Mavzu: O’zbekistonning geosiyosiy o’rni va kelajagi,uning dunyo siyosiy va ijtimoiy- iqtisodiy xaritqsidagi o’rni

Mavzu: O’zbekistonning geosiyosiy o’rni va kelajagi,uning dunyo siyosiy va ijtimoiy- iqtisodiy xaritqsidagi o’rni.

Mavzu asosida savol – javob qilinadi Geosiyosat asoslari qismlarga bo’lib o’rganiladi1.Geosiyosat fani haqida tushuncha.

2. Geosiyosiy bosqichlar

3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari.

4. Geosiyosat klassiklarining asosiy g’oyalari, tamoyillari va hozirgi

zamon geosiyosat maktablari, nazariyalari.

. Geosiyosat fanini o’rganish uchun yana qanday fanlar bo’yicha bilimlar bo’lishi taqozo etiladi?

2. Qanday omillar geosiyosiy omillar bo’lib hisoblanadi?

3. Geosiyosat fanining asosiy vazifasi nimadan iborat?

4. Qaysi olim "geosiyosat" tushunchasini qachon fanga olib kirgan?

5. F. Ratsel tomonidan ishlab chiqilgan geosiyosiy qonunlarni aniqlang.

6. F. Ratsel katta davlatlar va geografik ekspansiya to’g’risida qanday fikr bildirgan?

7. F. Ratsel davlatning asosiy xususiyatlariga nimalarni kiritgan?

8. Davlat to’g’risida R. Chellen qanday fikr bildirgan?

9. Jahonda birinchi geosiyosatchilar maktabining asoschisi kim?

1. O’zbekiston Respublikasi O’rta Osiyoning markazida joylashgan bo’lib, hududi shimoli g’arbda Orol dengizi va Ustyurt platosidan, janubda Afg’oniston bilan Amudaryogacha, sharq va janubi sharq tomonlarda Tyanshan va va Hisor-Oloy tog’larigacha cho’zilgan.

Hududining eng muhim jihatlaridan biri shundan iboratki, bu erda qorli cho’qqilar, baland tog’ muzliklari, katta vodiylar, keng vohalar bilan birga bepoyon cho’l va qir-adirlar mavjud.

O’zbekistonning maydoni 448,9 ming kv. km, shuning to’rtdan uch qismini tekisliklar va platolar, qolgan to’rtdan bir qismini tog’oldi hududlari va tog’lar tashkil etadi. Hududning katta qismida mo’tadil iqlim, faqat chekka janubida subtropik iqlim xukmron

O’zbekistonning makrogeografik o’rni noqulay. U Dunyo okeanidan ancha uzoqda, materik ichkarisida joylashgan. Dunyo okeaniga chiqish uchun shimol tomonga Qozog’iston va Rossiya (Novorossisk, Naxodka), Latviya (Klaupeda) portlari, janubi-g’arb tomonda Fors korfazidagi (Abadan) portga Turkmaniston va Eron hududlari orqali avtomobil va temir yo’llarda borish mumkin. Undan tashqari Xitoy hududlari orqali (Toshkent – Andijon O’sh – Ergashtom–Qashqar Tinch okean) Tinch okeanga, Afg’oniston va Pokiston hududlari orqali Xind okeaniga chiqish imkoniyatiga ega Ammo oxirgi yo’nalish to’g’risida Afg’onistondagi siyosiy vaziyat yanada yaxshilangandan keyingina so’z yuritish mumkin.

O’zbekistonning mezogeografik o’rni ham makrogeografik o’rniga o’xshab ketadi. Shu Bilan birga mamlakatimizda mikrogeografik (yani O’rta Osiyo mintaqasidagi) o’rni qulay O’zbekiston O’rta Osiyo mamlakatlari o’rtasida joylashgan, shuning uchun uning hududi boshqa mamlakatlar uchun ko’prik vazifasini bajaradi.

O’zbekiston xilma – xil tabiiy ayniqsa, mineral resurslarga boy mamlakat. U O’rta Osiyo mamlakatlari ichida iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan davlatdir.

Unda sug’orma dehqonchilik va u bilan bog’liq bo’lgan paxtachilik. ipakchilik va qorako’chilik yuqori darajada taraqqiy etgan. Shu sababli O’zbekiston paxta, pilla etishtirish hamda qorako’l teri tayyorlash bo’yicha jaxon mamlakatlari orasida yuqori o’rinlarni egallab kelmoqda.

O’zbekiston rivojlangan sanoat majmuiga ega. Sanoat tarmoqlari ichida elektroenergetika, yoqilg’i sanoati, mashinasozlik (traktorsozlik va qishloq xo’jaligi mashinasozligi, avtomobilsozlik ), Kimyo va neftkimyosi, qurilish materiallari, engil va oziq – ovqat sanoati katta ahamiyatga ega.

O’zbekistonda 2002 – yilda 2,5 mln tonna ko’mir , 7,5 mln tonna neft, 57 mlrd kub m tabiiy gaz qazib olindi. Mamlakatimiz dunyoda oltin, kumush, qo’rg’oshin, mis va uran rudalari qazib olishda ham yuqori o’rinlarni egallaydi.

O’zbekiston kimyoviy xomashyo resurslari (Osh va kaliy tuzlari, fosforitlar) bezak toshlari ( granit, marmar) va qurilish materiallarning katta zaxiralariga ega. Bularning barchasi jaxon miqiyosida mamlakat obro’sini ko’taradi va uni dunyoga mashxur qiladi.

Shu bilan birga mineral resurslar, ayniqsa strategik ahamiyatga ega resurslarning (oltin neft gaz) katta zaxiralari mavjudligi O’zbekistonning geostrategik ahamiyatini oshiradi. Agar mineral resurslarga er – suv resurslari qo’shilsa, mamlakat ahamiyati yanada yuqoriga ko’tariladi.Chunki er – suv resurslari asosida dexqonchilik ekinlari etishtiriladigan sug’orma dexqonchilik rivojlangan. Respublikada 4 mln gektardan ortiq sug’orma erlar mavjud. Bu MDX davlatlari ichida Rossiyadan keyingi ikkinchi ko’rsatkichdir. Sug’orma erlarning deyarli 95% xaydaladigan erlardan iborat. Xaydaladigan erlarga yana bahorikor dexqonchilik erlari xam qo’shiladi. Xaydaladigan erlarning umumiy maydoni 4 mln gektardan oshadi.

Inson resurslarining 50,3 foizini mexnat resurslari tashkil etadi. O’zbekiston aholisining soni 2002 – yil 1 – yanvar ma’lumotlariga ko’ra 25,2 mln ga etdi. Shundan 12, 7 mln kishi mexnat resurslarini tashkil etadi. O’zbekiston aholii soni bo’yicha 230 ta mamlakat ichida 37 – o’rinni egallaydi. Jami aholining 37,1 foizi shaxar va shaxarchalarda, 62,9 foizi qishloq joylarida istiqomat qiladi. Shaxar aholisini xissasiga ko’ra O’zbekiston O’rta Osiyoda Turkmanistondan keyingi o’rinda turadi. Lekin mintaqadagi shaxar va shaxarchalarning asosiy qismi, shu jumladan, yirik va katta shaxarlarning kupchiligi O’zbekistonda joylashgan.

O’zbekiston dunyo miqiyosida neft qazib olish bo’yicha 22 – 24, gaz bo’yicha 5-6 o’rinlarni egallaydi. Mamlakat aholi jon boshiga xisoblaganda elektroenergiya (1900 kvt soat), mineral o’g’itlar, tsement ishlab chiqarish bo’yicha xam jaxon mamlakatlari ichida munosib o’rinlarni egallaydi xamda qator Osiyo va Afrika mamlakatlaridan oldinda turadi.

2. O’zbekistonning geosiyosiy o’rni. 1991 yilda sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi uning asosida qator mustaqil suveren davlatlarning, shu jumladan O’zbekiston Respublikasining vujudga kelishiga sabab bo’ldi.

O’zbekiston davlat mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab, o’zining ichki va tashqi siyosatini ishlab chiqish, boshqa davlatlar bilan ikki tomonlama aloqalar o’rnatish borasida muhim tadbirlarni amalga oshirdi.

Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi va O’zbekistonning davlat mustaqillikka erishishi natijasida mamlakatimizda quiydagi o’zgarishlar ro’y berdi:

1.Ilgari «Markaz» tomonidan boshqariladigan vazifalarni endi O’zbekistonni o’zi mustaqil ravishda bajarishiga to’g’ri kelmoqda.

2.Ijtimoiy siyosiy o’zgarishlar iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bunda rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish ushbu masalani nazariy va amaliy muammolari echimini taqozo etmoqda.

3.O’zbekiston boshqa O’rta Osiyo davlatlari kabi Rossiya bilan janub va janubi-g’arbida joylashagan Pokiston, Eron va Turkiya davlatlari o’rtasida «Bufer-davlat» rolini bajarmoqda.

4.O’zbekiston O’rta Osiyo davlatlari ichida AQSh pozitsiyasini qo’llayotgan mamlakat. Bunday holat o’ziga xos ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy samaralar berishi mumkin.

5.O’zbekiston O’rta Osiyoda egallagan qulay geostrategik o’rni, boy va xilma-xil tabiiy resurslari, tabiati bilan ko’pchilik davlatlar, shu jumladan, AQSh va Rossiya e’tiboini o’ziga jalb qilmoqda. Bunday sharoitda hech ikkilanmasda yagona yo’lni tanlab olish zarur. Bu o’rinda O’zbekiston prezidenti I.A Karimov tomonidan tanlangan yo’l, ya’ni AQSh pozitsiyasini qo’llab quvvatlash-hozir vaqtdagi eng haqqoniy va maqbul yo’ldir, shu bilan birga O’zbekiston qo’shni davlatlari, dasttavval Rossiya bilan o’rnatilgan aloqalarini davom ettirishi ham maqsadga muvofiqdir.

. O'zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyingI yutuqlari.

Mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O'zbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan puxta tashqi siyosiy yo'lni belgilash, jahon hamjamiyatiga qo'shilish, xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy aloqalar o'rnatish masalalari dolzarb vazifa sifatida ko'ndalang bo'lib turardi. Negaki, davlatimiz mustaqilligini mustahkam-lash, mamlakatimizning xavfsizligi, barqarorligi va taraqqiyoti ko'p jihatdan ana shu vazifalarning oqilona hal etilishiga bog'liq bo'lib qolgan edi. Bu osongina yechiladigan vazifalar emas edi. Masalaning murakkabligi shundan iborat ediki, sobiq Ittifoq davrida tashqi siyosat yuritish, tashqi dunyo bilan aloqa qilish, tashqi savdoni tashkil etish Moskva, markaziy hokimiyat tomonidan olib borilar edi. Respublikalar esa, jumladan, O'zbekiston ham tashqi dunyodan ajralgan, to'g'ridan to'g'ri aloqa qilol-maydigan yopiq mamlakat edi. Shu bois davlatimiz tashqi siyosat yuritish tajribasiga ham, jahon diplomatiyasini, tashqi iqtisodiy faoliyatni biladigan kadrlariga ham ega emas edi. Respublikada bunday kadrlar i. yorlovchi birorta ham o'quv yurti yo'q edi. Vaziyat zudlik bilan tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishni talab qilmoqda edi. O'z­bekiston rahbariyatiga bu sohadagi ko'p qirrali ishlarni boshi-dan boshlashga to'g'ri keldi.

Prezident Islom Karimov o'zining ,,O'zbekistonning o'z istiqlol va taraqqiyot yo'li" va boshqa asarlarida mustaqil tashqi siyosat yuritish qoidalarini belgilab berdi. O'zbekiston Res-publikasi Konstitutsiyasining 17- moddasida mamlakatimiz tashqi siyosatining asosiy qoidalari aniq belgilandi va qonun-lashtirildi. Respublikaning tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga soladigan qonunlar qabul qilindi. ,,O'zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to'g'risida"gi, ,,Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlari to'g'risida"gi, „Tashqi iqtisodiy faoliyat to'g'risida"gi va boshqa qonunlar hamda normativ hujjatlar ana shular jumlasidandir. Bular faol va keng ko'lamli hamkorlik uchun mustahkam huquqiy kafolat yaratib berdi.

Xalqaro huquq normalarining ichki qonunlardan ustunligi respublika qonunchilik faoliyatida o'z ifodasini topdi. Birinchidan, respublika qonunlari xalqaro huquq normalariga doimo muvofiqlashtirilmoqda va yaqinlashtirilmoqda. Ikkinchidan, mamlakatimiz xalqaro normalarning bajarilishini kafolatlay-digan hamma majburiyatlarni o'z zimmasiga oldi.

Tashqi aloqalarni ta'minlaydigan vazirliklar va muassasalar tashkil etildi. Tashqi ishlar vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (agentligi), Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki, ixtisoslashtirilgan tashqi savdo firmalari shular jumlasidandir. Jahon iqtisodiyoti va diplomatiyasi universiteti, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi va boshqa universitetlarda tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi uchun mutaxassis kadrlar tayyorlash yo'lga qo'yildi.

1991-yilda sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi uning asosida qator mustaqil suveren davlatlarning, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasining vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.

  O‘zbekiston Davlat mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab, o‘zining ichki va tashqi siyosatini ishlab chiqish, boshqa davlatlar bilan ikki tomonlama va ko‘p tomonlama aloqalar o‘rnatish borasida muhim tadbirlarni amalga oshirdi.

  Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi va O‘zbekistonning Davlat mustaqilligiga erishishi natijasida mamlakatimizda quyidagi o‘zgarishlar sodir bo‘ldi:

1. Ilgari «markaz» tomonidan boshqarilgan vazifalarni endi O‘zbekistonning o‘zi mustaqil ravishda bajarishiga to‘g‘ri kelmoqda.

2. Ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bunda rejalashtiriladigan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish ushbu masalalarning nazariy va amaliy muammolari yechimini taqozo etmoqda.

3. O‘zbekiston boshqa O‘rta Osiyo davlatlari kabi Rossiya bilan janub va janubi g‘arbida joylashgan Pokiston, Eron va Turkiya davlatlari o‘rtasida «bufer-davlat» rolini bajarmoqda.

4. O‘zbekiston O‘rta Osiyoda egallagan qulay geostrategik o‘rni, boy va xilma-xil tabiiy resurslari, tabiati bilan ko‘pchilik davlatlar, shu jumladan, AQSH va Rossiya e’tiborini o‘ziga jalb qilmoqda. Bunday sharoitda hech ikkilanmasdan yagona yo‘lni tanlab olish zarur. Bu o‘rinda O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tomonidan tanlangan yo‘l, ya’ni Rossiya pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlash — hozirgi vaqtdagi eng haqqoniy va maqbul yo‘ldir. Shu bilan birga O‘zbekiston qo‘shni davlatlar bilan o‘rnatilgan aloqalarini davom ettirishi ham maqsadga muvofiqdir.

Eslab qoling!

  O‘rta Osiyo — tarixiy-geografik hudud. O‘rta Osiyo birinchi bor xorij (rus) sayyohlari tomonidan XIX asrda tilga olingan. Hozirgi vaqtda O‘rta Osiyo mintaqa sifatida qabul qilingan.

A.Rafiqov, H.Vahobov, A.Qayumov, Sh.Azimov "Amaliy geografiya"
G`afur G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Toshkent – 2012

O`zbekiston dunyo hamjamiyati va siyosiy xaritasida o'ziga xos mavqega ega. U hozirgi kunda Birlashgan Millatlar tashkilotiga a’zo bo‘lgan 193 davlatdan biri hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi BMTga 2-mart 1992-yilda qabul qilingan.

O`zbekiston Yevrosiyo va Markaziy Osiyoning deyarli qoq o'rtasida joylashgan. Respublika hududi g‘arbdan sharqga 1425 kmga cho'zilgan, shimoldan janubgacha masofa esa 930 km. Eng baland nuqtasi Hazrat Sulton cho‘qqisi (Hisor tizmasi) dengiz sathidan 4643 m balandlikda, eng past nuqtasi Mingbuloq botig‘i -12 m.

Davlat ehegaralarining umumiy uzunligi 6221 km bo‘lib, shundan 2203 km yoki 1/3 qismi Qozog‘iston Respublikasiga, 1721 km Turkmanistonga, 1161 km Tojikistonga, 1069 km Qirg‘izistonga va 137 km Afg‘oniston Respublikasiga to‘g‘ri keladi.

 

O`zbekistonning mikroiqtisodiy geografik o'rni (hududning o‘ziga qo‘shni bo‘lgan davlatlarga nisbatan tutgan o'rni) ancha qulayligi bilan xarakterlanadi. Bu holat, avvalo, uning Markaziy Osiyo respublikalarining qoq o'rtasida joylashganligi va barcha mintaqa davlatlari bilan to'g'ridan to'g'ri chegaradoshligi tufayli kelib chiqadi. O'zbekistonning mikro IGO' qulayligi qo'shni respublikalar bilan barcha turdagi quruqlik transport (avtomobil, temiryo'l, quvur) tuzilmalari bilan nisbatan yaxshi bog'langanligida ham o'z ifodasini topadi. Mikro IGO'dagi bunday qulayliklar tarixiy davrlardan hozirgacha O'zbekistonni mintaqa davlatlari orasida aholisi eng zich, yirik shaharlarga boy, iqtisodiyoti nisbatan rivojlangan darajaga olib chiqqan.

O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida bu borada quyidagi fikmi keltirgan: «O'zbekistonning hududiy makon xususiyatlari, uning geografik o'rni bizning ichki va tashqi siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega... O'zbekiston bugungi kunda qo'shni davlatlar Qozog'iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg'oniston o'rtasida bog'lovchi halqa vazifasini o‘taydi. Bulaming barchasi respublikaning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi, diet el investitsiyalarini jalb qilish, O'zbekistonni davlatlar o'rtasida o'zaro foydali hamkorlikning, tovarlar va kapital tranzitining o'zida xos mintaqaviy markaziga aylantiradi».

 

O'zbekistonning bunday qulay iqtisodiy-ijtimoiy imkoniyatlari har bir qo'shnilari tomonidan aholisi zich joylashgan tutash (kontakt) hududlarda (Farg‘ona vodiysi, Zarafshon, Quyi Amudaryo mintaqalari, Surxondaryo viloyati) hozirgi davrda ko'plab turli ixlisosdagi respublikalararo hududiy ishlab ehiqarish majmualari, qo'shma korxonalardan tortib erkin iqtisodiy hudularni tashkil qilishgacha keng imkoniyatlar beradi. Markaziy Osiyo mintaqasida mavjud bo'lgan transchegaraviy daryolar va yo'llar muammolari hal etilishi respublika mikrogeografik o‘rnining yanada qulaylashuviga olib keladi.

 

Yaqin atrofida joylashgan davlatlar (Rossiya Federatsiyasi, Afg'oniston, Eron, Kavkaz respublikalarijga nisbatan O'zbekistonning mezoiqtisodiy geografik o'rni (yaqin mintaqalarga nisbatan tutgan o‘rni) o'rtacha qulayliklarga egaligi bilan tavsillanadi. Mezo IGO‘ni bunday baholanishining sababi shundaki, O`zbekiston bir tomondan, Kavkaz respublikalari, ayniqsa, Rossiya Federatsiyasi bilan, asosan, zamonaviy transport vositalari orqali samarali bog`langan va bu davlatlar bilan an’anaviy ravishda ko‘p tomonlama yaqin aloqalar olib boradi. Jahon davlatlari orasida eksport-import aloqalari hajmiga ko‘ra, Rossiyaning yetakehilik qilib kelayotganligi buning isbotidir. Ikkinchi tomondan, janubda joylashgan va O'zbekistonning mezo IGO‘ guruh davlatlari toifasiga kiruvchi Afg'oniston, Eron davlatlari butun o'tgan tarixiy davrlar davomida respublikamiz bilan har tomonlama keng ijtimoiy aloqada bo'lib kelgan bo'lsa-da, hozir­gi vaqtda bunday aloqalarni olib borishga mavjud texnik va siyosiy qiyinchiliklar to'siq bo'lib turibdi.

 

Davlatlararo iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning yanada samarali natijalar berishi uehun jahonning uzoqroq mamlakatlari bilan bog'lanish, boshqacha aytganda, makrokengliklar talab etiladi. Ammo, dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqa o'rnatishda materik iehkarisida joylashgan davlatlar dengiz bo'yidagilarga nisbatan bir qancha noqulayliklarga duch keladi. O'zbekiston yaqin dengizlarga chiqishi uchun kamida ikki davlat hududini bosib o'tishiga to`g‘ri keladigan jahondagi kamdan kam davlatlaridan biri boiganligi sababidan makroiqtisodiy geografik o'rni (jahon davlatlariga nisbatan tutgan o‘rin) nisbatan noqulaydir. Mustaqillik yillarida turli yo‘nalishlarda O`zbekistonni dunyo okeani bilan bog`lovchi xalqaro yo‘l loyihalarida faol ishtirok etishi mazkur holatni biroz yengillashtiradi.

 

O`zbekiston Respublikasining siyosiy geografik o'rni klassik geosiyosatchilar tomonidan ajratilgan Yevrosiyoning ichki kontinental qismi, ya'ni Xartlend (ingl. Heartland - "dunyoning yuragi”), hamda Yevrosiyoning janubi-g'arbiy dengizga yaqin mintaqasi Rimlend (Rimland "ichki yarim oy”)ning o‘zaro tutashgan hududda joylashganligi bilan tavsiflanadi. Bu holat esa jahonda yetakchilikni qo'lga kiritishni rejalashtirayotgan ko'plab davlatlarning respublikamizga nisbatan geosiyosiy qiziqishlarining yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda.

Bundan tashqari, O'zbekistonning qulay transport geografik o'ringa egaligi, davlatimizning strategik resurslar hisoblanmish - neft, gaz, oltin, uran va boshqa ko'plab yerosti va usti boyliklariga egaligi, qu­lay tabiiy iqlim sharoiti, insoniyat tarixiy taraqqiyoti va sivilizatsiyasida salmoqli o'rin tutishi, katta demografik salohiyatning mavjudligi uning o'ziga xos geosiyosiy imkoniyatlarga egaligini ko'rsatib beradi.

Shu bilan birga, uning siyosiy geografik o'rniga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar ham mavjud. Xalqaro terrorizm va diniy ekstremizm xavfi, respublikamiz hududini narkotrafik yo'laklari sifatida foydalanishga harakat, global miqyosdagi ekologik muammolar, turli davlatlar orasidagi geosiyosiy raqobat, Afg'onistondagi beqaror siyosiy vaziyat O'zbekiston mazkur geografik o'rin ko'rinishiga ta’sir etuvchi salbiy omillar bo'lib hisoblanadi. Mazkur salbiy holatlarni bartaraf etish maqsadida respublika rahbariyati tomonidan katta miqyosdagi ishlar amalga oshirilgan.

 

Respublikamizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasi yig'ilishlaridagi ma’ruzalarida jahon hamjamiyati diqqatini birinchi navbatda aynan Afg'oniston va Orol muammolariga qaratishga undagan edi. Respublikamizning Afg'oniston muammosini hal qilish bo'yicha "6+2” guruhidagi faoliyati qo'shni davlatda tinchlikni o'rnalish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yordam berishga qaratilgan. BMT rahbarlarining yurtimizga tashrifi chog'ida Orol dengizi muammosiga  e’tibor  qaratishlari natijasida  u  xalqaro  ekologik  muammolar qatoridan  joy  oldi  hamda  buning natijasida  ushbu  muammoga  turli davlatlar e’tiborini jalb qilishga erishildi. 

 

Markaziy  Osiyo  davlatlari  o‘rtasidagi  transchegaraviy  daryolar, O‘zbekiston-Qirg‘iziston  o‘rtasidagi  eksklav  (tegishli  davlat  hududining  asosiy  qismidan boshqa  davlat  hududi  bilan  ajralib  turgan  yerlar)  va  ba’zi  chegara  hududlari, Tojikiston  bilan  davlat  chegarasida oxiriga  yetkazilmagan  delimitatsiya  (chegara  chizig‘ini  aniqlashtirib, mustahkamlash)  ishlari  bo‘yicha  yuzaga  kelgan  muammolar  birinchi 

navbatda  hal  qilinishi  lozim  bo‘lgan  muhim  geosiyosiy  muammolardan bo‘lib hisoblanadi. 

Hududi  yadroviy  quroldan  xoli  bo‘lgan,  qo‘shilmaslik  siyosatini  qo‘llab-quvvatlovchi davlatga  aylanishni  o‘z  oldiga  maqsad  qilib qo‘ygan  O‘zbekiston  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolarni  hal  qilish,  iqtisodiy  rivojlanishga  erishish  uchun  qator davlatlar  bilan  yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Atrof qo‘shnilaridan tashqari, Rossiya Federatsiyasi,  Xitoy kabi  davlatlar  bilan  yaqin aloqalar o‘rnatgan. Shu bilan birga SHHT, MDH kabi tashkilotlarning faoliyatida doimiy ishtirokchi hisoblanadi.

Geografik o‘rin — tarixiy kategoriya bo‘lib, u biron obyektning boshqa obyektga nisbatan qanday joylashganligi, uning sabablari va omillari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga asoslanadi.

 Tekislik — Yer yuzasining mutlaq balandligi 400 metrgacha bo‘lgan tekis qismi.

 Prezidentimiz I.A.Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» deb nomlangan kitobida mamlakatimiz geosiyosiy o‘rni har tomonlama va chuqur tahlil etilgan. Unda O‘zbekiston qulay geostrategik o‘ringa ega ekanligi asoslab berilgan. O‘zbekiston qulay geostrategik o‘ringa egaligidan tashqari O‘rta Osiyo mintaqasining iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakati hamdir.

  O‘zbekiston Respublikasi O‘rta Osiyoning markazida joylashgan bo‘lib, hududi shimoli g‘arbda Orol dengiz va Ustyurt platosidan, janubda Afg‘oniston bilan Amudaryogacha, sharq va janubi sharq tomonlarda Tyan-Shan va Hisor-Oloy tog‘larigacha cho‘zilgan.

 Hududining eng muhim jihatlaridan biri shundan iboratki, bu yerda qorli cho‘qqilar, baland tog‘ muzliklari, katta vodiylar, keng vohalar bilan birga bepoyon cho‘l va qir-adirlar mavjud.

  O‘zbekistonning maydoni 448,9 ming kv. km, shuning to‘rtdan uch qismini tekisliklar va platolar, qolgan to‘rtdan bir qismini tog‘oldi hududlari va tog‘lar tashkil etadi. Hududning katta qismida mo‘tadil iqlim, faqat chekka janubida subtropik iqlim hukmron.

  O‘zbekistonning makrogeografik o‘rni noqulay. U Dunyo okeanidan ancha uzoqda, materik ichkarisida joylashgan. Dunyo okeaniga chiqish uchun shimol tomonda Qozog‘iston va Rossiya (Novorossiysk, Naxodka), Latviya (Klaypeda) portlari, janubi g‘arb tomonda Fors ko‘rfazidagi (Bandyr-Abbos) portga Turkmaniston va Eron hududlari orqali avtomobil va temiryo‘llarda borish mumkin. Undan tashqari Qirg‘iziston va Xitoy hudud­lari orqali (Toshkent-Andijon-O‘sh-Ergashtom-Qashqar-Tinch okean) Tinch okeanga, Afg‘oniston va Pokiston hududlari orqali hind okeaniga chiqish imkoniyatiga ega. Ammo oxirgi yo‘nalish to‘g‘risida Afg‘onistondagi siyosiy vaziyat yanada yaxshilangandan keyingina so‘z yuritish mumkin.

  O‘zbekistonning mezogeografik o‘rni ham makrogeografik o‘rniga o‘xshab ketadi. Shu bilan birga mamlakatning mikrogeografik (ya’ni O‘rta Osiyo mintaqasidagi) o‘rni qulay deb baholanadi. O‘zbekiston O‘rta Osiyo mamlakatlari o‘rtasida joy­lashgan, shuning uchun uning hududi boshqa mamlakatlar uchun ko‘prik vazifasini bajaradi.

  O‘zbekiston xilma-xil tabiiy, ayniqsa, mineral resurslarga boy mamlakat. U O‘rta Osiyo mamlakatlari ichida iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan davlatdir. Unda sug‘orma dehqonchilik va u bilan bog‘liq paxtachilik, ipakchilik va qorako‘lchilik yuqori darajada taraqqiy etgan. Shu sababli, O‘zbekiston paxta, pilla yetishtirish hamda qorako‘l teri tayyorlash bo‘yicha jahon mamlakatlari orasida yuqori o‘rinlarni egallab kelmoqda.

 O‘zbekiston rivojlangan sanoat majmuiga ega. Sanoat tarmoqlari ichida elektroenergetika, yoqilg‘i sanoati, mashinasozlik (traktorsozlik va qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, avtomobilzoslik), kimyo va neft-kimyosi, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati katta ahamiyatga ega.

  O‘zbekistonda 2005-yilda 3,0 mln tonna ko‘mir, 5,4 mln tonna neft, 60 mlrd kub m tabiiy gaz qazib olindi, Tabiiy gazning deyarli 20 foizi eksport qilinadi. Mamlakatimiz dunyoda oltin, kumush, qo‘rg‘oshin, rux, mis va uran rudalari qazib olishda ham yuqori o‘rinlarni egallaydi.

  O‘zbekiston kimyoviy xomashyo resurslari (osh va kaliy tuzlari, fosforlar), bezak toshlari (granit, marmar) va qurilish  materiallarining katta zaxiralariga ega. Bularning barchasi jahon miqyosida mamlakat obro‘sini ko‘taradi va uni dunyoga mashhur qiladi.

Shu bilan birga, mineral resurslar, ayniqsa, strategik ahamiyatga ega resurslarning (oltin, gaz) katta zaxiralari mavjudligi O‘zbekistonning geostrategik ahamiyatini oshiradi. Agar mineral resurs- larga yer-suv resurslari qo‘shilsa, mamlakat ahamiyati yanada yuqoriga ko‘tariladi. Chunki yer-suv resurslari asosida dehqonchilik ekinlari yetishtiriladigan sug‘orma dehqonchilik rivojlangan. Respublikada 4 mln gektarga yaqin sug‘orma yerlar mavjud. Bu MDH mamlakatlari ichida Rossiyadan keyingi ikkinchi ko‘rsatkichdir. Sug‘orma yerlarning deyarli 95 foizi haydaladigan yerlardan iborat. Haydaladigan yerlarga yana bahorikor dehqonchilik yerlari ham qo‘shiladi. Haydaladigan yerlarning umumiy maydoni 4 mln gektardan oshadi.

  Inson resurslarining 55,2 foizini mehnat resurslari tashkil etadi.

  O‘zbekiston aholisining soni 2006-yil 1-yanvar ma’lumotlariga ko‘ra 26,3 mln ga yetdi. Shundan 14,4 mln kishi mehnat resurslarini tashkil etdi. O‘zbekiston aholi soni bo‘yicha jahondagi 230 ta mamlakat ichida 37-o‘rinni egallaydi. Jami aholining 36,1 foizi shahar va shaharchalarda, 63,9 foizi qishloq joylarida istiqomat qiladi. Shahar aholisining hissasiga ko‘ra O‘zbekiston O‘rta Osiyoda Turkmanistondan keyingi o‘rinda turadi. Lekin mintaqadagi shahar va shaharchalarning asosiy qismi, shu jumladan, yirik va katta shaharlarning ko‘pchiligi O‘zbekistonda joylashgan.

  O‘zbekiston dunyo miqyosida tabiiy gaz qazib olish bo‘yicha 5-6-o‘rinlarni egallaydi. Mamlakat aholi jon boshiga hisoblaganda elektroenergiya (1800 kVt/soat), mineral o‘g‘itlar, sement ishlab chiqarish bo‘yicha ham jahon mamlakatlari ichida munosib o‘rinlarni egallaydi hamda qator Osiyo va Afrika mamlakatlaridan oldinda turadi.

O`zbekiston dunyo hamjamiyati va siyosiy xaritasida o'ziga xos mavqega ega. U hozirgi kunda Birlashgan Millatlar tashkilotiga a’zo bo‘lgan 193 davlatdan biri hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi BMTga 2-mart 1992-yilda qabul qilingan.

O`zbekiston Yevrosiyo va Markaziy Osiyoning deyarli qoq o'rtasida joylashgan. Respublika hududi g‘arbdan sharqga 1425 kmga cho'zilgan, shimoldan janubgacha masofa esa 930 km. Eng baland nuqtasi Hazrat Sulton cho‘qqisi (Hisor tizmasi) dengiz sathidan 4643 m balandlikda, eng past nuqtasi Mingbuloq botig‘i -12 m.

Davlat ehegaralarining umumiy uzunligi 6221 km bo‘lib, shundan 2203 km yoki 1/3 qismi Qozog‘iston Respublikasiga, 1721 km Turkmanistonga, 1161 km Tojikistonga, 1069 km Qirg‘izistonga va 137 km Afg‘oniston Respublikasiga to‘g‘ri keladi.

 

O`zbekistonning mikroiqtisodiy geografik o'rni (hududning o‘ziga qo‘shni bo‘lgan davlatlarga nisbatan tutgan o'rni) ancha qulayligi bilan xarakterlanadi. Bu holat, avvalo, uning Markaziy Osiyo respublikalarining qoq o'rtasida joylashganligi va barcha mintaqa davlatlari bilan to'g'ridan to'g'ri chegaradoshligi tufayli kelib chiqadi. O'zbekistonning mikro IGO' qulayligi qo'shni respublikalar bilan barcha turdagi quruqlik transport (avtomobil, temiryo'l, quvur) tuzilmalari bilan nisbatan yaxshi bog'langanligida ham o'z ifodasini topadi. Mikro IGO'dagi bunday qulayliklar tarixiy davrlardan hozirgacha O'zbekistonni mintaqa davlatlari orasida aholisi eng zich, yirik shaharlarga boy, iqtisodiyoti nisbatan rivojlangan darajaga olib chiqqan.

O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida bu borada quyidagi fikmi keltirgan: «O'zbekistonning hududiy makon xususiyatlari, uning geografik o'rni bizning ichki va tashqi siyosatimizni tanlash va amalga oshirishda katta ahamiyatga ega... O'zbekiston bugungi kunda qo'shni davlatlar Qozog'iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg'oniston o'rtasida bog'lovchi halqa vazifasini o‘taydi. Bulaming barchasi respublikaning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi, diet el investitsiyalarini jalb qilish, O'zbekistonni davlatlar o'rtasida o'zaro foydali hamkorlikning, tovarlar va kapital tranzitining o'zida xos mintaqaviy markaziga aylantiradi».

 

O'zbekistonning bunday qulay iqtisodiy-ijtimoiy imkoniyatlari har bir qo'shnilari tomonidan aholisi zich joylashgan tutash (kontakt) hududlarda (Farg‘ona vodiysi, Zarafshon, Quyi Amudaryo mintaqalari, Surxondaryo viloyati) hozirgi davrda ko'plab turli ixlisosdagi respublikalararo hududiy ishlab ehiqarish majmualari, qo'shma korxonalardan tortib erkin iqtisodiy hudularni tashkil qilishgacha keng imkoniyatlar beradi. Markaziy Osiyo mintaqasida mavjud bo'lgan transchegaraviy daryolar va yo'llar muammolari hal etilishi respublika mikrogeografik o‘rnining yanada qulaylashuviga olib keladi.

 

Yaqin atrofida joylashgan davlatlar (Rossiya Federatsiyasi, Afg'oniston, Eron, Kavkaz respublikalarijga nisbatan O'zbekistonning mezoiqtisodiy geografik o'rni (yaqin mintaqalarga nisbatan tutgan o‘rni) o'rtacha qulayliklarga egaligi bilan tavsillanadi. Mezo IGO‘ni bunday baholanishining sababi shundaki, O`zbekiston bir tomondan, Kavkaz respublikalari, ayniqsa, Rossiya Federatsiyasi bilan, asosan, zamonaviy transport vositalari orqali samarali bog`langan va bu davlatlar bilan an’anaviy ravishda ko‘p tomonlama yaqin aloqalar olib boradi. Jahon davlatlari orasida eksport-import aloqalari hajmiga ko‘ra, Rossiyaning yetakehilik qilib kelayotganligi buning isbotidir. Ikkinchi tomondan, janubda joylashgan va O'zbekistonning mezo IGO‘ guruh davlatlari toifasiga kiruvchi Afg'oniston, Eron davlatlari butun o'tgan tarixiy davrlar davomida respublikamiz bilan har tomonlama keng ijtimoiy aloqada bo'lib kelgan bo'lsa-da, hozir­gi vaqtda bunday aloqalarni olib borishga mavjud texnik va siyosiy qiyinchiliklar to'siq bo'lib turibdi.

 

Davlatlararo iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning yanada samarali natijalar berishi uehun jahonning uzoqroq mamlakatlari bilan bog'lanish, boshqacha aytganda, makrokengliklar talab etiladi. Ammo, dunyo mamlakatlari bilan iqtisodiy aloqa o'rnatishda materik iehkarisida joylashgan davlatlar dengiz bo'yidagilarga nisbatan bir qancha noqulayliklarga duch keladi. O'zbekiston yaqin dengizlarga chiqishi uchun kamida ikki davlat hududini bosib o'tishiga to`g‘ri keladigan jahondagi kamdan kam davlatlaridan biri boiganligi sababidan makroiqtisodiy geografik o'rni (jahon davlatlariga nisbatan tutgan o‘rin) nisbatan noqulaydir. Mustaqillik yillarida turli yo‘nalishlarda O`zbekistonni dunyo okeani bilan bog`lovchi xalqaro yo‘l loyihalarida faol ishtirok etishi mazkur holatni biroz yengillashtiradi.

 

O`zbekiston Respublikasining siyosiy geografik o'rni klassik geosiyosatchilar tomonidan ajratilgan Yevrosiyoning ichki kontinental qismi, ya'ni Xartlend (ingl. Heartland - "dunyoning yuragi”), hamda Yevrosiyoning janubi-g'arbiy dengizga yaqin mintaqasi Rimlend (Rimland "ichki yarim oy”)ning o‘zaro tutashgan hududda joylashganligi bilan tavsiflanadi. Bu holat esa jahonda yetakchilikni qo'lga kiritishni rejalashtirayotgan ko'plab davlatlarning respublikamizga nisbatan geosiyosiy qiziqishlarining yuzaga kelishiga sabab bo'lmoqda.

Bundan tashqari, O'zbekistonning qulay transport geografik o'ringa egaligi, davlatimizning strategik resurslar hisoblanmish - neft, gaz, oltin, uran va boshqa ko'plab yerosti va usti boyliklariga egaligi, qu­lay tabiiy iqlim sharoiti, insoniyat tarixiy taraqqiyoti va sivilizatsiyasida salmoqli o'rin tutishi, katta demografik salohiyatning mavjudligi uning o'ziga xos geosiyosiy imkoniyatlarga egaligini ko'rsatib beradi.

Shu bilan birga, uning siyosiy geografik o'rniga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar ham mavjud. Xalqaro terrorizm va diniy ekstremizm xavfi, respublikamiz hududini narkotrafik yo'laklari sifatida foydalanishga harakat, global miqyosdagi ekologik muammolar, turli davlatlar orasidagi geosiyosiy raqobat, Afg'onistondagi beqaror siyosiy vaziyat O'zbekiston mazkur geografik o'rin ko'rinishiga ta’sir etuvchi salbiy omillar bo'lib hisoblanadi. Mazkur salbiy holatlarni bartaraf etish maqsadida respublika rahbariyati tomonidan katta miqyosdagi ishlar amalga oshirilgan.

 

Respublikamizning birinchi Prezidenti I.A.Karimov BMT Bosh Assambleyasi yig'ilishlaridagi ma’ruzalarida jahon hamjamiyati diqqatini birinchi navbatda aynan Afg'oniston va Orol muammolariga qaratishga undagan edi. Respublikamizning Afg'oniston muammosini hal qilish bo'yicha "6+2” guruhidagi faoliyati qo'shni davlatda tinchlikni o'rnalish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga yordam berishga qaratilgan. BMT rahbarlarining yurtimizga tashrifi chog'ida Orol dengizi muammosiga  e’tibor  qaratishlari natijasida  u  xalqaro  ekologik  muammolar qatoridan  joy  oldi  hamda  buning natijasida  ushbu  muammoga  turli davlatlar e’tiborini jalb qilishga erishildi. 

 

Markaziy  Osiyo  davlatlari  o‘rtasidagi  transchegaraviy  daryolar, O‘zbekiston-Qirg‘iziston  o‘rtasidagi  eksklav  (tegishli  davlat  hududining  asosiy  qismidan boshqa  davlat  hududi  bilan  ajralib  turgan  yerlar)  va  ba’zi  chegara  hududlari, Tojikiston  bilan  davlat  chegarasida oxiriga  yetkazilmagan  delimitatsiya  (chegara  chizig‘ini  aniqlashtirib, mustahkamlash)  ishlari  bo‘yicha  yuzaga  kelgan  muammolar  birinchi 

navbatda  hal  qilinishi  lozim  bo‘lgan  muhim  geosiyosiy  muammolardan bo‘lib hisoblanadi. 

Hududi  yadroviy  quroldan  xoli  bo‘lgan,  qo‘shilmaslik  siyosatini  qo‘llab-quvvatlovchi davlatga  aylanishni  o‘z  oldiga  maqsad  qilib qo‘ygan  O‘zbekiston  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolarni  hal  qilish,  iqtisodiy  rivojlanishga  erishish  uchun  qator davlatlar  bilan  yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan. Atrof qo‘shnilaridan tashqari, Rossiya Federatsiyasi,  Xitoy kabi  davlatlar  bilan  yaqin aloqalar o‘rnatgan. Shu bilan birga SHHT, MDH kabi tashkilotlarning faoliyatida doimiy ishtirokchi hisoblanadi.