Leksemaning ichki jihati

---

1.  Ma 'lum bir tip jamiyati a 'zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma’no birligidan iborat, 

yaxlitlangan, borliqdagi harakat, narsa-predmet, belgi, miqdor kabilami bildiruvchi tushunchalar va 

munosabatlami ifodalaydigan, nutqda so'zlarni va grammatik morfemalami biriktiradigan lisoniy birlik. 

2.  Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema deyiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, miqdor, 

harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlashgan ko'rinishi. Boshqacha aytganda, semema 

leksemaning ichki jihati. 

3.  Leksemalar  o’rtasidagi semantik munosabat deganda, leksemalarning o’zaro antonimlik, sinonimlik va boshqa 

turlardagi munosabatlari nazarda tutiladi. Ideografik semalari teng, bir yoki bir necha jihati o‘zaro farqli 

leksemalar (leksosememalar) leksik sinonimlar (leksosinonimlar) deyiladi (yunoncha synonimos - birgalikda 

nomlash). Masalan, yalqov-, dangasa- leksemalari hozirgi adabiy o‘zbek tilida ayni bir ideografik semalar 

yig‘imiga ega, ayni bir leksik ma'noni ( mehnat qilishni yoqtirmaydigan) anglatadi va ayrim belgi-xususiyati 

bilan farqlanib turadi, shunga ko‘ra bu leksemalar o‘zaro sinonim deyiladi. Ideografik semalaridan odatda bir 

semasi zid, qolgan semalari aynan ikki leksema (leksosemema) biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi 

(yunoncha anti  - zid, qarshi; onyma - ism). Bunday ma'no munosabati oppozitiv munosabat ham deyiladi 

(lot. oppositivo - zid qo‘yish). Masalan, oz- – ko‘p-, tez- – sekin-, jonli- – jonsiz- leksemalari orasida bo‘lgani 

kabi. Antonimlik ikki til birligi orasidagi ma'no munosabati bo‘lib, ikkisi birgalikda antonimik juftlikni 

tashkil qiladi. 

4.  Hozirgi leksik ma'nolar bosh ma'no va hosila ma'no, to‘g‘ri ma'no va ko‘chma ma'no, nominativ ma'no va 

figural ma'no deb bir necha nuqtayi nazardan tasnif qilinadi. Bu tasniflar biri ikkinchisini istisno qilmaydi, 

balki ayni bir hodisaga har xil yondashishni aks ettiradi. Leksik ma'noning yuqoridagicha turlari ko‘pma'noli 

leksemalar asosida belgilanadi. Leksik ma'nolar avvalo bosh ma'no va hosila ma'no deb farq qilinadi. Boshqa 

bir leksik ma'noning yuzaga kelishi uchun asos bo‘lgan ma'no bosh ma'no deyiladi. Bosh ma'noning taraqqiyoti 

bilan yuzaga kelgan leksik ma'no hosila ma'no deyiladi. Bir leksemaning leksik ma'nolari tizimidagi birlamchi 

leksik ma'no to‘ng‘ich bosh ma'no deyiladi. O‘zidan keyingi ma'noning taraqqiy etib chiqishi uchun asos 

bo‘lgan hosila ma'no nisbiy bosh ma'no deyiladi. Masalan, ochiq- leksemasining bosh ma'nosi - berklanmagan 

(yopiq- leksemasining antonimi): ochiq eshik-, kitobni ochiq qoldir- kabi. Quyidagi ma'nolar shu bosh 

ma'nodan taraqqiy etib chiqqan hosila ma'nolar: 2) ochiq gapir- (tushunarli qilib, aniq, yashirmay), 3) ochiq 

odam- (xushmuomala), 4) ochiq bo‘g‘in- (ovoz tovush bilan tugaydigan). Toza- leksemasining bosh ma'nosi - 

ozoda, ifloslanmagan, kirlanmagan: toza sinf-, toza hovli- kabi. Sof, hech narsa aralashmagan ma'nosi shu 

bosh ma'nodan o‘sib chiqqan: toza muruch-, toza spirt- kabi. Yuqorida ta'kidlangan hosila ma'no boshqa bir 

leksik ma'no uchun - yaxshi, yuqori nav ma'nosi uchun asos bo‘lgan: toza choy-, toza mato-, toza charm- kabi. 

Birinchi hosila ma'no bosh ma'nodan, ikkinchi hosila ma'no esa birinchi hosila ma'nodan o‘sib chiqqan. 

Shunga ko‘ra birinchi hosila ma'noni nisbiy bosh ma'no deb atash mumkin. Toza- leksemasi hech qoldirmay 

ma'nosini ham anglatadi: toza ter- kabi. Bu leksemaga bog‘liq yana bir ma'no bor - o‘ta darajada, rosa. Lekin 

bu ma'no (kuchaytirish ma'nosi) yuqorida ta'kidlangan leksik ma'nolardan keskin farq qiladi. Bu ma'no 

tabiatan grammatik ma'no bo‘lib, uni shu leksemaning leksik ma'nolariga bog‘lash ham qiyin: toza charcha-, 

toza kuttir- kabi. 

                       Javohir Nurmatov