Mavzu. Aholi statistikasi Reja: Aholi soni va tarkibi statistikasi Aholi harakati statistikasi

Mavzu. Aholi statistikasi


Reja:
1. Aholi soni va tarkibi statistikasi
2. Aholi harakati statistikasi
3.Aholining kelajakdagi sonini aniqlash
4.Dunyo aholisininig istiqboldagi soni


Aholi bu ma’lum hududda yashovchi va uzluksiz tabiiy ko’payish orqali yangilanib boradigan odamlar to’plami.
Aholi statistikasining birinchi va muhim vazifalaridan biri bu aholi sonini aniqlash va uning hududlar, yashash joylari bo’yicha joylashishini o’rganishdir. Aholi sonini aniqlashda aholi ro’yxati boshlang’ich manba hisoblanadi. Sobiq ittifoq davrida O’zbekistonda 1926, 1939, 1959, 1970 va 1989 yilda aholi ro’yxati o’tkazilgan.
Aholi ro’yxatining natijalari ma’lum bir sanaga va aniq bir momentga aholi soni to’g’risida ma’lumot beradi. Aholi ro’yxati o’tkaziladigan davrlar oralig’ida so’nggi aholi ro’yxatiga va aholi tabiiy hamda mexanik xarakatiga asoslanib, hisob yo’li bilan aniqlanadi:

bu erda: A₀ - aholining yil boshidagi soni; - joriy yilda tug’ilganlar soni; - joriy yilda o’lganlar soni; - joriy yilda kelganlar soni; - joriy yilda ketganlar soni.

Aholi soni aniqlanayotganda ikki xil kategoriyadagi aholi soni hisobga olinadi:
Doimiy aholi – bu hisob o’tkazilayotgan vaqtda mazkur hudda bo’lish, bo’lmasligidan qat’iy nazar istiqomat qiluvchilar soni.
Mavjud aholi – mazkur hududda doimiy istiqomat qilish yoki qilmasligidan qat’iy nazar hisob o’tkazilayotgan vaqtda hududda mavjud bo’lgan aholi.
Aholi soni o’zgaruvchan bo’lganligi sababli, bir qator ko’rsatkichlarni hisoblanda aholining o’rtacha soni aniqlanadi.
Aholining o’rtacha sonini aniqlashda turlicha metodlardan foydalanish mumkin.

1. 
   Agar aholi soni faqatgina yilning boshi va oxirida keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni oddiy arifmetik formula yordamida hisoblanadi:
   

2. 
   Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar boshida teng intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha xronologik formula yordamida hisoblanadi:
   

3. 
   Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar bo’yicha teng bo’lmagan intervallarda keltirilgan bo’lsa, u holda aholining o’rtacha soni o’rtacha tortilgan arifmetik formula yordamida hisoblanadi:
   

Masalan, quyidagi oylar bo’yicha aholi soni keltirilgan bo’lsin

Oylar	01.01	01.02	01.03	01.04	01.05	01.06	01.07
aholi soni, mln.kishi	18,1	19,6	21,1	20,9	22,3	22,0	23,5

Agar bir oy (masalan, yanvar oyi uchun) o’rtacha aholisi sonini aniqlasak oddiy arifmetik formulani qo’llaymiz:


mln.kishi

Agarda yarim yil uchun aholini o’rtacha sonini aniqlasak, o’rtacha xronologik formulani qo’llaymiz:

mln.kishi

Aholi tarkibida erkak va ayollar sonining o’zaro mutanosibligi va ularning yosh jihatdan bir-biriga yaqin bo’lishi nikohlanishi darajasiga salmoqli ta’sir ko’rsatadi va aholining ko’payishi jarayonida asosiy demografik zamin hisoblanadi.

Statistik ma’lumotlarga binoan yangi to’g’ilgan chaqaloqlar orasida o’rta hisobida har 100 qiz bolaga 105-106 o’g’il bola to’g’ri keladi. Bunday biologik qonuniyat jahonning barcha mamlakatlariga xosdir.

Har qanday turar joy aholisining jinsi bo’yicha tarkibini o’rganish statistikada muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu ko’rsatkichni dinamikada o’rganish aholi tarkibida tabiiy harakatlarni vaqt bo’yicha o’zgarishini xarakterlaydi. Ushbu holatni 1-jadval ma’lumotlari asosida ifodalash mumkin.

1-jadval
Shahar aholisining jinsiy tarkibi

Yillar	Jami aholi( kishi)	shu jumladan(%)
		erkaklar	ayollar
1926	4660,0	52,9	48,9
1939	6440,0	51,6	48,4
1959	8119,0	48,0	52,0
1970	11799,0	48,7	51,3
1979	15757,0	49,0	51,0
1989	19785,2	49,4	50,6
2000	24966,8	49,3	50,7
2010	25427,9	49,9	50,1

Aholining harakati ko’rsatkichlari mazmunan bir-biridan farq qiluvchi ikki guruh ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi.
Birinchi guruhga aholining tabiiy harakatini, tug’ilishi va o’lishini, nikohdan o’tganlar va ajralganlar sonini, ikkinchi guruhga esa aholining migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar kiradi (10.2-jadval).
O’zbekiston aholisi tez sur’atlar bilan o’suvchi mamlakatlar qatoriga kiradi.Bunga quyidagi omillar katta rol’ o’ynab keldi: aholining jinsiy nisbati va yosh tarkibida mavjud bo’lgan ustunlik, bu omil nikohlanish uchun qulay sharoit yaratadi, umumiy aholi tarkibida aholini takror barpo qilishda ishtirok etuvchilar salmog’ini oshiradi; nikohlanish darajasining sobiq umumittiroq o’rtacha ko’rsatkichlardan yuqori bo’lishi uylanmagan va turmushga chiqmagan shaxslar salmog’ining ozligi: nisbatan barvaqt uylanish va turmushga chiqish odatda; aholining tabiiy faolroq ishtirok etuvchi qishloq aholisi salmog’ini yuqoriligi, mahalliy aholi o’rtasida migratsiya harakatining nisbatan pastligi; yuqori yoshdagi ayollarning farzand ko’rishdagi faol ishtiroki va shu boisdan milliy an’anaga aylangan serfarzandlik udumi; mahalliy millat ayollari anchagina qismining ijtimoiy ishlab chiqarishga ishtirok etmasligi; demografik madaniyatning nisbatan pastligi va dinni taassuf ta’siri ostida homila sun’iy cheklash usulining uncha tarqalmaganligi.

2-jadval