Mavzu: biologik membranalarning tuzilishi, xossalari va o’tkazuvchanlik va faol transport tizimlari, hamda asosiy funksiyalari. Reja

MAVZU: BIOLOGIK MEMBRANALARNING TUZILISHI, XOSSALARI VA O’TKAZUVCHANLIK VA FAOL TRANSPORT TIZIMLARI, HAMDA ASOSIY FUNKSIYALARI.
REJA:
1.Biologik membrane, transport turlari.
2.O’simliklarning o’tkazuvchi to’qimasi.
BIOLOGIK MEMBRANALAR
Bu membranalar murakkab va o`ta spetsifik tuzilmalar bo`lib, hujayraning hayotiy jarayonini belgilab turadi. Membranalar hujayraga moddalarning kirishi va chiqishini, membranalar bilan bog`liq bo`lgan bioximik jarayonlarni va membranalarda joylashgan fermentlar orqali hujayrada moddalar almashinuvi (metabolizm)ni boshqarib turadi. Membranalar chegaralash funksiyasini bajaradi. Turli modda molekulalari (masalan, oqsillar) spetsifik xususiyatlarga faqatgina ma’lum tartibda joylashishi va o`zaro munosabati natijasida ega bo`ladi. Moddalarning bunday munosabati biologik membranalarda kuzatiladi.
Ma’lumki, hozirgi vaqtda hujayraviy tuzilishning ikki turi ajratiladi: prokariot va eukariotlar. Prokariot hujayralar yadro qobig`i bo`lmagan va DNK sitoplazmada erkin yotuvchi hujayralardir. Prokariot hujayralarga ba’zi bakteriyalar va suv o`tlari kiradi. Asosiy ko`pchilik tirik organizm hujayralari eukariot hujayralar bo`lib, ularda yadro shakllangandir, bu hujayralarda murakkab tuzilgan yadro qobigp xro mosomalarni sitoplazmadan ajratib turadi. Eukariot hujayralar membrana tuzilmalariga boy bo`lib, bu membranalar turli funktsiyalarni bajaradi. Hujayraning tashqi qavatni hosil qiluvchi plazmatik membrana hujayrani tashqi muhit bilan aloqasini belgilaydi. Hujayra ichidagi membranalar (sitomembranalar) ATF sintezlovchi mitoxondriyani, ma’lum moddalarni parchalovchi lizosomalarni, oqsil, yog`, karbonsuv va hujayra uchun kerakli ximiyaviy moddalarni sintezlovchi endoplazmatik to`rni, plastinkasimon kompleksni, yadro qobig`ini va boshqa tuzilmalarni hosil qiladi.
Biologik membranalar hujayra qobig`i, hujayraning membranali organellalarini va yadro qobig`ini hosil qilib, qalinligi 6-10 nm bo`lgan lipoproteid tuzilmadir. Biologik membranalarning taxminan 40% lipiddan, 60% oqsillardan tashkil topgan. Lipidlar turlicha bo`lib, ularning ichida fosfolipidlar (glitserofosfatlar), sfingomiyelin alohida o`rin tutadi.
Lipid molekulalari ikki qavat bir-biriga parallel joylashib, ularning gidrofil (polyar) qismlari tashqariga, gidrofob (nopolyar) qismlari esa bir-biriga qarab yotadi.
Biologik membranalarda oqsillar lipid molekulalari orasida joylashgan. Obrazli qilib aytganda «oqsil molekulalari lipid ko`llarida suzib yuradi» (5-rasm).
Biologik membranalar oqsil, lipiddan tashqari, uglevod, noorganik ionlar va suv tutadi. Membrana tarkibiga kiruvchi oqsillar struktur retseptor va globulyar oqsillardir. Globulyar oqsillar fermentlarni hosil qilib, moddalarning membrana orqali transportida muhim ahamiyatga ega.
Biologik membranalarning metabolik funksiyasi ularda joylashgan fermentlar bilan bog`liq. Biologik membranalar o`ziga xos baryerlardir, chunki ular hujayrani tashqi muhitdan, hujayra organellalarini sitoplazmatik matriksdan ajratib turadi. Ular ma’lum qattiqlikka ega bo`lsa ham, shu bilan birga elastikdir.
Biologik membranalar orqali hujayra organellalarining metabolizm bilan bog`liq bo`lgan moddalari o`tadi. Agar bu moddalar kontsentratsiyasi past bo`lgan tomonga yo`nalsa va bu transport energiyaning ishtirokisiz bo`lsa, bunday transport passiv transport (diffuziya) deyiladi. Moddalarning bunday transporti shu moddaning ximiyaviy gradiyentiga bog`liq.
Diffuziya yo`li bilan transport maxsus o`tkazuvchan moddalar bilan ham bog`liq bo`lishi mumkin. Bu moddalar oqsil tabiatiga ega bo`lib, membrana orqali o`tuvchi moddaga (substratga) nisbatan spetsifikdir. Bu moddalar substrat bilan komplekslar hosil qilib, moddalarni tezrok, membrana orqali o`tishini ta’minlaydi.
Aktiv transport oqsil tabiatiga ega bo`lgan yetkazuvchi moddalar bilan bog`liq bo`lib, unda albatta energiya sarf bo`ladi. Aktiv transportda molekula kontsentratsiya gradiyentiga qarshi harakat qiladi.
Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.
Aktiv transport membranalar bilan o`ralgan turli strukturalarda malum moddalarning yetarli miqdorda to`planishini ta’minlaydi. Aktiv transport hujayra membranalarida hosil bo`luvchi elektrik potentsiallar asosida yotadi. 
Tirik organizmning asosiy tarkibiy qismi - hujayra, hujayra membranasi bilan o'ralgan sitoplazmaning farqlangan qismi bo'lgan hujayra. Hujayra ko'payish, kuch, harakat, qobiq plastik va zich bo'lishi kerakligi sababli.
Hujayra membranasini kashf etish va tadqiq qilish tarixi
1925 yilda muvaffaqiyatli tajriba Grendel va "qizil qon tanachalari" yoki bo'sh qobiqlarning "soyasini aniqlash uchun jalb qilindi. Bir nechta tarkibiy xatolarga qaramay, olimlar Lipid Bilayer tomonidan kashf etilgan. Ularning ishlari 1935 yilda, 1935 yilda Robertson, Robertsonning ishlari davom etdi. Ko'p yillik ishlar va 1972 yilda dalillarni to'plash natijasida qo'shiqchi va Nikolson membrananing suyuq-mozaik modelini yaratdilar. Keyingi tajribalar va tadqiqotlar olimlarning asarlarini tasdiqladi.
Qiymati
Hujayra membranasi nima? Ushbu so'z yuz yil oldin, Lotin tilidan tarjima qilinganda, "film", "teri" degan ma'noni anglatadi. Shunday qilib, hujayraning chegarasini anglatadi, bu ichki tarkib va \u200b\u200btashqi muhit o'rtasidagi tabiiy to'siq bo'lgan. Hujayra membranasi tarkibi nam va ozuqaviy moddalar va parchalanish mahsulotlari uchun erkin o'tishi mumkin bo'lgan yarim idrokni anglatadi. Ushbu qobiq hujayraning tashkiliy tarkibiy qismini deb atash mumkin.
Plazma deb ataladigan tashqi hujayra membranasi, qalinligi beshdan ettigacha nanomilmetratorlarning qalinligi bo'lgan ultrasuroskopik film. U asosan oqsil birikmalaridan, fosfolidlar, suvdan iborat. Film elastik bo'lib, suvni osongina yutadi, shuningdek, zarardan keyin benuqsonlikni tezda tiklaydi.
Umumbashariy tuzilish bilan farq qiladi. Ushbu membrana chegara holatini egallaydi, saylov o'tkazuvchanligi, parchalanish mahsulotlarini olib tashlash jarayonida qatnashadi, ularni sintlaydi. "Qo'shnilar" bilan munosabatlar va ichki tarkibni zarardan ishonchli himoya qilish uni hujayraning tuzilishi bilan bog'liq muhim tarkibiy qismga aylantiradi. Hayvonlar organizmlarining hujayra membranasi ba'zan eng yaxshi qatlam bilan qoplangan - glikokalix, uning proteinlari va policarididlarni o'z ichiga oladi. Membranadan tashqaridagi o'simlik hujayralari hujayra devorida himoya qilinadi, bu esa qo'llab-quvvatlash funktsiyasini bajaradi va shaklni saqlaydi. Uning kompozitsiyasining asosiy tarkibiy qismi - bu tolali (tsellyuloza) - suvda eritilmagan policaride.
Shunday qilib, tashqi hujayra membranasi qayta tiklanishi, himoya qilish va boshqa hujayralar bilan o'zaro ta'sir qilish funktsiyasini bajaradi.
Hujayra membranasining tagligi bimolekulyar qatlam. Uning uzluksizligi tufayli hujayra to'siq va mexanik xususiyatlarga ega. Hayotning turli bosqichlarida, bu Bil sindirishi mumkin. Natijada gidrofilik g'oyalari orqali tarkibiy kamchiliklar hosil bo'ladi. Bunday holda, hujayra membranasi kabi komponentning barcha funktsiyalari farq qilishi mumkin. Yadro tashqi ta'sirlardan aziyat chekishi mumkin.
Uyali hujayra membranasi bor qiziqarli xususiyatlar. Hosildorlik tufayli bu qobiq qattiq tuzilish emas va uning tarkibiga kiritilgan oqsillar va lipidlarning asosiy qismi membrana tekisligida yaxshi.
Umuman olganda, hujayra membranasi assimetrik, shuning uchun protein va lipid qatlamlarining tarkibi farq qiladi. Tashqi tomondan hayvonlar hujayralarida plazma kollejida glycoprotein qatlami bor, ular retseprotein qatlamiga ega bo'lib, hujayralarni matoga birlashtirish jarayonida katta rol o'ynaydi. Hujayra membranasi qutb, ya'ni tashqi tomonda, zaryad ijobiy va ichki tomondan salbiy. Ro'yxatdan tashqari, hujayralar qobig'i saylov tushunchalariga ega.
Bu shuni anglatadiki, suvga qo'shimcha ravishda, kamera molekulalari va eriydigan moddalar ionlari hujayraga joylashtirilgan. Bunday moddaning natriy kabi kontsentratsiyasi ko'p jihatdan hujayralarga qaraganda ancha past. Kaliy ionlari uchun yana bir nisbat tavsiflanadi: ularning hujayraning raqami ichida ancha yuqori atrof-muhit. Ushbu natriy ionlari bilan bog'liq holda, uyali qobig'iga kirishga intilish o'ziga xosdir va kaliy ionlar o'zlarini ozod qilishga intilishadi. Bunday sharoitda membrana "nasos" rolini bajaradigan maxsus tizimni faollashtiradi: natriy ionlari hujayra yuzasida pompalanadi va kaliy ionlar ichkarisida joylashtiriladi. Ushbu xususiyat hujayra membranasining eng muhim funktsiyalariga kiritilgan.
Ko'pgina hujayralar moddani fagotsitoz va pinokitoz kabi jarayonlar orqali singdiradilar. Birinchi timsolim bilan moslashuvchan tashqi membrana mayda tanaffusni yaratadi, bunda zarrachalar ushlandi. Keyin chuqurlikdagi diametr atrofdagi zarralar sitoplazmaga tushadi. Fagotsitoz orqali eng oddiy, masalan, misollar, shuningdek qon ertaklari - leykotsitlar va fagotsitlar boqiladi. Xuddi shunday, hujayralar kerakli foydali moddalarni o'z ichiga olgan suyuqlik bilan so'riladi. Bu Pinokitoz deb hisoblaydi.
Tashqi membrana endoplazik hujayra tarmog'i bilan chambarchas bog'liq.
Membrananing yuzasida to'qimaning asosiy tarkibiy qismlarining ko'plab turlari chiqindi, burmalar, mikrovilllardir. Ushbu qobiq tashqarisidagi sabzavot hujayralari mikroskopda boshqasi bilan qoplangan, qalin va aniq ajralib turadi. Ulardan iborat tolalar, masalan, yog'och kabi sabzavot to'qimalarini qo'llab-quvvatlashga yordam beradi. Hayvonlar hujayralari, shuningdek, hujayra membranasining tepasida joylashgan bir qator tashqi tuzilmalar mavjud. Ular juda mudofaadir, bunda hasharotlar bilan qoplangan hujayralar mavjud bo'lgan chitin.
Uyali aloqa bilan bir qatorda, ichidagi membrana mavjud. Uning funktsiyasi hujayranishni bir nechta ixtisoslashgan yopiq bo'linmalarga ajratish, ma'lum bir atrof-muhit saqlanishi kerak bo'lgan qismlar yoki organellar.