mavzu: investitsiya faoliyatida kapital qurilish

9. – MAVZU: INVESTITSIYA FAOLIYATIDA KAPITAL QURILISH

   1. 
      – mavzu: Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar.
      

Reja:

1.	Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. “Qurilish industriya”si tushunchasi
2.	Qurilish bosqichlari, qurilishda ishlab chiqarishning davomiyligi

1. 
   Kapital qurilish va kapital qo‘yilmalar. “Qurilish industriya”si tushunchasi
   

Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy adabiyotlarda bir-biri bilan o‘zaro chambarchas bog‘liq kapital qurilish va kapital qo‘yilma tushunchalari yuzaga keladi. Kapital qurilish – asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning shakllaridan biri. Kapital qo‘yilmalar esa kapital qurilishni amalga oshirishning moliyaviy manbasi hisoblanadi.
Kapital qo‘yilmalar – ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida yangi qayta qurilgan, hamda kengaytirilgan joriy asosiy jamg‘armalar tashkil qilishga mo‘ljallangan moliyaviy mablag‘lar. Mablag‘lar muntazam tayyorlov bosqichidan qurilish ishlab chiqarish bosqichiga aylanadi, shundan so‘ng mahsulotni sotish bosqichiga o‘tiladi, bunda ular jamg‘arma bo‘lib o‘zgaradi. Ma’lumki, yangi korxonalarni barpo etish, mavjud ishlab chiqarish va noishlab chiqarish ob’ektlarini texnik jihatdan qayta qurollantirish bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy, iqtisodiy, moddiy va mehnat harajatlari yig‘indisi kapital qo‘yilmalarni anglatib, o‘z navbatida, kapital qo‘yilmalar iqtisodiy jihatdan kapital investitsiyalarni anglatadi, ular deyarli bir mazmunni bildiradi. Ular mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish sohasida kiritiladigan investitsiyalarni, qo‘yilmalarni harajatlar majmuasini anglatadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda kapital qo‘yilmalarning mohiyatiga quyidagicha ta’riflar berilgan: “kapital qo‘yilmalar – bu asosiy kapitalga yo‘naltirilgan real investitsiyalarni (qo‘yilmalarni), shu jumladan, yangi qurilish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni texnik qayta qurollantirish, ta’mirlash, kengaytirish, mashina va uskunalar sotib olish, loyiha-qidiruv ishlari, shuningdek, uy-joy hamda madaniy- maishiy qurilishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan harajatlardir”¹.
Statistik hisobotlarda va iqtisodiy tahlil jarayonlarida bunday investitsiyalar



¹ Neshitoy A.S. Investitsii: Uchebnik. – 4-ye izd. – M.: «Dashkov i K⁰», 2006. – S. 13.

kapital hosil qiluvchi investitsiyalar, deb ham nomlanadi. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, kapital qo‘yilmalar asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan qo‘yilmalarni anglatadi. Umuman olganda, kapital qo‘yilmalar aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan hamda asosiy fondlarni barpo etish va yangilash bilan bog‘liq bo‘lgan jami harajatlarni aks ettiradi.
Kapital qo‘yilmalar quyidagi harajatlarga yo‘naltiriladi:

• 
  qurilish-montaj ishlari;
  
• 
  turli jihozlar va asbob-uskunalarni sotib olish;
  
• 
  boshqa har qanday harajatlar – loyiha qidiruv ishlari, qurilish maydonini tayyorlash kabilar.
  

Yuqorida qayd qilingan uch elementning o‘zaro nisbati kapital qo‘yilmalarning tuzilishini tashkil qiladi. Shuningdek, kapital qo‘yilmalar o‘z tarkibiga ham egadir, ya’ni tarmoq, texnologik va takror ishlab chiqarish shular jumlasidandir. Birinchisi – bu iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha kapital qo‘yilmalarni miqdoriy nisbatini aks ettiradi. Kapital qo‘yilmalar iqtisodiyot tarmoqlarida buyurtmachilarga ularning mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoji, rivojlanish va haqiqiy ishlab chiqarish kuchlariga qarab taqsimlanadi. Bu esa soha tuzilishini tashkil qiladi.
Kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibi – bu mashina va asbob-uskunalarni sotib olishga va qurilish montaj ishlarini amalga oshiriga ketadigan harajatlar orasidagi nisbatni aks ettiradi. Amalda asosiy fondlarni aktiv qismini (mashina va asbob-uskunalarni) takror ishlab chiqarishni kapital qo‘yilmalardagi ulushini oshirish yo‘li bilan ularni texnologik tarkibini takomillashtirish sarflar samaradorligini oshirishni muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibi qurilish montaj ishlarining, jihozlarning, asbob-uskunaning, shuningdek, jamg‘armaning mulkiy hajmi hisobidagi turlicha harajatlarning ratsional hajmini aniqlashga xizmat qiladi. Kapital qo‘yilmalarning texnologik tuzilishini qurilish- montaj ishlariga sarflayotgan harajatlar miqdorini kamaytirish yo‘li bilan amaldagi asosiy jamg‘armalardan ham to‘liq foydalanish imkonini beradi. Faoliyat yuritayotgan korxonalarning quvvatlarini qo‘llab-quvvatlash, ularni texnik qayta
qurollantirish, kengaytirish qayta qurish va yangi korxonalarni qurish kapital qo‘yilmalarni takror ishlab chiqarish aks ettiradi.
Kapital qo‘yilmalarni takror ishlab chiqarish tarkibi ularni bir tomondan yangi qurilishlarga, ikkinchi tomondan mavjud korxonalarni qayta qurish va texnik qayta qurollantirishni va kengaytirishga saflanadigan mablag‘lar miqdori o‘rtasidagi nisbatni aks ettiradi.
Kapital qo‘yilmalarning samaradorligiga ularni texnologik tarkibi, ya’ni qo‘yilmalarni umumiy yig‘indisida sarflarni alohida turlari – uskunalar, asboblar va ishlab chiqarishda ishlatiladigan buyumlar; qurilish ishlari; loyiha va boshqa ishlarga saflarni nisbati katta ta’sir ko‘rsatadi. Kapital qo‘yilmalarning tarkibida uskunalarning ulushini, hamda ishlab chiqarish ishtirokchilarini – asosiy fondlarni faol qismini qurilish ishlariga nisbatan ko‘payishi ishlab chiqarilayotgan mahsulotni birligiga kapital qo‘yilmalarni pasayishiga olib keladi va ularni iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Kapital qo‘yilmalarning tarkibini yangilashga: sanoatning texnik darajasini oshishi, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishning o‘sishi, uskunalarni takomillashtirishga, ishlayotgan korxonalarni kengaytirish va qayta qurishga, ularning kooperatsiyalashuvi va guruhlarga birlashtirish va hokazolarga sharoit yaratadi. Aytish joizki, kapital qo‘yilmalarni tarkibini yaxshilashda rejalashtirishni yaxshilashga va qurilish ishlarining qiymatini pasaytirishga qaratilgan tadbirlar katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Yangi texnikani joriy qilish asosida ishlayotgan korxonalarni qayta qurish qisqa muddatlarda ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga va yangi korxonalarni qurishga qaraganda kamroq kapital saraflashga imkon yaratadi.
Hozirgi vaqtda ishlab turgan korxonalarga kapital qo‘yilmalarni sarflanishi texnik taraqqiyotning jadallashib borishi va ishlab turgan texnikaning eskirib borishiga bog‘liqdir. Agarda mamlakatni yangi tabiiy boyliklar konlarini ochilishi bilan bog‘liq bo‘lgan mintaqalarda kapital qo‘yilmalarni yangi korxonalarni qurishga va yangi quvvatlarni barpo qilishga sarflanishi to‘g‘ri bo‘lsa, boshqa mintaqalarda, ayniqsa qayta ishlash sanoatidagi, ishlayotgan korxonalarni qayta qurish, texnik qayta
qurollantirish to‘g‘ri bo‘ladi. Hozirgi sharoitda ilgari qurilgan ko‘pgina korxonalarda eskirgan uskunalarni modernizatsiyalash zarurati yuzaga kelgan. Bu ishlab chiqarishning intensivlashga va texnikani hozirgi zamon talablariga javob berishiga va mehnat unumdorligini oshishga olib keladi. Qator mintaqalarda qayta qurish ushbu mintaqa iqtisodiyotini ko‘p qirrali rivojlantirish, korxonalarni zarur buyumlar bilan ta’minlanishi uchun ham zarurdir. Ammo ishlayotgan korxonani qayta qurish har bir holatda chuqur iqtisodiy asoslarni talab qiladi. Tajribani ko‘rsatishicha ayrim korxonalarda dastlabki iqtisodiy hisob-kitoblarni qilinmaganligi natijasida qayta qurish bo‘yicha samarasiz ishlarni amalga oshirildiki, oqibatida qayta qurishga ketgan sarflardan ham oshib ketdi.
Hozirgi paytda kapital qo‘yilmalar samaradorligini oshirish birinchi navbatda korxonalarni texnik qayta qurollantirish, mexanizatsiya va avtomatizatsiya, uni ixtisoslashtirish, texnologiyani yaxshilash va tashkiliy-texnik tadbirlarni ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi va bank kreditlari hisobiga korxonalarni texnik qurollantirish ko‘payib boradi.
Kapital qo‘yilmalar dastavval boshlangan qurilishlarni tugatish va ishga tushirish lozim bo‘lgan ob’ektlarga yo‘naltiriladi, shuning asosida ishlab chiqarish quvvatlarini va asosiy fondlarni ishga tushirishga erishish mumkin bo‘ladi. Kapital qurilish asosiy fondlarni barpo etishning barcha bosqichlarini (ob’ektni loyihalashtirishdan boshlab to uni ishga tushirishgacha bo‘lgan jarayonni) qamrab oladi. Uning asosiy hal qiluvchi bosqichi qurilish-montaj ishlarini bajarish hamda qurilayotgan ob’ektning ishga tushirilishini ta’minlash hisoblanadi. Ushbu bosqich moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog‘i bo‘lgan “qurilish industriyasi” bilan amalga oshiriladi. Kapital qo‘yilmalarni samaradorligini oshirish vazifasini bajarish uchun har bir sarflangan so‘m uchun mahsulot ishlab chiqarishni o‘sishini oshirishga erishish va uning keng miqyosda tashkiliy-texnik tadbirlarni amalga oshirish lozim:

• 
  alohida tarmoqlarga va korxonalarga kapital qo‘yilmalarni yo‘nalishini iqtisodiy asoslash;
  
• 
  o‘zining texnik darajasi bo‘yicha fan va texnika yangi yutuqlariga javob beradigan va mehnat unumdorligini o‘sishini, mahsulot tannarxini pasayishni va
  

ishlab chiqarishni foydaliligini o‘sishini ta’minlaydigan qurilishlarni va loyihalarni sifatini oshirish;

• 
  qurilishlarni va ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishni tezlashtirish, loyiha–smeta hujjatlari va moddiy-texnik resurslar va ishlab chiqarishni tashkil qilishni ta’minlash.
  

Kapital qo‘yilmalarni korxonalarda belgilangan me’yorlar doirasida rejalashtirish uning iqtisodiy rivojlanish rejasining ajralmas qismi bo‘lib, korxonaning ishlab chiqarishini va uni ishlab chiqarish salohiyatini takomillashtirish asosi bo‘lib xizmat qiladi. Rejalashtirish kapital qurilishni uzluksizligini ta’minlaydi va ularni o‘z vaqtida amalga oshirishni imkon yaratadi. Aytish joizki, sarflanayotgan kapital qo‘yilmalarining 65,1 foiz ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan ob’ektlarga va 34,9 foiz ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan ob’ektlarga sarflanmoqda. Barcha kapital qo‘yilmalarning asosiy qismi – 46,5 foiz qurilish-montaj ishlariga, 41,5 foiz asbob-uskunalar va jihozlarga, mavjud inventarlarni ta’mirlashga va qolgan 12 foiz boshqa turli xil jarayonlarga sarflanmoqda². Ishlab chiqarish ob’ektlari bo‘yicha davlat kapital mablag‘lari sarfining takror ishlab chiqarish tuzilishini olib qaraydigan bo‘lsak, shu narsa ayon bo‘ldiki, bu maqsadga yo‘naltirilayotgan barcha kapital qo‘yilmalarining yarmidan ko‘prog‘i ishlab turgan korxonalarni texnik jihatdan qayta qurollantirish va ularni rekonstruksiya qilishga ketmoqda.
Kapital qo‘yilmalarni to‘g‘ri rejalashtirish uchun va qurilish ishlab chiqarishini to‘g‘ri tashkil qilish uchun mahalliy tashabbusni kengaytirish lozim. Rejalashtirsh kapital qurilish muntazamligini ta’minlashi va qurilishlarni o‘z vaqtida tugatilishiga sharoit yaratishi lozim. qurilish nisbatan ishlab chiqarish siklini qayta muddat talab qilishligi bilan ajralib turadi, shuning uchun ham tayyorgarlik davri uzoq vaqtni o‘z ichiga oladi. Kapital mablag‘larni o‘zlashtirish bo‘yicha rejalarni yo‘qligi qurilish va rekonstruksiya qilish ishlarini qimmatlashtiradi. Kapital qo‘yilmalar joriy rejalashtirishni va qurilish-montaj ishlarini asosi bo‘lgan istiqbol rejalarini ishlab chiqish muhim bo‘lib hisoblanadi. Istiqbol rejalardan kelib chiqib ishlarni yillar



² www.stat.uz ma’lumotlari bo‘yicha
bo‘yicha, yangi talablar asosida taqsimlash uchun aniqlashtirilgan rejalar va dasturlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Kapital qo‘yilmalar bo‘yicha reja topshiriqlari muayyan tarmoqlar, iqtisodiy mintaqalar va korxonalar bo‘yicha sanoat ishlab chiqarishlarida mo‘ljallangan o‘sishni ta’minlovchi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini o‘z vaqtida ishga tushirishni ta’minlaydi. Shuning uchun ham sanoatdagi kapital qo‘yilmalar rejasi sanoat ishlab chiqarishining ishlab chiqarish dasturi bilan bog‘liq ravishda tuziladi. Shu bilan birga kapital qo‘yilmalar rejasi boshqa rejalar bilan muvofiqlashtirib tuziladi, bu esa o‘z navbatida kapital qurilishlarni o‘z vaqtida moddiy va moliyaviy resurslar bilan ta’minlash imkoniyatini beradi.
Kapital qo‘yilmalarni tarmoqlar bo‘yicha taqsimlash yoki sanoatda kapital qo‘yilmalarini tarmoqlararo tarkibi o‘sha davrning xo‘jalik-siyosiy vazifalari bilan belgilanadi. Mohiyat jihatidan yangi qurilish, kengaytirish, ta’mirlash, texnik qayta qurollantirish va amaldagi ob’ektlarni modernizatsiya qilish yo‘li bilan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy fondlarini barpo etish jarayoni kapital qurilishni anglatadi. Uning yordamida jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlar yangilanadi.
“Kapital qurilish” tushunchasi adabiyotlarda va amaliyotda ikki xil tarzda talqin qilinadi:

• 
  moddiy ishlab chiqarishning tarmog‘i sifatida;
  
• 
  ishlab chiqarish faoliyatining turi sifatida.
  

Tarmoq sifatida kapital qurilish quyidagi asosiy belgilari bo‘yicha harakterlanadi: aniq maqsadga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish; texnologik jarayonlarning umumiyligi; malakali mutaxassislarning mavjudligi. Ishlab chiqarish faoliyatining turi sifatida kapital qurilish quyidagi kompleks ishlarni bajarishi asosida korxonalar bino va inshootlarini barpo etishni (yaratishni) tavsiflaydi: qurilishni amalga oshirish uchun uskunalar montaji; loyiha-qidiruv ishlari; qurilish maydonini tayyorlash; sanitar-texnik qurilmalarni (kanalizatsiya, suv o‘tkazgichlar va h.k.) barpo etish va boshq. Qurilish mahsuloti hisoblangan binolar, inshootlar va boshqa ob’ektlar ko‘p qirrali, konstruksiyasi murakkab bo‘lgan ob’ektlar hisoblanadi. Bu
qurilish ishlarini ishlab chiqarishning xususiyatlari bilan harakterlanadi.
Qurilishning asosiy xususiyati uning industrlashganligi bilan belgilanadi. Qurilishni industrlashtirish qurilish tarmog‘ida ilmiy-texnik taraqqiyotning asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Qurilish industriyasi deganda sanoat ishlab chiqarish bloklari va konstruksiyalar holatidan kelib chiqib, qurilish ishlab chiqarishini bino va inshootlarni montaj qilish va yig‘ish jarayonini mexanizatsiyalashtirishga aylantirish tushuniladi.
Qurilishni industrlashtirish qurilish ishlarining texnologiyasi bo‘yicha keng ko‘lamdagi o‘zgarishlarni olib kiradi. Qurilishni industrlashtirishning asosiy elementlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: yig‘ma qurilishni rivojlantirish; qurilish- montaj ishlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish; qurilish ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish. Kapital qurilish ko‘p aloqalarni harakterlaydigan murakkab jarayondir. Uning asosiy xususiyati: ob’ektlarni qurishning texnik va tashkiliy jihatdan murakkabligi; moddiy, mehnat va pul resurslari harajatlarining ko‘pligi, ishlab chiqarish siklining davomiyligidir.
Kapital qurilishning asosiy vazifasi ijtimoiy-madaniy ahamiyatga doir ob’ektlar, uy-joy, bino va inshootlarni zamonaviy texnik asosda qurish, mamlakatning ishlab chiqarish salohiyatini oshirishdan iboratdir. Aholi farovonligining oshishi, moddiy ishlab chiqarish barcha tarmoqlarining yanada rivojlanishi kapital qurilishning hajmi va samaradorligiga bog‘liq bo‘ladi. Kapital qurilish o‘z vazifasini bajara turib, investitsiya jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Investitsiya jarayonlarida kapital qurilishning o‘rni va ahamiyatini aniqlash uchun kapital qo‘yilmalarning texnologik tarkibiga murojaat qilish zarur bo‘ladi.
Kapital qurilish – asosiy vositalarni yaratish va ularni rekonstruksiya qilish, shuningdek, faoliyat ko‘rsatayotgan asosiy fondlarni texnik jihatdan qayta jihozlash bo‘yicha faoliyat. Kapital qurilish harayoni loyihalash va tadqiqot, qurilish montaj ishlari, qurilish montaj ishlari, qurilish materiallari va transport xizmatlarini o‘z

ichiga oladi³. Qurilish tarmog‘i qurilayotgan obektlarning harakteri va maqsadiga qarab bir necha quyi tarmoqlarga bo‘linadi (9.1-rasm).