, - deya, iltimos qiladi, Zero, Maxdum domlaning qiroat, tajvid ilmlariga bo’lgan muhabbatlari zavqlari ham beqiyos edi. Faqat imkonoyatning torligi bu ishning shu mahalgacha surilishigacha olib kelgan bo’lsa kerak. Bu Qur’on shaydosi Shahobiddin qori akaga Qur’ondan ba’zi suralarni topshirgach, ustoz shogirdning layoqatini tasdiqlab, Qur’oni karimning hammasiga mutlaq “Ijozat” –o’qish, o’qitishga ruhsat beradi. Zehnining o’tkirligi, Qur’onga bo’lgan muhabbati va iste’dodi Muhammad Mubin qori domlaning ustozlari va barchaning muhabbati hamda e’tiborini qozonishlariga oz fursatda yetuk darajaga erishishlariga sabab bo’ladi. Mubinxon qori domla 1948-1951 yili (1367-1369) yillar orasida ilmiy faoliyatlarini davom ettirish maqsadida otalarining ko’rsatmalari bilan Buxorodagi Mir Arab madrasasiga boradilar. U yerda shar’iy ilmlarini o’stirish bilan birga, talabalarga Qur’ondan dars berish bilan ham shug’ullanadilar. Qori do Buxoroga ketishlari oldidan otalari Aminjon maxdum hazratlari duo qilib, shunday deydi: “O’g’lim, sen tabarruk maskanlardan biriga ketmoqdasan. Modomiki Buxoroda bo’lar ekansan, Muhammad Bahouddin Naqshbandiy alayhirrohmaning qabrlariga borib, Qur’on xatm qilib bag’ishlab tur. Ahli fazl kishilardan “Naqshbandiy Alayhirrohmaning qabrlariga tunning ma’lum bir @diplom_ishlari telegram kanali 55
paytida osmondan nur inadi, Alloh taolo buni ko’rishni ba’zi bandalarigagina nasib qiladi”, degan gap bor. Ajab emaski, Alloh taolo seni o’shalar jumlasidan qilsa”.
Mubinxon qori aka shunday deydilar: “Men padari buzrukvorim nasihatlariga muvofiq har payshanba Jum’aga o’tar kechasi Bahouddin Naqshbandiy alayhirrohmaning qabrlariga borib, Qur’on xatm qilib bag’ishlashni odat qilib oldim. Alloh taolo kaminaga ham otam aytgan iltifotni bir necha bor nasib etdi”. Mubinxon qori aka 64 yoshlar o’tgan paytlari “Qizilo’ngach saratoni” dardiga chalinadilar. Bir yarim yil davom etgan betoblik alaloqibat olti oy mutlaqo taom yeyolmay qolishga olib keladi. Natijada Tojikistondagi muxlis shogirdlarning harakati bilan u kishini o’sha yerdagi mutaxassis shifokorlarga olib borishadi. Shifokorlar bemorni jarrohlik yo’li bilan ochib ko’rishsa, saraton chirmovi allaqachon oshqozon taraflariga o’tib bo’lgan ekan. Ular bemorni darhol uyga qaytarib olib ketishni maslahat bergach, tezlik bilan samalyotda Andijonga olib kelishadi. Andijonning eng yetuk siymolaridan biri, ushbu diyorga Qur’oni karim nurini taratib turgan porloq quyoshi 1979 yil 10 mart (1399 yil 4 zulhijja), yakshanba oqshomida Allohning amri bilan bu dunyoni tark etadi. Mubinxon qori akaning Kalomullohga oshiq ruhi Allohning huzuriga yo’l olar ekan, bu ruhni yaqin 67 yil o’zida olib yurgan muborak jasad Andijondagi Yakxon Shayx qabristoniga dushanba kuni qoyiladi. Janoza uyda o’qiladi. Janozaga kattalarning maslahati bilan “O’rta Osiyo va Qozog’iston musulmonlari diniy idorasi” nomidan kelgan mehmon Po’latjon qori aka imom bo’ladi va ta’sirli bir mav’iza qilib beradi. Butun yurt motam to’nini kiyadi. Qur’on toliblari otasini yo’qotgan yetimdek dovdirab qolishadi. Barcha Qur’on va ilm ahli ustozi kiromning haqlariga to’xtovsiz tilovatu, duoyi xayrlar qiladilar. @diplom_ishlari telegram kanali 56
Muhammad Mubin qori aka tiriklarida farzandlariga janozani o’zlari o’qishlarini vasiyat qilgan ekanlar. Vafotlaridan ikki-uch kun o’tar o’tmay, kelinlarining biri tush ko’radi: Hovliga tashqaridan kirib kelayotgan Muhammad Mubin qori akaning yuzlaridan nimadandur ranjiganlari, g’azablanganlari balqib turar edi. U kishi: “Bularning (o’g’illariga ishora qilib) qilgan ishiga qaraganda kelmas edimku-ya, sizlarni deb keldim-da!” der edilar. Bu tushni eshitgan farzandlar bu hafalikni vasiyat ijro qilinmaganidan, deb biladilar va hali dafnga uch kun bo’lmaganligini inobatga olib, shogirdlar bilan birgalikda qabr ustiga qayta janoza o’qiydilar. Katta o’g’il Muhammadiy qori imom bo’ladi.
Rahmatulloh qori aka Rahmatulloh qori Abulqosim o’g’li 1917 yil 15 mayda (1335 yil 24 Rajab) Andijon shahrida hunarmand oilasida tavallud topganlar. Onalarining ismi Halimaxon bo’lgan. Rahmatulloh qori aka o’n ikki yoshlarida akalari Ne’matulloh qori akada Qur’on yodlashni boshlaganlar va 24-25 yoshlarida Hofizi Qur’on bo’lib yetishganlar. 26 yoshlarida uylanganlar. Keyinroq Qur’oni Karimni Shahobiddin qori akada qayta o’tkazib, qiroat va tajvidlarini takomillashtirganlar. 1967 (1386 1387) yili Pokistonda Karachi shahrida bo’lib o’tgan jahon qorilar ko’rigida 2 o’rinni egallaganlar. Rahmatulloh qori aka o’z davrida Andijonning eng mashhur qorilaridan bo’lganlar. Andijonlik alloma Abdulmajid Qozi domla Rahmatulloh qori akaning qiroatlariga baho berar ekan: “Bolam, Qur’oni Karimni bir yo’la ma’nosi bilan o’qiysan-da”, - deb qo’yar edilar. Rahmatulloh qori aka alayhirrohma milodiy 1981 yil 12 sentyabrda (1401 yil 11 Zulqa’da) olamdan o’tdilar. Tiriklik chog’larida Qur’on nurini dillarga taratib
@diplom_ishlari telegram kanali 57
o’tgan ustozimiz Rahmatulloh qori akaning qabrlarini ham Alloh taolo Qur’on nuri bilan munavvar aylasin! Amin!
XULOSA 1)
Tajvid ilmini o’zlashtirishda eng birinchi bosqich kishi nutqini arabiy harflar talaffuziga o’rgatishdir. Harflar talaffuzini to’liq o’zlashtirgach, keyin asta-sekin qiroat qoidalari o’rganila boshlanadi. Shuni eslatib o’tish lozimki, kishi agar harflarni to’liq talaffuz qilmasa, u xolda uning namozi ham, namozdan tashqaridagi qiroati ham durust bo’lmaydi. Kishi to’g’ri o’qishga qodir bo’la turib, harflarni noto’g’ri talaffuz qilsa yoki ohangga solib, xato qiroat qilsa, buning uchun u kishi gunohkor bo’lib qoladi. Tajvidsiz namozni risoladagidek o’qish mumkin emas. Shu sabab, har bir mo’min banda o’z imkoniyati darajasida ushbu ilmni o’zlashtirishga harakat va qattiq jiddu jahd qilishi kerak. Shunday ekan bu ilmni madrasalarimizda mukammal ravishda o’qitilishini umid qilib qolardik. 2)
O’tmishni yod etishda ko’p manfaatlar, hikmatlar bor. Alloh subhanahu va taoloning o’z kalomi bo’lmish Qur’oni karimda o’tgan xalqlarning, shaxslarning ibratli qissalariga katta o’rin berganligi ham albatta, bejiz emas. Rasulimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning o’z ummatlariga qadimgi ummatlar hayotidan misollar keltirib berganliklari ayni hikmat asosida bo’lgan. Islom ummati ham eng dastlabki kunlaridan hozirgi onlarigacha ushbu masalaga katta e’tibor bergan va natijada tarixda misli ko’rilmagan asarlar dunyoga kelgan. Biz ham ana shu ummatning kichik bir va’kili o’laroq, yaqin tariximizdan kichik bir guldasta taqdim qilishni niyat qildik. Bu borada XX - asrda yashab o’tgan ulamolarimiz, ahli Qur’onlarimizdan ba’zilari haqida yuqorida qisqacha bo’lsada ma’lumot berib o’tishga harakat qildik. Bularni keltirishdan maqsad, kechagi kunimizdan bir namuna sifatida holos. Toki, o’zimiz va kelajak avlod uchun yodgorlik bo’lsa, xalqimiz o’zligini tanisa, hozirgi va kelajak avlodlar o’z hayotiy
@diplom_ishlari telegram kanali 58
yo’llarini tanlashda ularning hayotidan ibrat olsalar. Chunki ular yetuk, solih, insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan kishilar bo’lganki, ularga ergashgan kishi albatta saodat topadi, inshaa Alloh! Ular haqidagi suhbat qalbga taskin, ruhga quvvat, yaxshi amallarga ilhom baxsh etadi. 3)
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o’zbek xalqi milliy va diniy qadriyatlarini to’la o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldi. Ma’lumki “Sho’rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishni o’zi jinoyat edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan har qanday manbaa lar iloji boricha xalq ko’zidan yiroq saqlanardi. Ahvol shu darajaga yetib borgan ediki, o’z tariximizni o’zimiz yozish huquqidan mahrum bo’lib qolgan edik. Mustaqillikga erishganimizdan so’ng yutimizning barcha sohalarida taraqqiyot shu jumladan dinimizga qaytish va diniy – ma’naviy meroslarimizni o’rganishdek sharafga ega bo’ldik. Barcha sohalarda bo’lgani kabi dinimizni chuqur o’rganish ayniqsa musulmonlarning dasturul amali bo’lgan Qur’oni karimni ma’nolarini va o’qish qoidalarini o’rganishda ham asta sekin o’sish va rivojlanish bo’lib bormoqda. Qur’oni karimga oid kitoblar, hadisi shariflar tarjimasi, ma’naviy boyligimiz bo’lgan bobokalonlarimiz qoldirishgan beqiyos me’roslari xalqimizga katta ne’mat sifatida taqdim etildi. Bundan tashqari mustaqillikdan buyon hozirgi kunimizgacha olimlarimiz tomonidan barcha sohalarda yangi kitoblar chop etilib kelinmoqda. Bugungi kunimizga kelib yurtimizda o’n xil turdan ortiq tajvid qo’llanmalari chop etildi. Bu qo’llanmalar ta’kidlaganimizdek yildan-yilga o’sib bormoqda. Bu borada boshqa tillarda yetarlik miqdorda ishlar amalga oshirilgan. Biz ustozlarimizdan bu borada xalqimizga, ayniqsa biz talabalarga yanada ko’proq yanada mukammalroq manbaalarni taqdim etishlarini umid qilib qolardik.
@diplom_ishlari telegram kanali 59
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov asarlari va nutqlari. 1. Karimov I.A. “Alloh qalbimizda, yuragimizda”. O’zbekiston, 1999. 2. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” T.7-T.: O’zbekiston,1999. 3. Karimov I.A. “Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz”. T.7-T.: O’zbekiston 1999 4. Karimov I.A. Samarqand shahrining 2750 yilligi tantanalarida so’zlagan nutqi. “Xalq so’zi”. 2007 yil
O’zbek tilidagi adabiyotlar 5. Qur’oni Karim 6. Shayx Abdulaziz Mansur. “Qur’oni karim ma’nolarining tarjima va tafsiri”. – T., 2006 7. Shayx Abdulaziz Mansur “Sahihi Buxoriy”. J.2, -T., “O’zbekiston milliy enstiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2008. 8. U. Uvatov. “Sohibqiron arab muarrixlari nigohida”. - T., “Sharq”. 1997
Arab tilidagi adabiyotlar. 9. Muhammad ibn Saydi Muhammad Muhammad al-Amin. “al-Vajiz fi hukmit-tajvidil kitabil Aziz”, Madinatul Munavvara. 2002. 10. Shayx Muhammad Makkiy Nasru al-Jarisi. “Nihoyatul qovlul mufid fi tajvidil Qur’anil majid”, Dorul kutubul ilmiyya, Bayrut. 2003 @diplom_ishlari telegram kanali 60
11. Yahyo Abdurazzoq al-G’avsoniy. “Ilmut-tajvid ahkomun-nazariyya va mulahazatu-t tatbiqiyya”, Maktabatu dorul G’avsoniy. Damashq 1998 12. Ibn al-Jazariy. “An-Nashru fi-l qiroati-l-ashara”. BAyrut, Livan. 13. Muhammad Tohir al-Kurdiy. “tarixu-l-Qur’ani-l-karim”. Makka “Al-fath” matbaasi. 1946 y 14. Shahobiddin Ahmad ibn Muhammad ad-Dimyotiy. “Ithofu fuzaloi-l- bashar fi-l-qiroati-l-arbaati ashar”. -Livan. 1998. 15. Shamsuddin Muhammad ibn al-Jazariy. Matnul Jazariyya fi ma’rifati tajvidil ayatil Qur’aniyya., Shomila 16. “G’oyatu-l-muriyd fi ilmi-t-tajvid”. Shomila. 17. “Ahkomu-t-tajvid”. Shomila. 18. “Al imam ibn al-Jazariy muhaddisan” Shomila 19. “G’oyatu-l-muriyd fi ilmi-t-tajvid” Shomila. 20. “An-Nashr fil qiroatil ashara” Shomila.
@diplom_ishlari telegram kanali 61
Xadichai Kubro ayol-qizlar o`rta maxsus islom bilim yurti talabasi Najimova Habiba- ning “Tajvid ilmining rivojlanish bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusida yozgan bitiruv-malakaviy ishiga ILMIY XULOSA Diyorimiz mustaqillikka erishgan paytdan xalqimiz o‘z tarixiy, ma’naviy, milliy va diniy meroslariga qaytadan ega bo‘la boshladi. Ajdodlarimizdan qolgan buyuk ilmiy meros, ular yozib qoldirgan bitik va bilimlar bitmas-tuganmas xazina o‘laroq bizlargacha yetib keldi. So`nggi yillarda barcha sohada yangilanish ishlari amalga oshirildi. Jumladan, ma’naviy sohada xalqimizdan yetishib chiqqan buyuk siymolar tarixini o’rganishdek buyuk baxt biz yoshlarga nasb qilib turibdi. Shu ma’noda har bir millat va xalqning iftihori uning dunyoda ilm-fan madaniyat ravnaqiga o’z mehnatini ayamagan olimlari va jahon tamadduni rivojiga qo’shgan hissalari bilan ham o’lchanadi. Mana shu me’zonga qarab aytadigan bo’lsak, bizning ushbu ko’hna zaminimiz ham hech bir mubolag’asiz, dunyoda eng ilg’or o’rinlardan birini egallaydi. Chunki bu o’lkadan yetishib chiqqan olimlar, fozillar ilmning deyarli har bir sohasi rivojiga o’zlarining beqiyos hissalarini qo’shganlar. Imom al-Buhoriy, Muhammad Muso al- Horazmiy, Imom Moturudiy, Burhoniddin al-Marg’inoniy, Mahmud az- Zamahshariy va shu kabi yuzlab, balki minglab siymolarni sanab o’tishimiz mumkin. Shu jumladan Islom dinining asosiy manbasi bo’lmish Qur’oni karim va Payg’ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamning eng to’g’ri hadis to’plamlari bir necha martta nashr qilindi.
Bugungi kunda har bir millat o’z dini tarixi va o’sha dinda bitilgan asarlarini o’rganayotgan bir paytda, musulmon olamida yashayotgan insonlar uchun ham o’z dinlari bo’lmish Islomni o’rganish va uning eng asosiy manbasi bo’lmish Qur’onni o’rganish va uning o’qilish qonun qoidalarini puxta egallash bilan bo’ladi. Shuningdek, bu Kitobni o’qishda ishlatiladigan qonun-qoidalar, qachon va kimlar @diplom_ishlari telegram kanali 62
tomonidan ta’lif etilganligini ham bilish yanada ahamiyatliroqdir. “Tajvid ilmining rivojlanish bosqichlari va ularning xususiyatlari” mavzusidagi ushbu bitiruv malakaviy ishda talabamiz Najimova Habiba yuqorida zikr etilgan ma’lumotlarni keng yoritib o`tgan.
Talabamiz mavzuni yoritishda bor imkoniyatlarini ishga solgan va mavzuni juda yaxshi yoritib bergan. Reja bandlari mukammal darajada ochib berilgan. Ularni yoritishda ko`plab zaruriy manba va adabiyotlardan foydalangan. Talaba o`z oldiga qo`ygan maqsadiga erishgan. Shunday ekan, mazkur bitiruv-malakaviy ishini ijobiy baholash mumkin. Ilmiy rabar: Kenjaboy Gulruh
@diplom_ishlari telegram kanali 63
Xadichai Kubro ayol-qizlar o’rta maxsus islom bilim yurti talabasi Najimova Xabibaning “Tajvid ilmining O’zbekistonga kirib kelishi” mavzusida yozgan bitiruv-malakaviy ishiga
TAQRIZ Qur'oni Karimni Rasululloh sollallohu alayhi va sallam davrlaridan to bizning zamonimizgacha tajvid bilan tilovat qilish vojibligiga islom ummati ijmo qilgan, bunga hech kim hilof qilmagan. Tajvid ilmi va uning tarixi hozirgacha dunyoning ko'pgina yurtlarida islomshunos olimlar tomonidan turkiy tillarda o'rganib kelingan. O'zbek tilida esa bu borada deyarli juda kam ma'lumot uchratish mumkin. O'zbek tilida yozilgan tajvid asarlari ham faqat Qur'on o'qish uchun ishlatiladigan qoidalarni sharhlash bilan cheklanilgan. Mazkur “Tajvid ilmining O’zbekistonga kirib kelishi” mavzusida yozgan bitiruv-malakaviy ishi mana shu mavzuni keng yoritishga qaratilgan. Ma'lumki, diyorimizga Islom dini VIII asrda kirib kelgan bo'lsada, Qiroat va tajvid ilmlarining rivoji asosan XIV asrda Amir Temur xukmronligi davrida ularning shaxsiy buyruqlari bilan imom Ibn al- Jazariyni Samarqandga olib kelishi bilan bog'liqdir. Ibn al-Jazariy ikki yil mobaynida Samarqand va uning atrofidagi shaharlarda qiroat turlari bo'yicha saboqlar bergan. Ibn al-Jazariyning mavqeyi va qadr qimmatining naqadar ulug'ligi xususida o'z zamonasidan to hozirgi kungacha ko'pchilik olimlar guvohlik berishgan. Mazkur bitiruv-malakaviy ishning birinchi bo'limida tajvid ilmining ta'rifi, ahamiyati va uning kelib chiqish tarixi xaqida, uning ikkinchi bo'limida esa O'zbekistonga tajvid ilmining kirib kelishi va rivojlanish bosqichlari, shuningdek XIX-XX asrda O'zbekistonda yetishib chiqqan mashhur qorilar xaqida batafsil ma'lumotlar berilgan. Bitiruv-malakaviy ishi uchun dolzarb mavzu tanlangan va reja bandlari to'liq yoritishga harakat qilingan. Lekin, Ibn al-Jazariydan keyin tajvid ilimining raivojlanish bosqichlari uzviy ravishda ochib berilmagan. @diplom_ishlari telegram kanali 64
Shuningdek, diplom ishida ayrim imloviy va texnik xatolar uchrab turadi, ammo bu xatolar diplom ishi mazmuniga ta'sir qilamagan. Mazkur bitiruv-malakaviy ishini himoyaga tavsiya etish mumkin.
Taqrizchi: Gulobod Qurbonova
Download 1,44 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish