M. R. Radjabov, F. E. Ochilov muhandislik grafikasi (Uzatmalar)

Silindrik tishli uzatmalarni tasvirlash.

Friksion(ishqalanish) uzatmada ikki silindrik g‘ildirak uzaro ishqalanib harakt qiladi (18-rasm). О‘zaro ishqalanib aylanma harakat qilayotgan silindrlarni boshlangich silindrlar deb qabul qilib, ularning diametrlarini boshlang‘ich yoki bо‘luvchi aylanalar diametri deb hisoblash mumkin. Tishli g‘ildirak chizmasida bunday aylanalar shtrix-punktir chiziq bilan tasvirlanadi. G‘ildirak tishlarining

18-rasm.
kallaklari shu boshlang‘ich aylanadan yuqorida, tish oyog‘ining(tubining) qismlari shu boshlang‘ich aylananing ostida joylashadi. Shunday qilib boshlang‘ich yoki bо‘luvchi aylana tishlarni ikkiga ajratuvchi aylana hisoblanadi.

Ilashishda bo’lgan bir juft tishli g’ildirakni ko’rib chiqamiz (19-rasm, b), ularning tishlari balandligi va eniga nisbatan proporsional ravishda kichrayib boradi deb tasavvur qilamiz(19-rasm, a), bunda o’qlar orasidagi masofa a_w o’zgarmasdan qoladi. Tishlarning o’lchamlari cheksiz kichrayib borsa, tishli gildirak silliq yuzali silindr(katok)ga aylanib qoladi, ya’ni bir birining ustidan ishqalanishsiz dumalaydigan holatga keladi(19-rasm, c, d). Bu silindrlar boshlang’ich deb atalib, chizmada boshlang’ich aylanalar sifatida proyeksiyalanadi. Aylanma harakatni yetakchi valdan yetaklanuvchi valga uzatishda tishli g‘ildiraklardan foydalaniladi va shuning uchun ham tishli g‘ildiraklarning biri yetaklovchi ikkinchisi yetaklanuvchi deb ataladi. Tishli uzatmalarning kichigi shesternya, kattasi esa g’ildirak deb yuritiladi (20-rasm).

19-rasm.

Tishli ilashmalarda boshlang‘ich aylanalar о‘zaro urinma qilib chiziladi. Bu yerda boshlang‘ich aylanalarning biri d₁, ikkinchisi d₂ deb belgilanadi (21-rasm).

20-rasm.

Masalan, moduli m=12, tishlarning soni z₁=16, z₂=48, tish gardishining eni b=100 mm, vallar uchun teshiklarning diametrlari: shesternyada D_B1=65mm, g’ildirakda D_B2=90mm, berilgan silindirik tishli uzatma chizmasi quyidagicha



a)

b)

21-rasm

chiziladi. Yuqorida keltirilgan formulalar yordamida tishli g’ildiraklarning parametrlarini hisoblaymiz:

1) boshlang’ich aylanalarning diametrlari:

d_W1=12∙16=192 mm;

d_W2=12∙48=576 mm;

2) tish cho`qqilarining diametrlari va botiqlik diametrlari:

d_a1= d_W1+2m=192+2∙12=216 mm;

d_a2= d_W2+2m =576+2∙12=600 mm;

d_f1= d_W1–2,5m=192–2,5∙12=162 mm;

d_f2= d_W2–2,5m =576–2,5∙12=546 mm;

3) gupchaklarning tashqi diametrlari:

d_st1= 1,6D_B1=1,6∙65=104 mm;

d_st2= 1,6D_B2=1,6∙90=144 mm;

4) gupchaklarning uzunligi:

L _st1= 1,5D_B1=1,6∙65=98 mm;

L _st2= 1,5D_B2=1,6∙90=135 mm;

5) g‘ildirak(o’q)lar orasidagi masofa aniqlab olinadi:

a_w=0,5( d_W1+ d_W2)=0,5(192+576)=384 mm;

Tishli ilashmaning tasvirini qurish o’qlar orasidagi masofa a_w ni o’lchab qo’yib, boshlang’ich aylanalarning simmetriya o’qlarini chizishdan boshlanadi. Boshlang‘ich aylana ( d_W1, d_W2) lar bir-biriga urintirib shtrixpunktir chiziq bilan chiziladi (21-rasm, a).

Tashqi (tish cho`qqilarining) diametrlar d_a1, d_a2 va botiqlik diametrlari d_f1, d_f2 mos ravishda chiziladi. Val teshiklarini ifodalovchi aylanalar D_B1, D_B2, so’ngra gupchaklarning tashqi diametrlari L _st1, L _st2 bir vaqtning o’zida chiziladi.

Bir g‘ildirakning tashqi aylanasi bilan ikkinchi g‘ildirakning ichki aylanasi orasida radial tirqish hosil bо‘ladi. Qirqimda tishlar qirqilmagandek tasvirlanadi. Standartga muofiq yetaklovchi g‘ildirakning tishi yetaklanuvchi g‘ildirakning tishi oldida tasvirlanadi. Shunga kо‘ra yetaklanuvchi g‘ildirak tishining tashqi aylana qismi shtrix chiziqda tasvirlanadi. G‘ildiraklarning torets, ya’ni chapdan kо‘rinishida tashqi aylanalar о‘zaro kesishish joyida ham asosiy tutash chiziqda tasvirlanadi. Tashqi va ichki aylanalar orasidagi tirqish bir xil 0, 25 m ga teng bо‘ladi. Tishli g‘ildirak ishlamalari chizmasida tishlarning yо‘nalishi ilashmadagi bitta g‘ildirakda, kо‘pincha, shesternyada kо‘rsatiladi.

Ichki ilashmada katta tishli g‘ildirak ichida joylashgan kichik tishli g‘ildirak tishlari silindirik tishli g‘ildirak tishlariga о‘xshagan bо‘ladi. Katta g‘idirak о‘yiqlari ichki g‘ildirak tishlarining profiliga mos bо‘ladi. Tashqi va ichki ilashmalarda silindirik tishli ilashmalar bir xil ishni bajaradi va ular bir xil parametrlarda chiziladi. Bu yerda ichki kichik g‘ildirak yetaklovchi hisoblanadi.

Evolventa profilli tishning bir qancha afzalliklari bilan bir qatorda kamchiliklari ham mavjud. Qavarik profil bilan u tutashayotgan tishlarning tegishish zonasida egrilik radiusi katta bо‘lmaydi. Tishlar ishlagan vaqtda tegishish zonasida davriy ravishda ezuvchi kuchlanish hosil bо‘ladi. Qayta-qayta takrorlanish natijasida ezuvchi kuchlanish tishlar yon sirtining uvalanib ketishiga sabab bо‘ladi, ya’ni charchash holatini paydo qiladi. Bunday holat kelib chiqmasligi uchun tegishish zonasidagi kuchlanishni kamaytirish lozim bо‘ladi. Bu masalani M.L.Novikov hal qiladi va u Novikov ilashishi deb ataladi. Bu ilashish asosida ishlangan shesternyali uzatmalar evolventa profilli uzatmalarga nisbatan kuch(nagruzka)ni 2-3 marta kо‘p qabul qiladi. Tegishish evolventasimon chiziqli tishlarni M.L.Novikov nuqtaviy kontakt bо‘yicha kuchni tishlar sirtiga tarqatib yuboruvchi ilashmaga almashtirdi. Tishlar profili aylanaga yaqin egri chiziq bо‘lib, yetaklovchi g‘ildiraklarda tishi qavariq, yetaklanuvchisida botiq bо‘ladi. Bunda bir tishning boshqa bir tishga tegib turgan yuzasi kо‘payadi, demak, tishlarda kuchlanish kamayadi. Novikov sistemasidagi g‘ildiraklar qiyshiq tishli va tishlari vint shaklida bо‘lib, bu hol ravon ishlashga yordam beradi.

Konussimon tishli gildiraklarning chizmasini chizish

Vallarning о‘qlari biror burchak ostida kesishsa, aylanma harakat konussimon tishli g‘ildiraklar vositasida uzatiladi (22-rasm). Vallarning о‘qlari orasidagi burchaklar 90 bо‘lsa, ortogonal, tо‘g‘ri bо‘lmasa ortogonalmas uzatmalar deyiladi. Mashinasozlikda eng kо‘p tarqalgan uzatma ortogonal ilashma hisoblanadi.

Konussimon tishli gildiraklar quyidagi elementlardan iborat: bo’luvchi konus, tish cho’qqilarining konusi, botiqlik konusi hamda tashqi qo’shimcha konus.


22-rasm.

Amalda yuqorida ko’rsatilgan konuslar choqqilari bir biriga mos kelmaydi, ammo o’quv chizmalarini bajarishda C nuqtani konuslarning umumiy cho’qqisi deb qabul qilinadi.

Tishli g’ildirakning konus va o’q yasovchilarini tish cho’qqilari konusi burchgi δ_a , bo’luvchi konus burchagi δ, botiqlik konusi burchagi δ₁ hosil qiladi.

Tishli g’ildirakning tashqi qo’shimcha konus bo’yicha kesilgan kesimi ko’dalang(tortsoviy) kesimi deb ataladi. Boluvchi aylana sifatida bo’luvchi konus bilan tashqi qo’shimcha aylanalarning kesishishidagi aylana qabul qilinadi, boshqacha qilib aytganda, bo’luvchi aylana ko’ndalang kesimda joylashgan bo’ladi. Bo’luvchi aylana bo’luvchi diametr bilan xarakterlanib, u tashqi aylanma bo’luvchi modul m_Z ga muvofiq bo’ladi. Modul m_Z qiymati to’g’ri silindrik tishli g’ildirakning moduli kabi aniqlanadi.

Konussimon tishli g‘ildirak о‘lchamlari ko’rib chiqamiz:

shesternyaning bo’luvchi dimetri d_e1= m_e∙ z₁;

g’ildirakning bo’luvchi diametri d_e2= m_e∙ z₂;

tish kallagining balandligi h_ae= m_e;

tish oyog’ining balanligi h_fe=1,2 m_e;

tishning balandligi R_e= R_ae +1,2 h_fe=2,2 m_e;

G’ildiraknig bo’luvchi konus yasovchisi R_e quyidagiga teng:

yoki soddalashtirishlardan keyin

G’ildirakning bo’luvchi konus burchagi δ, uning tangensi orqali aniqlanadi:

Bu erda, ED va EC kesmalar

ED= 0,5DD₁=0,5 d_e2=0,5 m_e z₂;

EC=0,5 d_e1=0,5 m_e z₁

teng ekanini e’tiborga olsak,

G’ildirak tish cho’qqilarining konus burchagi

δ_a= δ+θ_a

bu erda θ_a burchak(DCA burchak) quyidagicha aniqlanadi:

Soddalashtirishdan so’ng,

G’ildirak botiqligi konus burchagi

δ₁= δ - θ_f

θ_f burchak (DCH burchak) HDC to’g’riburchakli uchburchakdan uning tangensi orqali aniqlanadi

yoki,

Gildirakning qo’shimcha tashqi konus burchagi φ,

formula orqali aniqlanadi. Shesternyaning bo’luvchi konus burchagi esa .

Konussimon tishli g’ildirakning o’quv chizmasi soddalashtirilgan holda bajariladi, quyida uning o’lchamlari va ular orasidagi munosabatlarni jadvalda keltiramiz.

Qudagi berilganlar asosida tishli g’ildirakning chizmasini bajaramiz:

1) tashqi aylanma bo’luvchi modul m_e= 6mm;

2) shesternya tishlarining soni z₁= 20;

3) g’ildirak tishlarining soni z₂= 30;

4) g’ildirak valining diametri D_B= 40;

Grafik yasashlarni bajarish uchun kerak bo’ladigan tish cho’qqilarining o’lchamlarini oldindan aniqlab olamiz:

shesternyaning bo’luvchi diametri d_e1= m_e∙ z₁= 6∙ 20=120 mm;

g’ildirakning bo’luvchi diametri d_e2= m_e∙ z₂= 6∙ 30=180 mm;

tish kallagining balandligi h_ae= m_e= 6 mm;

tish oyog’ining balanligi h_fe=1,2 m_e=1,2 ∙ 6=7,2 mm;
Konussimon tishli g’ildirakning o’lchamlari

1-jadval

O’lchamlar	Belgilanishi	Hisoblash formulasi
		Shesternya	G’ildirak
Tishlar soni	z	z1	z2
Aylanma qadam	Pe
Tashqi aylanma modul	me
Tashqi bo’luvchi diametr	de
Tishning balandligi	he
Tish kallagining balandligi	hae
Tish oyog’ining balanligi	hfe
Tish cho’qqilarining tashqi diametric	dae	dae1= me(z1+2cos δ)	dae2= me(z2+2cos δ)
Tish botiqlarining tashqi diametri	dfe	dfe1= me(z1-2,4cos δ)	dfe2= me(z2-2,4cos δ)
Bo’luvchi konus burchagi	δ
Konus masofa	Re
G’ildirak tishi gardishining eni	be
Gardishning qalinligi	e	-	e2 = he2
Diskning qalinligi	k	-
Gubchakning diametri	dct	dct1=1,6 DB1	dct2=1,6 DB2
Faska	c	C1=2….3	c2=2….3
Botiqlik	n	n1=2….3 me	n2=2….3 me

Chizishni frontal qirqimdan boshlaymiz (23-rasm, a).

O’zaro perpendikulyar bo’lgan o’qlarni o’tkazamiz. Vertikal o’qda C nuqtadan yuqoriga va pastga 0,5d_e2= 0,5∙ 180=90 mm ga teng bo’lgan, chap va o’ng tomonlarga esa 0,5d_e1= 0,5∙120=60 mm ga teng bo’lgan kesmalarni o’lchab qo’yamiz.

D va D₁ nuqtalarni C cho’qqi bilan tutashtirib, bo’luvchi konusning konturiga ega bo’lamiz. D va D₁ nuqtalardan o’tuvchi CD va CD₁ yasovchilarga perpendikulyar chiziqlar chizib, bu chiziqlarda tish kallagining balandligi

23-rasm.

h_ae= m_e=DA=6 mm

va tish oyog’ining balanligi h_fe=1,2 m_e=DH=7,2 mm.

A, H, A₁ va H₁ nuqtalarni C cho’qqi bilan tutashtiramiz (23-rasm, b).

D nuqtadan bo’luvchi konus yasovchisi bo’ylab tish uzunligi (tish gardishining eni) b_e=6 m_e=6∙ 6 =36 mm ni o’lchab qo’yamiz. Tish qalinligini hisoblaymiz: e= 2,5 m_e=2,5∙ 6 =15 mm, tashqi bo’luvchi konus yasovchisi bo’ylab o’lchab qo’yamiz.

Botiqlik o’lchami n = 2 m_e = 2 ∙ 6 =12 mm va gupchakning uzunligi l_ct= 1,5∙40 =60 mm ni va diametri d_ct=1,6 D_B= 1,6∙40 =64 mm ni o’lchab qo’yamiz. Gupchakda D_B= 40 mm teshik bajariladi.

Valning diametri D_B= 40 mm uchun GOST 24071-80 dan shponka o`yig`ining eni b_e= 12 mm va o`yiqning o’lchami t₁ = 3,3 mm larni tanlasak, natijada quyidagi o’lchamga ega bo’lamiz: D_B+t₁= 40+3,3= 43,3 mm.

G’ildirakni chapdan ko’rinishida tishlar cho’qqilarining aylanasi shartli ravishda asosiy tutash chiziq bilan, bo’luvchi aylana esa shtirixpunktir chiziq bilan ko’satilgan.

Barcha yasashlar bajarib bo’lingandan so’ng, frontal qirqimda chiziqlar qoraytirilib, shtirixlash oxiriga yetqaziladi.
Konussimon to’g’ri tishli g’ildirakning ish chizmasini chizish.

Konussimon to’g’ri tishli g’ildirakning ish chizmasini chizish GOST 2.405-75 (SEV 859-78) bo’yicha bajariladi(24-rasm). Ish chizmasi 23-rasmda korsatilgandek bajarilib, soddalashtirishlar bilan chiziladi, spitsa(kegay) va diskdagi teshiklar ko’rsatilmaydi, asosan frontal qirqim bajariladi. Chapdan ko’rinish o’rniga faqat gupchakdagi teshik, uning shakli va shponka o`yig’ining o’lchamlari ko’rsatiladi.

Ish chizmasida quyidagilar ko’rsatiladi:

1. 
   tish cho’qqilari konusi asosining katta diametri (Ø 187,5 mm);
   
2. 
   tish cho’qilari konturining katta asosidan va bo’luvchi konus cho’qqisidan gupchakning tayanch kesimigacha bo’lgan masofalar(30 va 90 mm);
   
3. 
   bo’luvchi konus yasovchisining uzunligi (108,2 mm);
   
4. 
   tish gardishining eni(bo’luvch konus yasovchisi bo’yicha) (36 mm);
   
5. 
   bo’luvchi va qo’shimcha konus burchaklari hamda botiqlik va tish cho’qqilari konus burchaklari (5619′ va 3341′; 5929′ va 5231′);
   
6. 
   tishli g’ildirak elementlarining o’lchamlari (gupchaklarning diametrlari, val uchun teshik diametri, shponka o’yig’i, faskalar o’lchamlari va boshqalar);
   
7. 
   aniqlik darajasi va tishlarning tayyorlanishi GOST 1758-81 (ST SEV 1161-78) bo’yicha.
   

24-rasm.

Bu ma’lumotlarning bir qismi tasvirda bir qismi esa, chizmada joylashtirilgan maxsus jadvalada ko’rsatiladi (24-rasm). Jadvalda g’ildirakni yasash uchun kerak bo’lgan ba’zi ma’lumotlar keltirilgan.

Chizmada ko’rsatilishi kerak bo’lgan ayrim ma’lumotlar, yuqorida ko’satilgan formulalar yordamida hisoblanadi. Masalan,

bu, bo’luvchi konus burchagini aniqlash imkonini beradi: δ = 5619′ .

Tashqi qo’shimch konus burchagi φ = 90- 5619′= 3341′ .

Bo’luvchi konus yasovchisining uzunligi:

φ burchakni hisoblaymiz:



φ =310′ ekanini topamiz.

Tish cho’qqilari konus burchagi δ_a= δ +φ=5619′+310′=5929′;

ε burchakni quyidagicha aniqlaymiz:

bundan ε =348′ va δ₁= φ – ε = 5619′ - 348′=5231′.

G’ildirakning qolgan o’lchamlari ularning geometrik shakliga va hisoblangan qiymatlarga mos ravishda aniqlanadi.