Jıllıq izotermlar shama menen jvator chizigiga tufi kelsada

Jer júzinde organizmlerdi usishi,  kupayishi,  rawajlanıwı hám mrkalishi tiykarǵı ekologiyalıq faktorlardan biri bulmish xaroratga,  onıń issikdik mikdoriga xdmda hár qıylı tábiy zonalarda vakt buyicha Uzgarib turıwına baǵlıq bolıp tabıladı. 

Álemde xarorat kútá úlken dárejede uzgarib turadı. Mısalı,  Ditarktikaning muzli chullarida xarorat-88°S ga tómenlese,  Jer júzi- mingsuvsiz chullarida jaz mawsımda sayada 58°S ga kutariladi. Xatgoki Mirkaziy Ovruponing ixotazorlari urtalarida yozning issik kunni kún urtasida xarorat 40°S ge shekem kutarilsa,  Urta Aziyada sayada 10—44°S,  onıń qubla rayonlarida +50—54°S  (60e)  ga jetedi.

Bir jasaw sharayatında kishki hám jazǵı xarorat urtasidagi ekstremal temperatura 80°S ni tashkil etiwi múmkin. Urta Aziyada Sahrası úlken chulida xaroratning kúnlik shayqalıwı 50°S ga baradı. Ekva- gor chizigidagi Galapagos orolla- rida xar kanday aynıń urtacha temperaturası 27°S ga teń.

Urta Asiya hár qıylı rayonlari h;>roratining tiri organizmler gurlarining uzgarishiga tásiri­ni 18-suwretden anikdabolish mum­kin. Suwretdegi xarorat kursatkichi teńiz betine salıstırǵanda alınǵan bulsada,  jıllıq urta xaroratni chikarish de xar 100 m ushın 0, 53°S,  yanvar' sheshe ushın 0, 40°S hám iyul' sheshe ushın bolsa 0, 6 S  tuplovchi koffitsient alınǵan.

Jıllıq izotermlar shama menen jvator chizigiga tufi kelsada, 

Ol ya arılıwlar kontinental xavo mas- sasining háreketi menen boglik- Arqa yarım shar qublaǵa Karaganda issikrok; urta jıllıq

izoterm  (30°S)  Arqa hám Oraylıq Afrikadan utadi,  sol sebepli bul materik issik ikdimli bolıp tabıladı. 

Tropik rayonlarda temperaturanıń kún dawamında uzgarib turıwı,  onıń jıl dawamındaǵı uzgarishidan uetun keledi. Tropik bulmagan rayonlarda issikdik rejimi jıl dawamında anikfarkdanadi,  yaǵnıy arqa yarım shar yanvar' eń sovuk,  iyul' eń issik; ay esapla- nali. Qubla yarım shar bolsa bunıń hákisi. Qubla yarım sharning kup kismi okean menen bánt bulganligi sebepli yanvar' hám iyul- dıń izotermlari bir-birine tufi bulsa,  arqa yarım shardalıq materik massasınıń bar ekenligi sebepli izotermning yunalish chi- zigi uzgarib turadı. Mısalı,  yanvar' izoterm O'S Ovruponi kesip,  46° den tap 71° arqa keńliktiń arqa-qubla yunalishidan utadi. 60 parallelde temperaturanıń urtacha uzgarishi +5vS den  (janu­biy Norvegiya)  tap-38°S  (-55'S,  Sibir') ga jetedi,  farki 43—60°S ga tufi keledi.

Jer maydanında ushraytuǵın tiri jonzotlar-200°S den +100vS ge shekem bulgan temperaturada ushraydılar,  lekin kupchilik túrlerdiń turmıs fa­oliyati belgili sheńberde utadi.

Organizmlerdiń usish,  kupayish,  olar deneinde bulib utadi- gan ximiyalıq processler hám statiya almasınıwınń utish tezligi da temperaturaǵa boglik bolıp tabıladı,  yaǵnıy temperatura 10vS ge shekem kutarilishi menen belgili shegaraına shekem organizm deneidegi reaktsiya 2—3 ret tezlasha- di. Bun i Vant-Goff konuni dep da aytıladı.

Xarorat tásirinde tiriliktiń shegarası 0e den 50*S ge shekem dep belgilenedi hám sol shegarada oksil,  ferment,  vitamin hám boshka statiyalardıń dúzilisi hámde funktsiyası buzilmaydi. Lekin,  Jer maydanında ushraytuǵın tiri organizmlerdiń ómirsheńlik shegarası talay keń:

	XARORAT,  vS
Kuruklik — Teńiz — Сhuchuk suw —	Minimal,  70 3, 3 0	maksimal 55 35, 6 95, 5	amplituda 125 38, 9 95, 5

 

Yukoridagilardan ekenin aytıw kerek,  ayniksa kURUMIKda ushraytuǵın usimliklar ushın temperaturanıń uzgarish amplitudasi talay yukori  (125e S) . 

Jer maydanında issikdik deregi — Kuyosh nurınıń energiyası hám jer astından kutariladigan issikdik esaplanadı. Ortalıqdıń temperaturası gufidan-tufi kuyosh yorumigi menen boglik. Lekin,  belgili dara­jada boshka faktorlar da bar. Mısalı,  belgili jasaw orınnıń óz arasında  (ni,  tuprokning jaqtılıqnı jutıw kobiliyati,  issikdik utkazi- shi. issiklik ustawı,  tunda issiklik chikarishi,  ızǵarlıqdı tu- gishi hámde xdvoningbulutligi,  teńizniń issik yamasa sovuk okim- shrining yakin hám uzokdigi tásir etedi. Báhár hám jaz pasıllarında lynpoKBasuw háwizleri tárepinen issikdikni yutib,  kabul kilib,  ku sha hám kishda az-azdan ortalıqǵa chikarishi urta hám yukori keńliklerde temperaturanıń pasıllar buyicha uzgarishini talay tegislep |uradi. Xaroratning vakt hám mákan buyicha iteratsion hám az-azdan Uzgarib turıwınan biologiyalıq organizmler uzlarining ómir ciklla- rida ónimli paydalanadılar.

Ómir iskerligi yukori xaroratga moslashgan túrlerdi termofil rypyviapnrakiritiledi. Lekin suvutlar,  bakteriyalar,  zambu- rugpar,  jawın qurtılar,  kupoyokdilar,  mollyuskalar,  haggoki balık- larning ayırım wákilleri talay tómen temperaturada  (-8-10°S) ,  kár hám muzlarningustida da uzlarining ómirsheńligini sakdab koladilar. Tsunday organizmlerge kriofil organizmler  (suvutlardan Chlamydomonasnivalus,  Diatomahiemale)  dep aytıladı. Olar dene- sidagi kletka hám tukimalardagi statiyalar sovigan halda boladı- lar. Kriofillar Arktika,  Antarktida,  tundra hám yukori tomi ray- az waqıtlarǵa tán organizmler bolıp tabıladı. 

Kupchilik mikroorganizmlar uzlari n i ngtermofillik ayrıqshalıq- lari menen farklanadilar. Mısalı,  87-90°S li Xodja Obigarm is­sik bulogida serbakteriyalar hám kuk-jasıl suvutlar  (Symplocathermalis,  Mastigocladuslaminosus,  Phormadiumlaminosum)  túrleri usadi. Ay­rim maǵlıwmatlarǵa Karaganda ball i kd ar da yukori temperaturaǵa shıdam bora alar eken,  atap aytqanda,  Islandiyanıń 69°S li issik bulopщa balıksuzib júrgen. Keyinirek balıkdar40vS hám 55°S li issik bul- lokdarda da dus kelgen. Xarorati 98°S li issikbulokda da suvutlar bar ekenligi kdyd kilinadi. Urta Asiyanıń 60-65°S li bulokdarida jasıl na ayırım diatom suvutlarning usishi gúzetilgen.

Yukori xaroratga  (65—80°S)  katkaloksimon zamarrıq shóp,  mik­roorganizmlar,  suvutlar,  chul usimliklarining uruglari hám vege- gativ kismlari xam shıdamlı boladı.

Xayvonlarning wákilleri yukori xaroratga onsha sabırlı »mas. Olardıń yukori xarorat shegarası 58vS de kursatiladi  (amyoba- lar,  nematoddar,  kanalar) .  Ayırım kiskichbakdsimondar,  eki kdnotli shıbın-shirkeylerdiń lichinkalari suw sharayatında 50—55°S yashay aladı- lar.

Lekin,  Urta Asiya sharayatında,  ayniksa onıń K^izilkum,  Krra- Kum chullarida jaz mawsımda xarorat 60—65°S,  kum maydanında 70°S ga kutariladi. Sol sharayatta ilonlar,  kesirtkeler terek hám putalar shaqlarına chikib kumning yukori xaroratidan  (65—70°S)  uzlarini sakdaydilar. Namalar,  túyeler,  atlar bir-birlerine yon tárepleri menen yakin turıp,  uzlarining sayalarına basların egib kuyosh- dıń kúshli radiatsiyasınan ximoyalanadiar. Kjilumawsımda gruppa-gruppa bulib,  ortalıqdıń tómen  (-25—30°S)  temperaturasınan saklanishga uyqas- lashganlar. Suw xavzalarida xam fitoplanktonning mawsımy uzgari­shi gúzetiledi.

Birpara bakteriyalarningsporalari bir neshe minut + 180°S kizi- tishga shıdam beriwi múmkin. Usimliklarning uruglari,  shańları umurtkasiz xayvonlardan nematodlar,  kolovratkalar,  tsistalar oǵırı tómen temperaturada  (-271, 6'S)  anabioz halda bulib,  kulay sharayat­ga utishi menen uzlarining ómirchanligini az-azdan tiklaydilar.

Evolyutsion rawajlanıw dáwirinde organizmlerningtanalarida statiya almaslawdı xarorat tásirinde boshkarish qásiyetleri kelip chik­kan. Statiya almaslaw tanada hár qıylı biologiyalıq kaytarish reaktsiyaları hám átirap-muxig xarorati tásirisiz uz denelerinde mudamǵı temperatura- ni ustaw orkali júzege keledi. Bul jaǵdayǵa xaroratni boshkarish yamasa termoregulyatsiya dep ataladı.

Organizmde termoregulyatsiya ushın eń axamiyatli zat,  onıń deneinde mudamǵı issikdik dereginiń bulishi bolıp tabıladı.  Bul derek ekzo­term i k processler bulib,  olardan bóleklengen energiya bolsa xujayra- dıń islew funktsiyasın atqaradı. Oksidlanishdan chikkan ener­giya ATFni qayta tiklewge ketedi. Oksidleniw hám bólekleniw processla- ridan chikkan energiya dene xaroratini birdeyde uslaydı.

Usimliklar hám xayvonlarning júdá kup túrleri tómen  (keri)  xaroratga shıdamlı bolıp tabıladı.  Kugbdagi O—2°S li suwda usimlik hám xay­vonlarning xar qıylı wákilleri  (mikrosuvutlar,  umurtkasiz xay­vonlar,  balıkdar)  ushraydı. Olardıń ómir iskerligi mudam tómen xaro- ratli sharayatta utadi. Lekin,  xar qıylı sistematik gruppadarga ki- ruvchi talay túrler uz deneidegi xaroratni aktiv boshkara almaydılar. Bunday organizmlerdi poykioloterm  (ekoterm)  yamasa sovuk ko n l i organizmler dep ataladı,  olarǵa xamma mikroorganizmlar,  usimliklar,  umurtkasiz hám xordali xayvonlar kiredi.

Uzlarining deneinde birdey dárejede xarorat ustap turatuǵın organizmlerdi gomoyoterm  (endoterm)  yamasa issik Konli organizmler dep aytıladı. Bunday páziyletke iye bulgan kupchilik Xayvonlar átirap-ortalıq xarorati 0°dan tómen bulganda xam yashaydilar na kupayadilar. Mısal: arqa bugusi,  okayik,  pingvin hám gúreko- yokdilar. Issik Konli organizmlerde yukori xaroratni ustap turıw na sakdash,  olar deneinde aktiv statiya almaslaw procesin utish hám tanada issiklikni ushlovchi koplamlarni — teri,  teri ústi juni,  patl ar,  teri astındaǵı kalin yog katlamlarining bar ekenligi sebep bula­di.

Gomoyotermik xayvonlarning bir kismida funktsional aktiv- likning uzgarishi nátiyjesinde,  olar deneidegi xarorat dárejesi Xam uzgaradi. Bunday xayvonlar ortalıqdıń hám odaǵı ekologiyalıq omil­larning uzgarishi menen tınımǵa ketediler yamasa vaktincha shala ólikke

nIlanib koladilar. Buǵan » s g s r o t ye r m i ya awhali n*G> aytilali. Mısalı,  ishshlar,  ayiklar,  cyFyp- inp,  tipratikanlar,  kUrshapalaklar,  jar kál- airyuchlarning palaponla- ri na boshtsalar. Sebebi inioda statiya almasınıw- inig páseyiwi nati- jnsila organizmde xarorat itzilarli dárejede pasa-

ili hám haywanlar tınım yamasa shala ólik xoliga kelediler.

Poykiloterm hám gomoyoterm organizmlerdiń xarorat faktorına shıdamlılıq shegarası hár uil,  yaǵnıy evriterm túrler xaroratni keń yuirada uzgarishiga moslashgan. Buǵan kupchilik usimliklar  (mik- roorganizmlar,  suvutlar,  zamarrıq shóp,  chul,  sahra gulli usimlik­lari) ,  umurtkasiz  (mollyuskalar,  xasharotlar)  hám umurtkali  (ba- ipushr,  yulbarslar,  ayiklar,  saygoklar hám boshk.)  xayvonlar mi­sol bula aladılar  (19-súwret) . 

Stenoterm organizmler xaroratning tar sheńberssha moslashgan bulib,  olar issiklikpi sevuvchi (orxideyalar,  shay putaları,  kofe laraxti,  meduzalar,  bakteriyalar) ,  kutb suw xavzalarining balıkda- ri,  júdá chukur  (abissal teńiz xayvonlari)  organizmlerge buli- n id il ar.

hár kanday organizm belgili xarorat intervalı ishinde jasawı,  kunayishi hám rawajlanıwı múmkin. Xaroratning intervalı mak­simum hám minimum moxiyati menen shegaralanadı. Sol eki inter- ipl oraligidagi optimum zonası bulib,  organizmlerdiń ómir fa­oliyati jaqsı kurinadi  (19-súwret) .  Odan yukori zona — vaktincha issik ólik, odan xam yukori zona — uzok iskerliksiz zona yamasa jazǵı esinkirew zonası esaplanadi. Xaroratning optimumdan tómenge tushi sh i — sovuk ólik zonası ga utadi. Xar qıylı túrler- la xar bir zonanıń xarorat shegarası hár qıylısha,  xattoki,  bul xolat organizmlerdiń jinsiga hám olardıń rawajlanıw dáwirine karab da farklanadi.

Usimliklar poykiloterm organizmlerge kirediler,  yaǵnıy olar Ganasında xarorat turgun emes. Olardıń temperaturası kuyosh energi- yasini jutıw hám chikarishi urtasidagi fark,  energetikalıq balans ork- ;1Li aniklanadi. Tuprok-usimlik-atmosfera xarorati orkali usim- liklardagi transpiratsiya procesiningfunktsiyasi boshkariladi.

Usimliklar energetikalıq balansınıń tiykarǵı komponentleri kuyi- lagi kursatkichlardan ibarat. Olar túrleri akademiyalıq A.M. Jeńimpazov tárepinen mintakalar Ouyicha anikdangan,  yaǵnıy:

1.        Jaylaw mintakasi: bálentligi teńiz betinen 2700—5000 m yukori. Dárya hám dáryachalarda suwdiń xarorati 1—3°S,  tinnkdigi 3—

4               sm,  okish tezligi 25—100 sm/s,  bulokdardan chikayotgan jayında suwdiń xarorati 5— 10vS,  kúl suvidan payda bulayotgan dáryalarda

5  16°S,  suwdiń tinikligi 20—100 sm,  ok;ish tezligi 1, 5—2 m/s. Suvdagi duzlar mikdori 1 litrida 40—60 mg,  dáryalardıń pastrok kismlarida 1 litr suvda 60—220 mg ga teń.

Jaylaw mintakalaridagi suw xavzalari ushın Hydrurusfoetidus,  l .cptochaeterivularis,  Oncobyrsarivularis,  Ceratoneisarcus,  Diatomahiemalesıyaqlı hár qıylı sistematik gruppalarǵa tán suvutlar túrleri xarakterna nad i.

2.        Tog mintakasining bálentligi 1200-2700 m átirapında belgi- mamgan. Bul mintakada ushraytuǵın suw xavz;taridagi suwdiń xarora- gi 6—19°S,  tiniKgLigi 3—4 (7)  den 50 sm ge shekem okish tezligi 1, 5—3 m/s,  duzlar mikdori 160—300 mg/l. Tofmintakasi ushın Ulothrix /onata,  Prasiolafluviatilis,  Nostocverrucosum,  Eucocconeisflexellasıyaqlı suvutlar túrleri ayrıqshalıqlı bolıp tabıladı. 

3.        Bálent jerler mintakasi teńiz betinen 500—1200 m,  suwdiń xaro- ragi +10—20'S,  tinik^igi 3—4 (10) —100 sm,  okish tezligi 1, 5— Ts6)  m/s,  suvdagi duzlar mikdori 300—500 mg/l.

Bul mintaka ushın Cladophoraglonierataxam de Diatoma,  Synedra,  Vaucheria,  Charasıyaqlı suvutlar gruppalarınıń túrleri xarakterli \isoblanadi.