Ionafor ( yunoncha ion va for , ion tashuvchi) ionlarni teskari bog’laydigan kimyoviy tur. Ko’pgina ionaforlar lipidlarda eriydigan modddalar bo’lib, ionlarni hujayra membranasi orqali o’tkazadi. Ionoforlar suyuq polimerik membranalar ( tashuvchiga asoslangan ion selektiv elektrodlar) yoki tirik hujayralar yooki sintetik pufakchalar (lipozomlar)da joylashgan lipid ikkki qatlamli kabi hidrofobik membranalar orqali ionlarni tashishni katalizlaydi.
Strukturaviy jihatdan ionafor membrana bilan o’zaro tasir qiluvchi gidrofil markaz va gidrofobik qismni o’z ichiga oladi. Bazi ionaforalar mikroorganizmlar tomonidan o’z hujayralariga ionlarni import qilish uchun sintezlanadi. Sintetik ion tashuvchilar ham tayyorlangan. Kationlar va anionlar uchun selektiv ionaforlar tahlilda ko’plab ilovalar topdi. Bu birikmalar o’zlari bog’laydigan ion bilan birlashganda turli biologik tasir va sinergik tasirga ega ekanligini ham ko’rsatadi.
Tashuvchi va kanalli ionoforlar tashuvchi ionoforlar ionlarni teskari bog’laydi va ularni hujayra membranalari orqali olib o’tadi kanal ionaforlari ionlarni tashishni osonlashtirish uchun hujayra membranalari ichida kanallar hosil qiladi . Ko’pgina ionaforlar tabiiy ravishda turli mikroblar zamburug’lar va o’simliklar tomonidan ishlab chiqariladi va raqabotdosh yoki patogen turlarga qarshi himoya vazifasini bajaradi.
Ko’p sintetik membranani qamrab oluvchi ionaforlar ham sintez qilingan. Mikroorganizmlar tomonidan sintez qilingan ionaforlarning ikkita keng tasnifi : muayyan ion bilan bog’lanib uning zaryadini artrofdagi muhitdan himoya qiluvchi tashuvchi ionoforlar. Bu ionning lipid membranasining hidrofobik ichki qismidan o’tishini osonlashtiradi. Biroq bu ionaforlar juda past haroratda ionlarni tashishga qodir emas.
Ionafor tashuvchisia misol qilib bitta kaliy kationini tashuvchi molekula bo’lgan valinomitsindir. Tashuvchi ionaforlar oqsillar yoki boshqa molekulalar bo’lishi mumkin. Membranaga gidrofik teshikni kiritadigan kanal hosil qiluvchilar ionlarning membrananing hidrofibik ichki qismi bilan aloqa qilinmadan o’tishga imkon beradi. Kanal hosil qiluvchi ionaforlar odatda yirik oqsillardir.
Ushbu turdagi ionaforlar tashuvchi ionaforlardan farqli o’laroq past haroratda ionlarni uzatish qoliliyatini saqlab qolishi mumkin. Kanal hosil qiluvchi ionaforlarga misollar grainlsidin A va nistatindir. Hujayra membranasi bo’ylab vodorod ionlarini (H+ yani protonlar) tashuvchi ionaforalar protonoforalar deyiladi. Temir ionaforlari va xelatlashtiruvchi moddalar birgalikda sidefroforalar deb ataladi.
Sintetik ionaforalar kopgina sintetik ionaforalar toj efirlari, kriptondlar va klixerenlarga asoslangan. Priazol piridin va bis ---priazol hosilalari ham sintez qilingan . Ushbu sintetik turlar ko’pincha makrosiklikdir. Bazi sintetik moddalardan makrosiklik emas masalan karbonil siyanid ----p----- triflorometoksifenil gidrazon . Hatto oddiy organik birikmalar, masalan fenollar ionofor xossalarini nomayon qiladi.
Tashuvchiga asoslangan anion selektiv elektrodlardan ishlatiladigan sintetik retseptorlarning aksariyati anion tashuvchisi sifatida otishi elementlari yoki metalloidlaridan foydalanadi. Ammo oddiy organik karbomik va tiokorbamid retseptorlari malum. Ayrim olimlar tashqi turtkini yoki dastlabki turtkini harakat manbai deb bilishadi.
Ularning fikricha olamda abadiy sokinlik hukumron bo’lib keyin dastlabki turtki tufayli u harakatga kelgan . Aslida voqelik harakatasiz bo’lishi mumkin emas, u doimo harakatda , o’zgarishda . Bu o’zgarishlar ichki va tashqi ziddiyatlar tufayli amalga oshadi. Ibn Sino jisim bir joydan va bir paytning o’zida harakatda ham sukunatda ham bo’lmaydi, harakat ziddiyatlidir va uning natijasidir, deb korsatgan edi.
Biologik harakat (hayotiy jarayonlar). Ayrim manbalarda kimyoviy harakatdan keyin moddiy abyektlarning progressiv va regressiv yo’nalishda rivojlanishiga qarab yuksaklikka ----- biologik harakatga va quyi yo’nalishiga , inqiroziga qarab ----geologik harakat ham ko’rsatiladi, chunki yer yuzida jonli organizmlarning halok bo’lishi oqibatida katta ----katta materiklar majon orollar vujudga keladi. Ular geologiyaning tadqiqot obyektiga kiradi.
