Mavzu: qushlarning tabiatdagi va inson hayotidagi

---

 

Muallif: 

Namangan 

viloyat 

Uchqo‘rg‘on  tumani  39-umumiy 

o‘rta  ta’lim  maktabi  biologiya  fani 

o‘qituvchisi Mamajanova Nodira 

MAVZU:  QUSHLARNING TABIATDAGI VA INSON HAYOTIDAGI 

AHAMIYATI. 

Darsning  ta’limiy  maqsadi: 

Qushlar  haqida  olingan  bilimlarni  umumlashtirish, 

mustahkamlash. 

Darsning  tarbiyaviy  maqsadi: 

O‘quvchilarda  ekologik  ong  va  ekologik 

madaniyatni shakllantirish. 

Darsning  rivojlantiruvchi  maqsadi:

  O‘quvchilarning  intelektual  salohiyatini 

oshirish, o‘quvchilarda qushlarga bo‘lgan mehrni uyg‘otish. 

Darsning  jihozi: 

7-sinf  darsligi,  qo‘shimcha  adabiyotlar,  “Bioloto”  daraxti,  turli 

qushlar rasmlari, jadvallar, buklamalar, rasmli tarqatmalar. 

Darsning usuli: 

“Aqliy hujum” guruhlarda ishlash, “Klaster”, “Topqirlar” o‘yini.  

Darsning borishi:  

I. 

Tashkiliy  qism:

  Salomlashish,  davomatni  aniqlanadi,  sinf  xonasi  va 

o‘quvchilarning  darsga  tayyorligini  tekshiriladi,  navbatchi  axboroti 

tinglanadi, 

Darsning shiori:  

“Fan bilan kengayar nazar, tasavvur 

Fan- quyosh singari sochar zarrin nur.” 

Keling  aziz  o‘quvchilar  bugungi  darsimizning  ma’naviyat  daqiqasida  eng  muhim 

ekologik  muammolar  haqida  suhbatlashsak.  Siz  o‘quvchilar  sayyoramizdagi 

qanday global ekologik muammolar haqida bilasiz?

 

 

---

 

-  Dunyo  aholisining  mutassil 

kechakka bo‘lgan ehtiyojning 

o‘rmon  hududlarining  qisqarishi

qatlamining kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir.

-  Tabiiy  va  mineral  xomashyo  zaxiralaridan  nooqilona  foydalanish,  ulkan 

sanoat  korxonalarining  bunyod  etilishi  natijasida  chiqindilarning  kata 

miqdorda  chiqarilishi  asosiy  suv havzalari  va  yer 

bo‘ldi. 

-  Ona  sayyoramiz

tuproq  nurashi,  o‘

ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda.

-  Mutaxassislarning taki

haroratining asta 

quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo b

22 mlrd tonnaga yaqin 

-  BMT huzuridagi iqlim 

guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi  

harorat odatdagidan 6.4 daraja yuqori b

O‘quvchilar  aytib  o‘tgan 

yechimini kutayotgan global ekologik muammolar k

 

Dunyo  aholisining  mutassil  o‘sishi,  oziq  –  ovqat,  yonil

lgan ehtiyojning o‘sishiga sabab bo‘layotgan, bu 

rmon  hududlarining  qisqarishiga,  tuproq  tuzilmasining  buzilishi,  ozon 

g kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir.

Tabiiy  va  mineral  xomashyo  zaxiralaridan  nooqilona  foydalanish,  ulkan 

sanoat  korxonalarining  bunyod  etilishi  natijasida  chiqindilarning  kata 

miqdorda  chiqarilishi  asosiy  suv havzalari  va  yer  maydonlarini  ifloslantirib 

Ona  sayyoramizda  ekologiyaning  tobora  izdan  chiqayotgani  yer  yuzida 

o‘rmonlardan  mahrum  bo‘lish,  tuzli  yom

ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda.

Mutaxassislarning takidlashlaricha, yer atmosferasidagi yillik 

haroratining asta – sekin ko‘tarilib borishiga ochiq elektrostansiyalari, zavod 

quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo b

22 mlrd tonnaga yaqin zararli gazlarning chiqarishi sabab b

BMT huzuridagi iqlim o‘zgarishlarini o‘rganuvchi hukumatlararo ekspertlar 

guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi  

harorat odatdagidan 6.4 daraja yuqori bo‘ladi. 

tgan  ma’lumotlarni  umumlashtirib,  slayd  orqali  quyidagi 

yechimini kutayotgan global ekologik muammolar ko‘rsatiladi.

 

 

ovqat,  yonilg‘i  va  kiyim  – 

layotgan, bu o‘z navbatida 

tuproq  tuzilmasining  buzilishi,  ozon 

g kamayishi va havo haroratining isishiga olib kelayotir. 

Tabiiy  va  mineral  xomashyo  zaxiralaridan  nooqilona  foydalanish,  ulkan 

sanoat  korxonalarining  bunyod  etilishi  natijasida  chiqindilarning  kata 

maydonlarini  ifloslantirib 

da  ekologiyaning  tobora  izdan  chiqayotgani  yer  yuzida 

lish,  tuzli  yomg‘irlar,  atmosfera 

ifloslanishi, ozon qatlami buzilishi va boshqa ofatlarni keltirib chiqarmoqda. 

dlashlaricha, yer atmosferasidagi yillik o‘rtacha havo 

tarilib borishiga ochiq elektrostansiyalari, zavod 

quvurlari va boshqa ifloslantiruvchi manbalalarning havo bo‘shlig‘iga yiliga 

zararli gazlarning chiqarishi sabab bo‘lmoqda. 

rganuvchi hukumatlararo ekspertlar 

guruhi ma’ruzasida ta’kidlanishicha XXI asr oxiriga borib yerdagi  o‘rtacha 

lashtirib,  slayd  orqali  quyidagi  o‘z 

rsatiladi. 

 

---

 

 

 

 

 

 

O‘quvchilar  shu  o‘rinda  M.  Gandining  quyidagi  so‘zlarini  aytib  o‘tmoqchiman. 

“Tabiat sabr – toqatning chegarasi bor, agar inson yovuzliklari chegaradan oshsa, u 

o‘ch olishni boshlaydi”. 

Kelajakda  sizlarning  ichingizdan  global  ekologik  muammolarni  yechimini 

topuvchi insonlar yetishib chiqadi, degan umiddaman. 

                               

---

 

 

II. 

Uy vazifasini tekshirish va baholash. 

O‘quvchilarning  uyga  berilgan  vazifalarini  tekshirish  uchun  “Bioloto”  o‘yinidan 

foydalanaman. Bunda bitta kata daraxt chiziladi. Unga mevalar o‘rnatiladi. Har bir 

mevaga  raqam  va  uning  orqasiga  savol  yoziladi.  Har  bir  guruhdan  bittadan 

o‘quvchi chiqadi. Maxsus idishdagi raqamlar aralashtiriladi. Qaysi raqam tanlansa, 

daraxtdagi o‘sha raqamli meva oraqsidagi savolga javob beriladi. 

Savolga  to‘g‘ri  javob  bergan  o‘quvchilar  o‘z  guruhlari  uchun  “Rag‘bat” 

kartochkasiga ega bo‘ladilar, javob berolmagan o‘quvchilar esa aksincha. 

III. 

Yangi mavzu: 

 Qushlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati.

 

Yangi  mavzuni  boshlashdan  oldin,  sinf  o‘quvchilarini  kichik  guruhlarga  bo‘lib 

olinadi.  

I-guruh – “Ekologlar” 

II-guruh – “Ona tabiat” 

III-guruh – “Tabiat posbonlari”

 

REJA: 

1.  Qushlarning tabiatdagi ahamiyati. 

2.  Qushlarning inson hayotidagi roli. 

3.  Qanotli do‘stlarimizni asrash. 

Endi  har  bir  guruh  uchun  stol  ustiga  1  ta  oq  vatman  qog‘oz  tarqatiladi.  Har  bir 

guruhga  aniq  topshiriqlar  beriladi  va  ular  bu  topshiriqlarni  “Klaster”  usulida  6 

daqiqa ichida taqdimot qilishlari kerak bo‘ladi. 

 

1-guruhga topshiriq – Qushlarning tabiatdagi sanitarlik vazifasi. 

2-guruhga topshiriq – Qushlarning inson hayotidagi ahamiyati.  

3-guruhga topshiriq – Qanotli do‘stlarimizni asrash choralari. 

---

 

Past  o‘zlashtiruvchi  o‘quvchilar  bilan  yakka  tartibda  ishlash  uchun  rasmli,  testli 

kartochkalar  tarqatib  beriladi,  javob  uchun  2  daqiqa  ajratiladi  (chunki  guruhlar 

tayyorlanib bo‘lguncha bu o‘quvchilarning javoblarini olib bo‘lish kerak.) 

Guruh o‘quvchilari berilgan topshiriqni klaster usulida ta’riflab berishadi. 

I-guruh – “Ekologlar” 

 

II-guruh – “Ona tabiat” 

 

---

 

III-guruh – “Tabiat posbonlari”

 

 

 

 

O‘qituvchi o‘quvchilarning fikrlarini xulosalaydi.  

Demak  qushlarning  tabiatdagi  va  inson  hayotidagi  ahamiyati  juda  muhim 

ekan.  Ular  tabiatning  inson  hayotining  ajralmas  qismidir.  Qushlar  hayotimiz 

quvonchlaridan  biridir.  Qushlar  keng  tarqalganligi  va  ko‘p  miqdorda  oziqlanishi 

tufayli  tabiatga  katta  tasir  ko‘rsatadi.  Hashoratxo‘r  va  yirtqich  qushlar  tabiatda 

hashoratlar va kemiruvchilarning ko‘payib ketishini cheklab turadi. 

Qushlar tabiatda o‘simliklar urug‘ini tarqatishda ham muhim ahamiyatga ega. 

Yana  bazi  tropik  o‘simliklar  gulining  changlanishida  nectar  bilan  oziqlanadigan 

qushlar  (masalan,  nektarchilar  va  kolibrilar)  ishtirok  etadi.  Qushlarning  inson 

uchun  ahamiyati  katta  ular  zararkunandalar  va  kasallik  tarqatuvchi  hashoratlarni 

qirib,  ekinlar  hosilini  oshirishga  yordam  beradi.  Bitta  chug‘urchuq  oilasi  jo‘ja 

boqish  davrida  8000-10000  ta  qo‘ng‘iz  yoki  uning  qurtini  va  150000dan  ko‘proq 

zararkunanda kapalaklar qurtini istemol qiladi. 

---

 

 

Yirtqich qushlar

kemiruvchilarni qirib, kata

1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratx

muhofaza qilish, ularni dala va bo

IV. 

Yangi 

mavzuni 

mustahkamlash 

uchun 

“Topqirlar” 

foydalaniladi.

1.  Tasqaraning tirnoqlari? (kuchsiz)

2.  Kalxatning dumi? (ayri)

3.  Kolumbiyada qancha qush turi bor? (1700ta)

4.  Qanotsiz qush? (kivi)

5.  Dunyodagi eng mitti qush? (kalibri)

6.  Qaysi qushlar uchmaydi? (pingvin, tuyaqush)

qushlar ham ekinlarning zararkunandalari va

kata foyda keltiradi. Yoz davomida bitta yapaloq qush 

1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratx

muhofaza qilish, ularni dala va bog‘larga jalb etish zarur.                                          

Yangi 

mavzuni 

mustahkamlash 

uchun 

“Topqirlar” 

foydalaniladi. 

Tasqaraning tirnoqlari? (kuchsiz)   

Kalxatning dumi? (ayri) 

Kolumbiyada qancha qush turi bor? (1700ta) 

Qanotsiz qush? (kivi) 

Dunyodagi eng mitti qush? (kalibri) 

Qaysi qushlar uchmaydi? (pingvin, tuyaqush) 

 

 

va kasallik tarqatuvchi 

Yoz davomida bitta yapaloq qush 

1000ga yaqin kalamush va sichqon yeydi. Shuning uchun hashoratxo‘r qushlarni 

                                                                             

 

Yangi 

mavzuni 

mustahkamlash 

uchun 

“Topqirlar” 

o‘yinidan 

---

 

7.  2000 xil sayraydigan qush? (bulbul) 

8.  Begona inga tuxum qo‘yuvchi qush? (kakku) 

9.  Atlas ko‘ylak qanoti, xushhabarchi odati? (zag‘zg‘on)  

10. Eng qadimgi qush? (arxeoptriks) 

O‘quvchilar bilimini yanada  mustahkamlash uchun  guruhlarga biologik  masalalar 

beriladi. 

 

1 – guruh uchun  masala. 

Kabutar bir daqiqa tinch turganida 26 marta, uchganida esa 400 marta nafas oladi. 

Agar uchib borayotgan kabutar galasida 20 ta kabutar bo‘lsa, ularning hammasi 3 

daqiqada necha marta nafas olib chiqaradi? 

Yechish: 1 ta kabutar – 400 marta nafas olib chiqaradi (1 daqiqa) 

20 ta kabutar – x  

X  =  400  *  20  =  8000  marta  nafas  olib  chiqaradi.  Bundan  foydalanib  galaning  3 

daqiqada necha marta nafas olib chiqarishini topamiz. 

 

1 daqiqa 20 ta kabutar -------- 8000 marta nafas olsa  

3 daqiqada 20 ta kabutar ------- X 

X = 8000 * 3 = 24000 marta nafas oladi. 

Javobi: 20 ta kabutar 3 daqiqada 24000 marta nafas oladi. 

                                                                                                                                             

2 –  guruh uchun  masala.  

Qirg‘ovul chiroyli va yirik qush, erkagining og‘irligi 1500 gr keladi. Bordiyu 6 m

2

 

maydonda 20 ta erkak qirg‘ovul turgan bo‘lsa, ularning umumiy og‘irligi necha kg 

keladi? 

---

 

Yechish: 1 ta qirg‘ovul og‘irligi -------- 1500 gr 

               20 ta qirg‘ovul og‘irligi ------- X 

               X = 1500 * 20 = 30000 gr = 30 kg 

               Javob: 20 ta qirg‘ovulning og‘irligi 30 kg ga teng. 

 

3-guruh uchun masala. 

Pingvin  uchish  qobiliyatini  yo‘qotgan  qush  sifatida  taniymiz.  Pingvin  soatiga  30 

km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi. 3 soatda qancha km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi? 

Yechish:  1 soatda----- 30 km 

                 3 soatda------X 

                  X= 30 km* 3 soat / 1soat=90 km. 

                  Javob: 3 soatda 90 km tezlikda sho‘ng‘ib suzadi. 

O‘quvchilarning  dars  davomida  to‘plagan  rag‘bat  kartochkalariga  qarab 

baholanadi. 

V. 

Uyga  vazifa:

  Mavzuni  to‘liq  o‘qish,  savollarga  og‘zaki  tayyorgarlik 

ko‘rish, yoqtirgan qushlari rasmini chizib kelish.