6-MAVZU YUZASIDAN SEMINAR ISHLANMASI
FERDINAND DE SOSSYURNING LINGVISTIK NAZARIYASI. TILSHUNOSLIKDA STRUKTURALIZM
REJA:
Ferdinand de Sossyurning sotsiologik ta`limoti.
Til va nutqning farqli jihatlar.
Tilshunoslikda strukturalizm yo`nalishi. Praga, Amerika, Kopengagen strukturalizm maktablari.
Mashg’ulot davomida ommaviy, jamoaviy, hamkorlikda, yakka tartibda ishlash texnologiyasi kabilardan foydalaniladi.
VIZUAL MATERIALLAR
1-savol. F. de Sossyur hozirgi zamon tilshunosligining asoschisi:
1-ilova
Ferdinand de Sossyur – buyuk tilshunos, shveysariyalik fransuz, “Umumiy tilshunoslik” fundamental asarining muallifi, “til sistemadir”, “til va nutq dialektik munosabatdadir” kabi qator g`oyalarning asoschisi.
F. de Sossyur tilshunoslikdagi sotsiologik ta'limot va sotsiologik lingvistika asoschisi. F. de Sossyurning mashhur “Umumiy tilshunoslik kursi” asari orqali tilshunoslikda strukturalizmning asosiy g`oyalari dunyoga keldi.
F. de Sossyur til hodisasini sistemali hodisa ekanligini va til sistemasini tashkil etgan belgilarni asoslab berdi.
F. de Sossyurning lingvistik nazariyalari
Til birliklari orasidagi munosabat, o`zaro bog`lanish paradigmatik va sintagmatik munosabatlarga ajraladi
2-ilova
Jamiyatning fikrni ifoda qilish sistemasini til va nutqqa ajratadi
Til sistem tuzilishga ega bo`lgan, sistem xarakterdagi ijtimoiy hodisadir
Tilshunoslik fanining birdan-bir haqiqiy obyekti tildir
F. de Sossyur lisoniy ta'limotining muhim jihatlari
Tilning ikki aspekti farqlanadi: sinxroniya va diaxroniya aspekti
Til g`oya (fikr, ma'no) tashuvchi belgilar sistemasidir
Tilshunoslik ikkiga: ichki va tashqi lingvistikaga ajratadi
F. de Sossyur qarashlarida til va nutq dixotomiyasi
3-ilova
F. de Sossyur jamiyatning fikrni ifoda qilish sistemasini til va nutqqa ajratadi
Til so`zlarning jami va nutqni qurish, tuzish qoidalaridir
Nutq esa til sistemasining so`zlashuvda yoki matnda (yozuvda) aniq berilishi, qo`llanilishidir
Til nutqdan quyidagi belgilarga ko`ra farqlanadi:
Til – ijtimoiy, nutq – individual.
Til – sistem, nutq – аsistem
F. de Sossyur ta`limotida strukturalizm g`oyalari
4-ilova
F. de Sossyurning “Umumiy tilshunoslik kursi” asarida struktural lingvistikaning asosiy g`oyalari aks etgan.
Tilning o`ziga xosligi shundaki, u tilshunoslik fanining mutlaq tekshirish obyekti hisoblanadi.
Til o`ziga xos tuzilishga, “qiyofaga” ega sistemadir.
Til shakli, ya'ni til mohiyat emas, balki shakldir. Til u yoki bu mazmunli fikrni ifodalash vositasidir.
Til munosabati, ya'ni tilning har bir holatida, ko`rinishida barcha jarayonlar til birliklarining o`zaro munosabatiga asoslanadi.
Til – potensial (imkoniyat, yashirin), nutq – real (voqelik, namoyon bo`lish).
Til – sinxron (zamonaviy), hozirgi, nutq – diaxron (tarixiy, o`tgan).
Struktural lingvistika til strukturasini til nazariyasining asosi deb bildi.
Strukturalizm g`oyalari asosiy uchta maktabda o`z aksini va asosini topdi:
1) Praga strukturalizmi
2) Amerika strukturalizmi
3) Kopengagen strukturalizmi
U
TUSHUNCHALAR TAHLILI METODI
1-TOPSHIRIQ: USHBU METOD YORDAMIDA TALABALAR YANGI ATAMALAR(TERMINLARNI) TAHLIL QILISH,YODDA SAQLASH IMKONIYATIGA EGA BO’LADILAR.
TYSHUNCHALAR, ATAMALAR (REMINLAR)
|
SIZNINGCHA BU TUSHUNCHA QANDAY MA’NONI ANGLATADI??
|
a)Paradigmatik
|
Paradigmatik munosabatlarda belgilar boshqa belgilar bilan birlashganda ma'noga ega bo'ladi.
|
b)Sintagmatik
|
Til birliklarining yotiq chiziq bo‘yicha birin-ketin o‘zaro bog‘lanib munosabat hosil qilishidir.
|
c)Aksioma
|
Ayonligi sababli isbotsiz qabul qilinadigan holat, tasdiq, fikr.
|
d)Sinxron
|
Tilni har qanday vaqtda, odatda hozirgi vaqtda o'rganishdir.
|
e)Diaxron
|
Tillni tarixning turli davrlari orqali o'rganishni anglatadi. ( Faqat tarixi)
|
f)Deskriptiv
|
matnni eng ixcham va tugal ifoda qilishni talab qiladigan tasvirlash
|
g)Distributsiya
|
bu ma`lum til birligi qo`llanishi mumkin bo`lgan va qo`llanishi mumkin bo`lmagan doiralar (kontekstlar) yig`indisidir
|
o)Glossematika
|
Glossematiklarda til sinxron - hozirgi bir davrdagi sof munosabatlarning mavhum sistemasi sifatida beriladi. Bunda har bir konkret tilning o`ziga xosligi, xususiyatlari inkor qilinadi.
|
p)Uzus
|
Til uzusi muayyan ijtimoiy jamoada qabul qilingan va kuzatilayotgan voqelikdagi faktlar bilan aniqlanuvchi malakalarning jamidir.
|
q)Strukturalizm
|
Tilni ishoralar (belgilar) sistemasi sifatida o`rganadi.Hozirgi davrda strukturalizmning asosiy maktablari uchta bo`lib, ular Praga strukturalizmi, Amerika strukturalizmi va Kopengagen strukturalizmi nomi bilan ataladi.
|
2 – TOPSHIRIQ: QUYIDAGI SAVOLLARGA JAVOB BERING,MISOL KELTIRING VA IZOHLANG.
A) Ferdinant de sossyur kim va uning qanday asarlarini bilasiz?
Ferdinand De Sossyur (18571913) Jenevada tugilgan, shveysariyalik fransuz. F. De Sossyur Hind-Yevropa tillaridagi dastlabki unli tovushlarning sistemasining tadqiqi nomli ishi elon qilindi.F. de Sossyurning fanda mashhur bolgan eng yirik asari Umumiy tilshunoslik kursi deb ataladi.
B) Ferdinant de Sossyur qaysi ta’limotga asos solgan?
Ferdinand de Sossyurning sotsiologik ta`limoti.
Sossyurning tilning ijtimoiy xususiyati haqidagi qarashlari tilshunoslikda keskin burilish bolishiga olib keldi. Xususan, uning Til material emas, balki formadir degan fikri Praga, Kopengagen, Amerika struktural maktablarining shakllanishida asosiy omil boldi. Sossyur fikricha,insonning nutq faoliyati kop qirrali hodisa bolib, falsafa, psixologiya, fiziologiya, antropologiya, matematika va boshqa fanlar bilan bogliq. Sossyur til bilan nutq ortasidagi ozaro boglanishni etirof etsada, ularni til lingvistikasi va nutq lingvistikasi tarzida alohida organishni, bunda tilshunoslik asosan til lingvistikasi bilan shugullanishi, nutq lingvistikasi esa fizika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarda organilishi kerak, deb hisoblaydi.
C) F.de Sossyurning qaysi asari ,,Yevropa tillaridagi unlilar siatemasini o’rganishga bag’ishlangan?
Hind-Yevropa tillaridagi dastlabki unli tovushlarning sistemasining tadqiqi nomli asari.
D) F.de Sossyur tilshunoslikni nechta turga ajratadi va bular qaysilar?
E) F. de Sossyur fikricha til nutqdan qaysi belgilariga ko’ra farq lanadi?
1) Til ijtimoiy, umumiy, nutq esa individual hodisa.
2) Til sistem, nutq esa asistem hodisa.
3)Til potensial (yashirin imkoniyat), nutqesa real voqelik.
4) Til sinxron, nutq esa diaxron, tarixiy hodisa.
5) Til - mohiyat, nutq hodisa.
F) F.de Sossyur tilda 2 ta aspekt sinxroniya va diaxroniyani farqladi. Ushbu tushunchalar haqida nimalarni bilasiz?
Sossyur tilda 2 aspektni: sinxroniya va diaxroniyani farqlaydi. Uning fikricha, til sistemasi va strukturasini organishda ayniqsa sinxron aspektning ahamiyati katta, tilshunoslik fanining bosh vazifasi til hodisalarining bugungi kundagi holatini organishdir va bu tilning tarixini, boshqa tillar bilan qiyosini organishdan avval bolishi kerak.
G) Struktural tilshunoslik qachon yuzaga keldi va uning asosiy g’oyasi nimadan iborat?
Strukturalizm atamasi va tushunchasi dastlab golland faylasufi X.I.Boasning 1939 yilda nashr qilingan maqolasida tilga olingan bolib, u tilni belgilar sistemasi sifatida organuvchi, tilshunoslikning asosiy komponentlari fonetika, grammatika, leksika ortasidagi ozaro boglanish va munosabatlarni tekshiruvchi, tilning tuzilishi togrisidagi talimot hisoblanadi.Strukturalizm tilni faqat tarixiy tomondan va qiyoslab organishni cheklash, har bir tilni grammatik qurilishi va amal qilishi nuqtai nazaridan organishni ilgari suradi.
K) Praga strukturalizm maktabining asosiy g’oyasi nimadan iborat?
Praga struktural maktabining funksional lingvistika deb atalishiga sabab u tildagi har bir elementning oz funksiyasi mavjud, deb hisoblaydi. Ushbu maktab namoyondalari tilning morfologik tuzilishi, sintagmalar, lingvistik nominatsiyalarni jiddiy organdilar, sintagmatikani alohida nazariya sifatida ilgari surib, gap bolaklarini ananaviy organuvchi sintaksisga qarama-qarshi qoydilar.
Xususan, ozaro mantiqiy munosabatlarda gap bolaklarining aktual qismlarga bolinishi togrisidagi Mateziusning talimoti katta obroga ega boldi.
L) Amerika strukturalizm maktabining asoschisi kim?
Ushbu lingvistik maktab Amerikaning mashhur lingvisti va antropologi Frans Boas (1858-1942) ilmiy qarashlari asosida 1933-1957 yillarda AQShda vujudga keldi.
M) Kopengagen strukturalizmi maktabiining asosiy g’oyasi nimadan iborat?
Tilshunoslikdagi bu yo`nalish glossematikadeb ham ataladi.
Kopengagen strukturalizmining asoschisi Lui Yelmslev (1899-1965) bo`lib, o`zi yaratgan maktabga 1936 yilda glossematika nomini berdi. Bu bilan olim tilga, til hodisalariga avvalgi tilshunosliktadqiqotchilardan farqli yangicha nuqtayi nazardan yondashayotganligini alohida qayd etadi.
Glossematiklarda til sinxron - hozirgi bir davrdagi sof munosabatlarning mavhum sistemasi sifatida beriladi. Bunda har bir konkret tilning o`ziga xosligi, xususiyatlari inkor qilinadi. Ular «tilshunos tilning real elementlari orasidagi o`zaro munosabatni emas, balki tildagi zamon va makon chegarasi bo`lmagan munosabatlar strukturasinigina tekshirishi lozim, degan universal tahlimotni yaratmoqchi bo`ladilar.
3- TOPSHIRIQ: Glossariyni to`ldiring:
Atamaning o’zbek tilida nomlanishi
|
Atamaning ingliz tilida nomlanishi
|
Atamaning rus tilida nomlanishi
|
Atamaning izohi
|
Strukturalizm
|
Structuralizm
|
структурализм
|
lot. structure — tuzilish, joylashish, tartib) u tilni belgilar sistemasi sifatida organadi
|
Praga strukturalizmi
|
Prague structuralism
|
Пражский структурализм
|
Strukturalizmning dastlabki qarashlarii 1926 yilda Chexoslavakiyadagi Praga lingvistik togaragi tomonidan tashkil qilingan, 1929 yildan mustaqil oqim sifatida rivojlanib, oz qarashlarini 10 yil mobaynida muntazam nashr qilingan Praga lingvistik togaragining asarlarida ifoda qilingan.
|
Amerika strukturalizmi
|
American structuralism
|
Американский структурализм
|
Ushbu lingvistik maktab Amerikaning mashhur lingvisti va antropologi Frans Boas (1858-1942) ilmiy qarashlari asosida 1933-1957 yillarda AQShda vujudga keldi.
|
Kopengagen strukturalizmi
|
Copenhagen structuralism
|
Копенгагенский структурализм
|
Kopengagen strukturalizmi XX asrda - 30 yillarning boshlarida Daniyada tashkil topdi. Tilshunoslikdagi bu yo`nalish glossematikadeb ham ataladi.
|
“ASSESSMENT METODI”
4-TOPSHIRIQ: Test topshiriqlarini bajaring:
1. Ferdinant de Sossyur tilshunoslikni nechchi turga ajratadi va ular qaysilar?
a) 3 ta turga. Ekstralingvistika, sotsiolingvistika, ichki lingvistika
b) 2 ta turga. Ichki lingvistika va tashqi lingvistika
c) 1 ta turga. Komparativistika.
2. Struktural lingvistika qachon paydo bo’lgan?
a) XX asrning 20-yillarining oxirida
b) XV asrning 10-yillarining boshida
c) XXI asrning 30- yillari ohirida.
3. Funksional lingvistika maktabi vakillari to’g’ri keltirilgan javobni aniqlang?
a) Vilgelm Fon Gumbolt, Rasmus Rask, Avgust SHleyxer
b) Frans Boas, Eduard Sepir, Leonard Blumfuld
c) R.O.Yakobsan, N.S.Trubetskoy, B.Gavranek.
4. Amerika strukturalizm maktabi asoschisi kim?
a) Tilshunos olim Frans Boas
b) Leonard Blumfild
c) Eduard Sepir.
5. Kopengagen strukturalizmi qachon va qaerda tashkil topgan?
a) XX asrning 20-30- yillarida Germaniyada
b) XX asrning 20-yillarida Chehoslavakiyada
c) XX asrning 30-yillar boshida Daniyada.
6. Kopengagen strukturalizmi yana qanday nom bilan ataladi?
a) Deskriptiv lingvistika
b) Glossematika
c) Funksional lingvistika.
7. F.De Sossyur o’zining qaysi asarida strukturalizmning eng eng asosiy, bosh g’oyasini ta’kidlab o’tgan?
a) “Umumiy tilshunoslik kursi” asarida
b) “Hind Yevropa tillaridagi dastlabki unlilar sistemasining tadqiqi” asarida
c) “Umumiy grammatika prinsiplari” asarida.
8. Kopengagen strukturalizmi maktabi vakillari to’g’ri ko’rsatilgan javob qaysi?
a) L. Blumfild, Z.Xarris, K.Payk
b) Lui Yelmslev, V.Bryondal, X.Uldal.
9. Ferdinand de Sossyur belgilar borasidagi fanni qanday nomlashni taklif qilgan?
A) semiologiya de
B) semiotika deb
C) semantika deb
D) lingvosemiotika deb
10. Ferdinand de Sossyur belgining qanday xususiyatlarini ko‘rsatgan?
A) anglatiladigan va anglatuvchi
B) anglatgan va anglatuvchi
C) ifodalanuvchi va ifodalovchi
D) mohiyat va mazmun
11. Ferdinand de Sossyur fikricha, ...
A) til va nutq – nutqiy faoliyatning ikki tomoni
B) til va nutq faoliyati – nutqning ikki tomoni
C) nutq va nutqiy faoliyat – tilning ikki tomoni
D) og‘zaki va yozma nutq – nutqiy faoliyatning ikki tomoni
12. F. de Sossyur fikri bo‘yicha, til va nutq orasidagi asosiy farqlar quyidagilar:
A) til ijtimoiy, nutq esa individual
B) til individual, nutq esa ijtimoiy
C) til o‘zgaruvchan, nutq esa turg‘un (harakatsiz)
D) til dinamik, nutq esa sinxron
13. F. de Sossyur g‘oyasi asosida vujudga kelishiga asos bo‘lgan oqimning nomi:
A) Yosh grammatikachilar
B) struktural lingvistika
C) komparativistika
D) lingvosemiotika
14. Til va nutq muammosi haqida qaysi olim mukammal fikr yuritgan?
A) F. de Sossyur
B) M.V. Lomonosov
C) A.A. Potebnya
D) A. Shleyxer
15. F. dе Sossyur tilda nеchta aspеktni farqlaydi?
A) ikkita aspеktni
B) to`rtta aspеktni
C) bеshta aspеktni
D) sakkizta aspеktni
16. F. dе Sossyurning fikricha til nutqdan nеchta bеlgisiga ko`ra farqlanadi?
A) bеshta bеlgisiga
B) sakkizta bеlgisiga
C) yettita bеlgisiga
D) uchta bеlgisiga
17. Til va nutq muammosi haqida qaysi olim mukammal fikr yuritgan?
A) F. dе Sossyur
B) M.V. Lomonosov
C) Aristotеl
D) A. Potеbnya
18. Til antinomiyasi qaysi tilshunos olim nomi bilan bog’liq?
A)V. fon Gumbolt
B) A. Shleyxer
C) L. Blumfild
D) N. Xomskiy
KROSSWORD
1. F.de Sossyur tilshunoslikdagi qaysi ta’limotning asoschisi? Strukturalizm
2. Eduard Sepir tilshunoslikning qaysi tarmog’iga asos soldi?
3. Deskriptiv lingvistika maktabi asoschisi kim?
4. “Umumiy grammatika”, “Kelishik kategoriyasi” asarlarining muallifi kim?
5. Daniyada tashkil topgan strukturalizm yo’nalishi nomi qaysi? Kopengagen
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
E
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1
|
|
|
T
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3
|
F
|
R
|
A
|
N
|
S
|
B
|
O
|
A
|
S
|
|
|
|
|
|
|
|
O
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
L
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4
|
L
|
U
|
I
|
Y
|
E
|
L
|
M
|
S
|
L
|
E
|
V
|
|
|
|
|
N
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
G
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
V
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
I
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
S
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
T
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
I
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
K
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5
|
|
|
|
A
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Foydalanish uchun adabiyotlar:
1. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – Т., 2016.
2. Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. – Т., 1979.
Do'stlaringiz bilan baham: |