Mavzu: ot. Otlarning grammatik ma’nosi, morfologik belgilari, sintaktik vazifal
Download 72,21 Kb.
|
|
BELGILARI, SINTAKTIK VAZIFAL MAQSAD: Kurs tinglovchilarini ot so‘ z turkumi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishlari ko‘zda tutiladi. KUTILADIGAN NATIJA: Kurs tinglovchilarini ot so‘ z turkumi haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishlari kerak. Zarur jihozlar: gazeta, jurnal,yangi adabiyotlar , plakat va videoproyektor mavzuning texnologik xaritasi
Nazariy mashg‘ulotning borishi: 1-bosqich: O‘qituvchi mavzuni tanishtiradi. Mashg‘ulotga zarur bo‘lgan jihozlar bilan ta’minlash 2-bosqich: Tinglovchilarning mavzuga oid bilimlari va ehtyojlarini aniqlash maqsadida og‘zaki savol-javob o‘tkaziladi: 1. Ot deb nimaga aytiladi va u qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi ? 2. Atoqli va turdosh otlar qanday bo‘ladi ? Misollarda izohlang . 3 Shaxs nomlariga misollar keltiring . 4 . Narsa otlari deb nimaga aytiladi ? 5 . Aniq va mavhum otlar ishtirokida gaplar tuzing . 3-босқич. Mavzuni reja asosida yoritish: Slaydlar yordamida kichik ma’ruza., o‘quvchilarning nutqini o‘stirishning eng muhim vazifalardan biri ekanligi. Pedagog faoliyati birinchi navbatda shaxs imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratligi, uning bilim va malakalarini vatan ravnaqi va taraqqiyoti uchun yo‘naltirishga qaratilishi. Ot-mustaqil so‘z turkimi. Atoqli va turdosh otlar. Aniq va mavhum otlar. Otlarning lug‘aviy shakllari 4-bosqich: Mustahkamlash: Kurs tinglovcilariga otning mustaqil bir so‘z turkumi sifatida yoritib berish maqsadida interaktiv oyinlardan foydalanish. Guruhlarda ishlash. 5-bosqich: Savol – javob asosida o‘qituvchining mavzuni mustahkamlash bo‘yicha xulosasi bayon qilinadi 6-bosqich: O‘qituvchi mashg‘ulot yakunida umumiy xulosalar bildiradi va adabiyotlar tavsiya qiladi. Ot Shaxs , narsa ma`nolarini , shuningdek , joy nomlarini bildirib , kim ? , nima ? qayer ? so‘roqlariga javob bo‘ladigan so‘zlar ot deyiladi . Kim ? so‘rog‘i shaxsni bildiruvchi so‘zlarga , nima ? so‘rog‘I narsa-buyumni bildiruvchi so‘zlarga , qayer ? so‘rog‘i joy nomlarini bildiruvchi so‘zlarga beriladi . Shunga ko‘ra otlar shaxs otlari , narsa-buyum otlari , o‘rin-joy otlariga bo‘linadi . M: Otabek , Kumushbibi , vrach , o‘quvchi , ishchi , bog‘bon - shaxs otlari . Kitob , olma , gilos , daraxt , bolg‘a , tokcha , shkaf - narsa otlari . Toshkent , Xiva , shahar , qishloq , gulzor , saylgoh – o‘rin-joy otlari . Otlarning tuzilishiga ko‘ra turlari Sodda otlar - faqat bir asosdan tashkil topgan otlar . Bunga tub va so‘z yasovchi qo‘shimcha bilan yasalgan otlar kiradi .M : qalam , ko‘cha , bolalar , ishchi , kurak , … Qo‘shma otlar – ikki va undan ortiq asosdan tashkil topgan otlar . M : qo‘lqop , oltingugurt , beshiktervatar , ko‘zoynak , Yangibozor , O‘rta Osiyo , tomorqa ,… Bilib oling . Ikki va undan ortiq asosdan tarkib topgan turdosh otlar har doim qo‘shib yoziladi . M : qorbo‘ron , ko‘ksulton , kungaboqar , o‘rinbosar , … Ikkinchi qismi turdosh otdan iborat bo‘lgan atoqli otlar ham qo‘shib yoziladi . M : Beshariq , Qashqadaryo , Yangibozor , Mingbuloq , Hazarasp , … Ikkinchi qismi atoqli otdan iborat bo‘lgan qo‘shma otlar esa ajratib yoziladi . M : Markaziy Osiyo , Markaziy Farg‘ona , O‘rta Osiyo ,… Juft otlar – bir-biriga yaqin , ma`nodosh yoki qarama-qarshi ma`noli asoslardan tashkil topgan otlar . Bunday otlar orasiga chiziqcha qo‘yiladi . M : o‘g‘i- qiz , idish – tovoq , ota – ona , el-yurt , ost-ust , mehr – muhabbat , aka – uka , yosh – qari ,… Takroriy otlar – bir asosning aynan hamda ikkinchi qismi birinchi qismining tovush o‘zgarishi asosidagi takroridan tashkil topgan otlar . M : qon – qoniga , tomir – tomiriga , tuz – puz , osh – posh , non – pon , irim – sirim , bug‘doy – sug‘doy ,… Qisqartma otlar - so‘zning bosh harflari yoki biror bo‘g‘ini , ba`zan qismlari olinib yasalgan otlar . M : BMT , MDH , NATO , ToshDU , UrDU , Davbank( Davlat banki ), Univermag (Universalniy magazin ), … Otning ma`no turlari Otlar ma`nosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi : 1 . Atoqli otlar . 2 . Turdosh otlar
Tarkibida bo‘yi , orti , oldi so‘zlari ishtirok etgan joy nomlari qo‘shib yoziladi . M : Buloqboshi , Kavkazorti , … Bilib oling . Xalqaro tashkilot , va oily davlat tashkilotlari va mansablarining nomlari tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan yoziladi . M : Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi , Oliy Majlis , Oliy O‘zbek , Birlashgan Millatlat Tashkiloti ,… Vazirliklar , idoralar , tashkilotlar , va korxonalar nomi tarkibidagi birinchi so‘z bosh harf bilan yoziladi . M : Buxoro viloyati hokimligi , Quvasoy sement zavodi , Oliy xo‘jalik sudi . Turli korxonalar, mahsulotlar , inshootlar , transport vositalari kabilarga berilgan shartli nom-lar qo‘shtirnoq ichida bosh harf bilan ( Birikmali holatlarda faqat birinchi so‘z ) yoziladi .
Men shaharda (qayerda?) yashayman . Biz shahar (nima ?) barpo etdik . Faoliyat – jarayon otlari – shaxs va narsalarning faoliyat-jarayonini nomlovchi otlar . M : chopiq , loygarchilik , terim , tanlov , chorvachilik , yog‘ingarchilik ,… Aniq va mavhum otlar Aniq otlar - sezgi a`zolarimiz orqali bilishimiz mumkin bo‘lgan narsalarni bildirgan otlar . M: kitob , gul , kitob , gilos , o‘t , ota , bola , daraxt , … Mavhum otlar – sezgi a`zolarimiz orqali bilishimiz mumkin bo‘lmagan , tafakkur va tasavvur orqali idrok qilinadigan narsalarni bildirgan otlar . M: xayol , dev , aql , o‘y , uyqu , pari , baxt , havo , do‘stlik , yaxshilik , go‘zallik , sevinch , ishonch ,… Aniq otlar birlik va ko‘plik sonda qo‘llana oladi . M: kitob-kitoblar , bola-bolalar ,… Mavhum otlar ko‘plik sonda qo‘llanmaydi , ular –lar ko‘plik qo‘shimchasini olganda ko‘plik ma`nosini emas , balki ta`kidlash , kuchaytirish ma`nolarini ifodalaydi . M : Mehrlarim daryodek toshib ketdi . Xayollarim tinch qo‘ymas meni . Otlarda egalik va kelishik qo‘shimchalari Egalik qo‘shimchalari otlarga qo‘shilib , narsa predmetning 3 shaxsdan biriga qarashli , tegishli ekanligini bildiradi va u quyidagi qo‘shimchalar orqali ifodalanadi . M : Birlik Ko‘plik I . Kitobim , onam kitobimiz , onamiz II. Kitobing , onang kitobingiz , onangiz III. Kitobi , onasi kitob(lar)i , onasi Otlarning kelishik va egalik qo‘shimchalarini olib o‘zgarishi turlanish deyiladi . O‘zbek tilida 6 ta kelishik bo‘lib , ular ot yoki ot xususiyatiga ega bo‘lgan so‘zlarni bir-biriga bog‘lash bilan birgalikda o‘sha so‘zning gapdagi sintaktik vazifasini ham belgilashga xizmat qiladi . Buni quyidagi jadval orqali ifodalaymiz .
Otlarning lug‘aviy shakllari Son shakllari Otlarning - lar qo‘shimchasini olgan shakli ko‘plik shakli , - lar qo‘shimchasiz qismi esa birlik shakli sanaladi . M : kitob – kitoblar , qush – qushlar , o‘quvchi – o‘quvchilar ,… Tilimizdagi barcha otlar ham -lar ko‘plik qo‘shimchasini qabul qilavermaydi . Faqat birlikda qo‘llanadigan otlarga quyidagilar kiradi : 1. Mavhum otlar . M: xayol , mehr , sevgi , muhabbat , g‘azab , uyqu ,… 2. Atoqli otlar . Xiva , Xorazm , Anvar , Ra`no , Amudaryo ,… 3. Donalab sanab bo‘lmaydigan narsa-buyum nomlari : bug‘doy , un , suv , benzin ,… 4. Juft qismlarga ega otlar : ko‘z , quloq , qo‘l , oyoq , etik , … 5. Borliqda yakka bo‘lgan otlar : oy , quyosh , ota , ona , men , sen ,… Faqat birlikda qo‘llanadigan otlarga -lar qo‘shilsa , ko‘plik ma`nosini emas , balki turli uslubiy vazifalarni bajaradi . Jumladan , 1) hurmat ma`nosini . M: Adamlar keldilar . Onamlar uydalar . 2) o‘zi qo‘shilayotgan otning ma`nosini kuchaytiradi : Qo‘llarim zirqirab ketdi . Sizlarga qarab zavqlarim toshib ketdi . Ko‘zlarim yashnab ketdi . 3) kesatish mazax ma`nosini beradi : “ O‘rta” baho oldilar, shekilli . O‘zlar ham qadam ranjida qilibdilar-da . 4) tur , xil ma`nosida : Do‘konlarda nonlar va ichimliklar sotilmoqda .Yog‘lar , suvlar 5) umumlashtirish ma`nosida : …o‘rtangan Shirinlarning fojialari , yor vaslini biyobonlardan izlagan Majnunlarning sarguzashtlari xayolimda jonlandi .Qurilishga o‘nlagan farhodlar keldi . Otlarning kichraytirish va erkalash shakllari Otlarning -cha , -choq , -chak qo‘shimchalarini olgan shakli kichraytirish shakli ; -gina (-kina , qina) , -jon , -oy , -xon , -bek , -boy , -niso kabi qo‘shimchalarini olgan shakli esa erkalash shakli hisoblanadi . M : Kitobcha , uycha , qushcha , qo‘zichoq , kelinchak – kichraytirish shakli . Qizginam , bolaginam , oyijon , ukajon , oppoqqinam , Salimaxon , Dilshodbek , Tursunoy – erkalash shakli. Yodda tuting . Otlarning –lar ko‘plik shakli hamda kichraytirish-erkalash shakllari lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar sanaladi . Otlarning yasalishi Otlar quyidagicha yasaladi : I. Ot yasovchi qo‘shimchalar hisobiga , ya`ni morfologik usul bilan yasaladi . Ot yasovchi qo‘shimchalar ma`nosiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi . Jumladan : 1. Shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar .-chi ,-shunos ,-kor , -bon , -soz , -xon ,-dosh ,- boz , -voz , -vchi , -paz , -dor , -kash , -gar ,…Ishchi , tilshunos , bog‘bon , soatsoz , kitobxon , sinfdosh , oshpaz , kaptarvoz , majlisboz , o‘quvchi , aravakash ,… 2. Narsa oti yasovchi qo‘shimchalar : -gich (-qich , -g‘ich) , -gi(-qi ,-ki, -g‘i) , -k , -q , -oq , -ma , -don , -(i)ndi , -m , -im . M: o‘roq , taroq , tugma , qirg‘ich , tishkovlagich , elak , guldon , supurgi , achitqi , tepki , o‘rim , to‘plam , kiyim , cholg‘I , qisqich ,…
-m(-im) , -m (-um) , -q(-iq) . M : ezmalik , g‘allachilik , serobgarchilik , chaquv , terim , unum , tanlov , loygarchilik , chopiq , … II . Sintaktik usul bilan , ya`ni so‘zlarni qo‘shib ot yasash . Bundan qo‘shma otlar hosil bo‘ladi . Ikki va undan ortiq asosning qo‘shiluvidan yuzaga kelgan yangi ma`noli otlar qo‘shma otlar sanaladi . M : qorbobo , atirgul , gultojixo‘roz , O‘rta siyo. III. So‘zlarni qisqartirish yo‘li bilan ot yasash . Bu faqat otlarga xos bo‘lib , keyingi davrlarda yuzaga kelgan so‘z yasash usullaridan sanaladi . M : BMT , pedtexnikum , Davbank , MDH , UrDU ,… Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Ot deb nimaga aytiladi va u qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi ? 2. Atoqli va turdosh otlar qanday bo‘ladi ? Misollarda izohlang . 3 Shaxs nomlariga misollar keltiring . 4 . Narsa otlari deb nimaga aytiladi ? 5 . Aniq va mavhum otlar ishtirokida gaplar tuzing . 6 . Otlarning lug‘aviy shakllariga nimalar kiradi va ularga misollar keltiring . 7. Otlarda son shakli qanday ifodalanadi ? Faqat birlikda qo‘llanadigan otlar qaysilar ? 8. Kichraytirish va erkalash otlariga misollar keltiring . 9 . Ot yasovchi qo‘shimchalarning qanday turlari mavjud ? 10 . Qo‘shma va qisqartma otlarga misollar keltiring . Test savollari: 1. «Davlat tili» deganda nimani tushuniladi? a) Bir davlat hududida asosiy aloqa-aralashuv vositasi bo‘lgan til tushuniladi. b) Davlatning barcha hujjatlari shu tilda yoziladi. c) Yig'inlar, anjumanlar shu tilda olib boriladi. d) O‘zbekistonda Davlat tili o‘zbek tilidir. e) a,b,c javoblardagi fikrlar tushuniladi. 2. «O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir» degan so‘zlar qayerda yozilgan? a) O‘Rning «Davlat tili» haqidagi Qonunning 1-moddasida. b) O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida. c) O‘R Vazirlar Mahkamasining Qarorida. d) a va b javoblar to‘g'ri. e) a,b va c javoblar to‘g'ri. 3 .O‘zbek xalqi va uning tarixiga mansub bo‘lgan eng katta qadimgi yodgorlik qaysi? a)Yusuf Xos Hojib. «Qudatg'u bilig» dostoni. b) Ahmad Yugnakiy. «Hibatul haqoyiq» dostoni. c) Qutb Xorazmiy. «Xusrav va Shirin» dostoni. d) Burxoniddin Rabg'uziy. «Qissasul anbiyo» dostoni. e) Komil Xorazmiy. «Muhabbatnoma» dostoni. 4. Berilgan gaplarda ajratilgan so‘zlarning ma'nodoshlari qaysi qatorda noto‘gri almashtirilgan? a) Sinfdoshlar yoz bo‘yi ko‘risha olmadilar (uchrasha olmadilar). b) Rahimaoy tog'asinikiga jo‘nab ketdi (bordi). c) U chevar yangasidan tikuvchilikni o‘rganmoqchi (hunar). d) Salimjon ham yoz bo‘yi band edi (bo‘shamadi). e) U otasidan duradgorchilik sirlarini o‘rganishni niyat qilgan edi (maqsad). 5. Qo‘shimchadosh so‘zlar qatorini belgilang. a) paxta, paxtalik, paxtazor; b) ijod, ijodiy, ijodkor; c) paxtakor, tajribakor, bunyodkor; d) d) sholikor, lolazor, suvchi; e) do‘stlik, charxchi, suvoqchilik. 6. O‘zakdosh so‘zlar qatorini toping. a) bog', tog', o‘tloq; b) maysa, suv, havo; c)korxona,ishxona,oshxxona; d) bog', bog'bon, bog'dorchilik; e) yot, ot, qot, soch. 7. Tikuvchilikka oid uyadosh so‘zlarni belgilang. a) tikuvchi, chevar, hunarmand; b) igna, ip, andoza; c) tikuv, tikuvchilik, tikuvchi; d) oshxona, oshpaz, osh tuzi; e) tosh, tosh yo‘l, tosh devor. 8. Quyidagi tuyuqdan «tut» so‘zining ma'nosi noto‘g'ri izohlangan qatorni toping. Xo‘p shifobaxsh doridir lazzatli tut, Bu qadim hikmat erur yodingda tut. Gar dilingda zarra bo‘lsa ishtiyoq, Tut ekib, tut o‘stirish yo‘lini tut. a) Xo‘p shifobaxsh doridir lazzatli tut (tut mevasi). b) Bu qadim hikmat erur yodingda tut (saqla). c) Gar dilingda zarra bo‘lsa ishtiyoq, Tut ekib (daraxt) d) tut o‘stirish (ko‘chat) e) yo‘lini tut (meva). 9.. O‘z ma'nosida qo‘llangan so‘z birikmasini belgilang. a) Ona-Vatan, oltin beshik. b) Zumrad ko‘zli uzuk s)qalbim bahori. d) adabiyotga sayohat. e) she'riy chaman.
a) adolat shamoli, malomat toshi; b) safga tizil, haqqing bordir; c) qo‘lga yalov olish; d) yelkasiga oftob tegdi; e) qadamini tezlatdi. Download 72,21 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish