Mavzu: boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mehnat tarbiyasida mehnat ananalarining o‘rni

MAVZU:BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING MEHNAT TARBIYASIDA MEHNAT ANANALARINING O‘RNI

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida (2019 yi 27 avgust) “Ta’lim to`g`risida”gi qonun qabul qilindi. Unda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari, ta’lim tizimini, uning boshqaruv tarkibi, o`qituvchi -pedagoglarning huquq va burchlari aniq belgilab berildi.
Ta’lim sohasidagi bosh maqsad- demokratik, insonparvarlik tamoyillarini qaror toptirish, xalq milliy an’analari va urf – odatlari, shuningdek umumbashariy qadriyatlar asosida ta’lim-tarbiya mazmunini tubdan yangilash, pedagogik jamoalar tashabbuskorligiga keng imkoniyatlar yaratishdan iborat.
Urf-odatlar insonlarning ko`p asrli faoliyatlari-mehnati, turmush va oilaviy ta’sirlari natijasida yuzaga keladigan xalq udumlarining o`zaro bog`langan zanjiri sifatida qaraladi. Tarixiy o`tmishda mehnat tarbiyasi sodda amaliy bilimlarga asoslangan bo`lib, maqsadga erishishning ma’lum prinsiplari va vositalariga ega bo`lgan.
Xalq an’analaridan foydalanish pedagogik tizimning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
-mehnat yordamida tarbiyalash,
-izchillik va tizimiylik,
-bolaga talabchanlik va insonparvarlik munosabatida bo`lish, o`quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish.
Mehnat tarbiyasining asosiy vositalariga quyidagilar kiritilgan: kuchi yetadigan ishlab chiqarish mehnati, xalq og`zaki ijodi, o`yin faoliyati, urf-odatlar, udumlar, milliy udumlar kiritilgan bayramlar;
Prinsipial xususiyatlarga-
- mehnatni insonning majburiyati sifatida va bolalarni tarbiyalashning asosiy vositasi sifatida qarab chiqish;-
- bolalarni o`z kuchiga loyiq ishlab chiqarish mehnatiga erta jalb qilish, oiladagi mehnat muhiti, xalq og`zaki ijodi, o`yin faoliyati, shuningdek milliy mehnat bayramlari, urf-odatlar, usumlar vositasida mehnatga psixologik tayyorlash;
-mehnatning pedagogik jihatlarini hisobga olish, ya’ni bolalarni kichik uka va singillarini tarbiyalashga jalb qilish;
-tarbiyaning muhim omili- ota, ona, oila a’zolari, tengdoshlar jamoasidan foydalanish.
O`quvchilarning mehnat tarbiyasini qurishda biz ilg`or mehnat an’analarining, urf-odatlarning roliga o`rin ajratadi, chunki ularda mehnat kishilarining ko`p asrli tarbiyaviy tajribasi, samarali pedagogik ta’sirning katta potensial imkoniyatlari mujassamlangan.
O`quvchilarning mehnat tarbiyasida xalq an’analaridan yaxlit foydalanishning nazariy modeliga qo`yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
-o`quv tarbiyaviy jarayonni intensifikatsiyalsh, uni demokratlashtirish, insonparvarlashtirish;
- mehnarning axloqiy qadrini tushunib yetish;
-mehnatga axloqiy qadriyatli munosabatda bo`lish.
O`quvchilarni mehnat tarbiyasida ularni ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan, intellectual va axloqiy rivojlanishi; ularning bilish va faoliyat ehtiyojlari hamda talablarning shakllantirilishi va qoniqtirilishi; muvaffaqiyatli mehnat faoliyatiga va umuminsoniy axloqiy munosabatlar tizimiga jalb qilish asosiy maqsad qilib belgilangan.
Odam hunarning yaxshi va yomon sifatlarini bilgandagina hunarga oid bilimlarni mukammal egallashi, hunarmandlar ahlini qo’llab-quvvatlashi mumkin.
Darhaqiqat Sharq mutafakkir allomalari hunar va hunarmandlarga katta e’tibor berganlar. Jumladan, Alisher Navoiy o’z zamonasida zargarlar, kulollar, tikuvchilar kabi turli tuman hunar sohiblarining hammasiga zo’r hafsala, qunt, e’tibor bilan maslahatlar berib, husniga rag’bat ko’rsatib, hamda ularga homiylik qilganlar. Alisher Navoiyning fikricha “Inson bo’lib dunyoga keldingmi? Biron-bir kasbni egalla, hunar o’rgan, shunda dunyodan hammomga kirib toza yuvinib chiqmagan kishidek o’tmaysan”- deydilar.
Shuningdek donishmandlarimiz o`git qilganlarki, vaqtida ilm hunarga muhabbat qo’ying, o’rgatilgan narsalarni yodingizda tuting, ilm hunar o’rganishga chin ixlos bilan kirishing, yoshligingizni bekorga o’tkazmang. Hattoki, ulug’ shayxlarimizning o’zlari ham biror hunar egasi bo’lganlar. Masalan Shayxul Mashoyix Abu Said Xarros etikdo’zlik qilgan. Shayx Muhammad Sakko mashhur pichoqchi, Shayx Hoja Bahouddin Naqshbandiy ajoyib naqqosh bo’lganlar, boshqalarni hunar o’rganishga da’vat etganlar. Hoja Bahouddin Naqshbandiy aytadilar – “Dil bayoru dast bakor” ya’ni “Diling ollohda, qo’ling doim mehnatda bo’lsin”.
Insoniyat qadr-qiymati mehnatda, bilimda, hunarga tayanishda, birovga xor bo’lmaslikda deb bilgan Sa’diy shunday ta’lim beradi.
O’z mehnatidan non yegan kishi,
Xotam minnatidan ozod yoz-qishi.
Muqaddas kitob Avestoda ham mehnat moddiy boyliklar manbai bo’lgani uchun emas, balki u mehnatni asosan axloqiy jihat, yaxshilik manbai deb bilganligi uchun insonlarni mehnat qilishga chaqiradi.
«Avesto»da yana shunday bir fikr bor: Bolalarga voyaga etgan sayin to`rt narsani yaxshi o`rgating. Eng avvalo, ko`chat ekib bog` qilishni, uy ro`zg`or buyumlarini yasashni, chorvani boqishni hamda ekin ekishni yaxshi o`rgating, mana shu to`rt narsani bola yaxshi bilsa xor bo`lmaydi, farovon hayot kechiradi».
Xalq pedagogikasida “Yoshlikda egallangan bilim, hunar toshga o’yib yozilgan hikmatdur” – deb ta’kidlanadi.
Farzandlarga odob-hunar o’rgatmak merosdur” – deb nasihat qilinadi Qobusnomada “Sen odob, hunar va donishini o’zingdan meros qilgin, toki uning haqqini bajo kelturmish bo’lgaysan”. Chunki xos kishilarning farzandiga odob va hunardan yaxshiroq meros yo’qdir. Oliy xaloyiqning farzandlariga xirfa (savdo hunari) pesha (kasb) din yaxshiroq meros yo’qdir. Agar xos odamlarning farzandlari yuz hunar bilsa va lekin hech kasbni bilmasa ayb emasdur. Hunar esa bir kun ishga yaragusidir. Demak albatta hunar o’rganmoq zarurdir:
O’tay o’g’lingga bilan desang agar,
Sen o’qishdi, o’rgatgin ilmu-hunar.
Agarda senda koruncha ham bo’lmasa zar,
O’z o’g’ishmingni qoldirmagin behunar.
Hunarning nechog’lik zarur ekanligini qator rivoyatlar, naqllar, ertak dostonlarda ham o’z aksini topgan. “Oltin baliqcha”, “Savdogar bilan podachi”, “Sirli gilamcha”, “Baliqchi bola”, “Ikki naqqosh ishi” kabi ertaklar “Hasanxon”, “Rustam”, “Ziyod” kabi dostonlar shular jumlasidandir.
Hunar egallash ham bir fazilatdir mahoratdir. Hunar egallashda halollik, poklik, sabr-qanoat, matonat, mehnat madaniyatiga rioya qilish muhim rol o’ynaydi
Ota-bobolarimiz ham hunar o’rganishni asosiy vazifa ekanligini o’rgatib kelganlar. Nizomiy Ganjaviy shunday degan:
Hunar o’rgan chunki hunarda ko’p sir,
Yopiq eshiklarni ochar birma-bir.
Abu Rayhon Beruniy mehnat va hunar avloddan-avlodga meros bo’lib o’tishini sinchiklab o’rgangan va hunarni yuqori baholagan. U “Hunarmandchilikda, mehnatda to’liq ustozlik san’atini egallab olishi kerak”, degan fikrni aytadi. Odatda o’sha davrda hunar va tabiiy bilimlar maktablarda o’rgatilmay yakka tartibda berilgan.

• Ota kasbini egallash, oiladagi kattalardan yakka shogird shaklida.
• Shogird etish tanilgan usta qo’lida yakka shogird bo’lish.
• Ustaxonalarda yakka shogirdlik tartibida o’rganiladi.

Xalqimiz bolalarda mehnatsevarlik va mehnatga qiziqishni tarbiyalash, otalarimiz izidan borib turli kasb-hunar egallash, ularda mehnat munosabatlarini kamol toptirish, kelajak hayotga tayyorlashni o’zlariga muhim vazifa deb hisoblaganlar. O’z farzandiga kasb-hunar o’rgatgan ustazodalari (usta darajasiga ko’tarilgan farzand) bo’lib yetishganlar. Tanlangan usta hunarmandlar uyida yakka shogirdlikka tushgan bolalar bir necha yil hunarga ta’luqli bo’lmagan yumushlarni ham bajarib yuraverganlar.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!